ذرت ، بلال ، بابا گندم (Zea mays)

نام فارسی: ذرت ، بلال ، بابا گندم (در رشت)

نام علمی: .Zea mays L

نام فرانسه: Blé d’ Egypte، Ble – Espagne، Blé de Turquie، Mais

نام انگلیسی: Indian – corn، Spanish – corn، Turkey – Wheat، Maize

نام آلمانی: Echter mais، Mais

نام ایتالیایی: Grant – Turco، Maiz

نام عربی : ذره شاميه

ذرت ، گیاهی از تیره گندم، علفی، یک پایه و دارای ساقه ای به ارتفاع ۱ تا ۲ متر است. برگ هایی پهن، دراز، خشن، نوک تیز و منتهی به غلاف طویل دارد. از مشخصات آن این است که سنبلک های نر آن، رنگ قرمز روشن دارند و به صورت گل آذین پانیکول در قسمت انتهایی ساقه، ظاهر می شوند ولی سنبلک های ماده در محور ساقه و در کناره برگ ها پدید می آیند و از براکته های پهن پوشیده اند. این سنبلک ها پس از انجام عمل آمیزش، دارای ۸ تا ۱۲ ردیف میوه می گردند.

میوه ذرت مدور، سخت، شفاف و برحسب واریته ها و نژادهای مختلف گیاه، به رنگ های سفید، زرد، قهوه ای تیره یا مایل به قرمز و منتهی به خامه بلند و درازی است که مجموعه آن ها (کاکل ذرت)، در قسمت انتهایی گل آذین، از درون براکته ها به خارج راه می یابد. میوه های هر سنبلک ممکن است به تفاوت دارای تعداد معدودی، به رنگ های دیگر باشند. ذرت به حالت وحشی دیده نشده است.

منشا اصلی این گیاه در امریکای مرکزی، مکزیک و گواتمالا بوده از آنجا به سایر نواحی انتقال یافته است. زراعت آن نیز از زمان های گذشته در پرو و مکزیک معمول بود و کم کم به علت پراکندگی، این عمل در بسیاری از نواحی مساعد نیز انجام گرفت به طوری که امروزه از این نظر اهمیت بسیار پیدا نموده است. زمین زراعتی آن باید دارای املاح فسفر و کلسیم باشد. بعضی از واریته های ذرت، میوه هایی به رنگ های بنفش، سیاه و حتی مایل به آبی دارند.

قسمت مورد استفاده گیاه ذرت از نظر درمانی، خامه آن است که مجموعه آن کاکل ذرت نامیده می شود. در کتب مختلف، خامه مادگی، به غلط کلاله نامیده شده است.

ترکیبات شیمیایی ذرت

نژادهای مختلف ذرت دارای ترکیب شیمیایی متفاوت است. ذرت های زرد تیره و بنفش رنگ، دارای مواد آلبومینوئیدی به مقدار ۱۰ درصد و حتی بیشترند. بعضی دیگر از انواع ذرت از نوع آردی هستند یعنی دارای ۴ تا ۵ درصد از مواد چرب ولی مقادیر زیادی از مواد نشاسته ای (معادل ۸۰ درصد) می باشند در حالی که ذرت زرد تیره، ۵۸ درصد آمیدون و ۵ درصد مواد چرب دارد. در سال ۱۹۲۷، Scheurer و چند نفر دیگر، وجود دو نوع موم، اترهای میریستیک از اسید تتراکوزانوئیک و غیره را در ذرت محقق نمودند.

ذرت به علاوه دارای ماده ای به نام زئين (Ze ine) و زه‌آگزانتین (Zeaxanthine) می باشد که رنگ زرد ذرت مربوط به آن است. کاکل ذرت طبق تحقیقات Max Zeller دارای ین های معدنی مختلف به صورت املاح پتاسیم و کلسیم می باشد به علاوه دارای گلوکز، مالتوز، آلانتوئین، دواسترول (Sterol)، اسیدهای چرب اشباع شده و غیره اشباع و اسید سربرونیک (ac. cerebronique) است. Goris و Zeller، در کاکل ذرت وجود عناصر مختلفی را به نسبت های زیر محقق داشتند:

گوگرد به مقدار ۰.۲۸ درصد، کلر ۰.۳۶ درصد، فسفر ۰.۵۲ درصد، سیلیسیم ۰.۴۰ درصد، آهن ۰.۰۰۶۴ درصد، کلسیم ۰.۱۷ درصد، منیزیم ۰.۱۴ درصد، سدیم ۰.۰۲ درصد و پتاسیم ۲.۶۶ درصد. به علت وجود پتاسیم زیاد است که کاکل ذرت دارای اثر مدر می باشد.

زئين Zein) Zé ine)، نوعی پرولامين (prolamine) و ماده پروتئینی ساده است که به مقدار ۲.۵ درصد در ذرت یافت می شود. بزرگ ترین قسمت آن، دارای وزن ملکولی معادل ۳۸۰۰۰ است. زئین نباید دارای لیزین (lysine) و تریپتوفان (tryptophane) باشد. نوعی تجارتی آن، از گلوتن (gluten meal) با ایزوپروپانول رقیق استخراج می شود.

زئین موجود در ذرت ، به صورت گرد سفید رنگ و غیر محلول در آب و استن است. در الکل، گلیکول متیل اتر، گلیکول اتیلن و محلول های قلیایی که pH معادل ۱۱.۵ و یا بیشتر داشته باشند، حل می گردد. در مخلوط الكل و استن نیز که استن، ۶۰ تا ۸۰ درصد آن را تشکیل دهد آمادگی انحلال دارد. زئین در ساختن انواع مواد پلاستیکی، روکش دادن به اوراق کاغذ، تهیه کاغذهای چسبنده، فیلم و هم چنین روکش دادن به اغذیه و مواد خوراکی مصرف دارد.

زه‌آگزانتین Zeaxanthine(زه‌آگزانتول Zeaxathol)، به فرمول C_۴۰H_۵۶O_۲ و به وزن ملکولی ۵۶۸.۸۵ است. کاروتنوئیدی است که به فراوانی در طبیعت یافت می شود و غالبا با گزانتوفیل همراه است و ایزومر آن می باشد. زه آگزانتین، در .Zea mays L یافت می شود. استخراج آن از قسمت سخت ذرت، توسط Karrer و همکارانش و به روش کروماتوگرافی، به وسیله محققین دیگر صورت گرفته است. این کاروتنوئید، توسط Isler و همکارانش ستز شده است.

زه‌آگزانتین، به صورت ورقه های کوچک با تلولو آبی فلزی در متانول به دست می آید. در گرمای ۲۰۷ درجه ذوب می شود (گرمای ۲۱۵ درجه نیز گزارش شده است kuhn). عملا در آب غیر محلول ولی به مقادیر بسیار جزئی در اتر دو پترول و متانول حل می شود. در بی سولفورکربن، بنزن، کلروفرم، تتراکلرور کربن، پیریدین و استات اتیل به مقادیر زیاد محلول است. در متانول – جوشان، کمتر از گزانتوفیل (یک در ۱۵۵۰ قسمت) حل می گردد.

خواص درمانی ذرت

ذرت دارای ارزش غذایی زیاد است. آرد آن به علت کمبود گلوتن، قابلیت تهیه نان را ندارد مگر آن که با آرد سایر غلات مخلوط شود. مصرف آرد ذرت به علت دارا بودن مواد چرب نسبتا فراوان، جهت تغذيه و تقویت عمومی بیماران مخصوصا مسلولین توصیه گردیده است.

در ذرت، نوعی قارچ میکروسکوپی به نام Ustilago maydis، برجستگی های تیره رنگ به وجود می آورد که قسمت رزینی آن دارای اثر بند آورنده خون، مشابه ارگودوسگل ولی با اثر ضعیف تر است. روغن ذرت در مصارف داخلی دارای اثر درمانی قاطع در رفع اگزما، بیماری های جلدی اطفال نوزاد و رفع نورودرمیت (Nevrodermite) (بیماری جلدی همراه با خارش) است مشروط بر آن که مصرف آن، مدتی طولانی (۱۲ تا ۱۶) ماه ادامه پیدا نماید.

روغن ذرت به علت دارا بودن اسید چرب اشباع نشده (polyinsaturated)، روغن مفیدی برای مبتلایان به زیادی کلسترول خون می باشد.

روغن ‌ذرت

دانه ذرت دارای روغنی است که به حالت متراکم در جوانه آن تمرکز دارد به طوری که به تفاوت، نزدیک به نصف وزن جوانه را ماده روغنی مذکور تشکیل می دهد و اگر این مقدار، برحسب وزن کلی دانه محاسبه شود، مقدار درصد روغن، بین ۳ تا ۶.۵ درصد وزن دانه خواهد بود.

در کشورهای مختلف جهان، اقدام به پرورش ذرت در وسعت های پهناور و استخراج روغن از آن می گردد ولی مراکز عمده تولید آن، افریقای جنوبی، آرژانتین، کانادا و مخصوصا اتازونی است که طبق محاسبه حدود ۳۰ سال قبل، مقدار تولید سالیانه آن به متجاوز از ۹۰۰۰۰ تن می رسیده است. استخراج روغن از جوانه، پس از جدا کردن آن از دانه ذرت، به دو روش، متفاوت یکی طریقه مرطوب و دیگری طریقه خشک انجام می گیرد. بدیهی است که امروزه این عمل با استفاده از دستگاه های جدید و مدرن در بعضی مراکز تولید، صورت می گیرد.

در طریقه اول (طريقه مرطوب)، دانه های ذرت را به مدت ۳۰ تا ۴۰ ساعت در آبی که دارای ۰.۲ درصد اسید سولفوریک است غوطه ور می سازند. با این عمل، ماده اخیر در عین حال که نرم شدن دانه ها را تسهیل می کند، در ضدعفونی کردن و از بین بردن رنگ آن کمک می نماید. دانه های ذرت را بعدا در دستگاه های مخصوص خرد می کنند تا جوانه از دانه جدا شود و سپس با انجام عملیات بعدی، اقدام به استخراج روغن از جوانه ها می نمایند.

در طریقه خشک، آب را به صورت ذرات ریز با گرد پاش های مخصوص بر روی دانه ها اثر می دهند و یا آن که دانه ها را تحت اثر بخار آب قرار می دهند، به حدی که دانه ها دارای حدود ۲۰ درصد آب گردند. مراحل بعدی، جدا کردن جوانه از دانه به کمک دستگاه های مخصوص و اقدام به روغن کشی از آن ها خواهد بود. به طور کلی استفاده از طریقه خشک دارای این امتیاز است که اسیدیته روغن حاصل کم تر خواهد بود.

استخراج روغن از جوانه به صور مختلف نیز مانند استفاده از فشار هیدرولیک یا فشار معمولی ولی مداوم، و امروزه با روش های جدید و انجام عملیات بعدی و تصفیه صورت می گیرد. و روغن ذرت اگر برای مصارف صنعتی باشد. تصفیه ساده آن پس از استخراج، کفایت می نماید ولی برای مصارف تغذیه، باید پس از تصفیه روغن، اسیدیته آن خنثی شود و رنگ و بوی آن از بین برود.

روغن ذرت به حالت خام دارای حالت روان، چسبنده و رنگ زرد روشن تا قهوه ای نسبتا تیره است. در صورت تازه بودن نیز بو و طعم ذرت و مشخصاتی به شرح زیر دارد:

• وزن مخصوص در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۲۱ تا ۰.۹۳۸
• اندیس انکسار در گرمای ۱۵ درجه بین ۱.۴۷۴۰ و ۱.۴۷۶۸
• نقطه انجماد، ۱۵- درجه
• اندیس صابونی بین ۱۸۷ و ۱۹۹
• اندیس ید بین ۱۱۱ و ۱۳۰
• نسبت مواد صابونی نشدنی به تفاوت بین ۱.۲ تا ۲.۵ درصد

تعیین ترکیبات روغن ذرت و مشخصات آن بیشتر توسط محققینی مانند Jamieson و Baughman انجام گرفته است و اسیدهای چرب آن با بررسی هایی که به عمل آورده اند به مقادیر تعیین شده زیر، توسط آنان مشخص شده است:

از روغن ذرت بیشتر برای مصارف تغذیه استفاده به عمل می آید زیرا به علت دارا بودن گلیسریدهای اسیدهای چرب اشباع نشده، که از ۸۲ درصد تجاوز می نماید، در ردیف بهترین روغن مفید در تغذیه و به علاوه پایین آورنده کلسترول، به شمار می آید. روغن ذرت در صابون سازی مورد استفاده قرار می گیرد ولی صابون آن، حالت نرم دارد. کاکل ذرت را قبل از رسیدن کامل میوه یعنی قبل از پژمرده شدن، می چیند و به سرعت خشک می کنند تا پس از خشک شدن، رنگ قهوه ای پیدا نماید.

کاکل ‌ذرت

کاکل ذرت دارای اثر مدر قطعی و آرام کننده است. مصرف آن نه تنها مجاری ادرار را تحریک نمی نماید بلکه درد و بعضی از ناراحتی های مربوطه را نیز تسکین می دهد. مصرف کاکل ذرت برای بیماران مبتلا به سنگ مثانه، التهاب و ورم و درد مثانه، نزله مثانه، نفریت های آلبومینوری، بیماری های قلب و نقرس، مفید تشخیص داده شده است. خلاصه آن که در کلیه موارد که ادویه مدر برای بیماران ضروری باشد می توان از کاکل ذرت استفاده نمود.

کاکل ذرت حجم دفع ادرار روزانه را به اندازه قابل ملاحظه افزایش می دهد، به علاوه از داروهای بی زیان است و اگر به مدت طولانی مصرف گردد هیچ گونه عادت به وجود نمی آورد. کاکل ذرت از جمله مدرهایی است که در دفع رسوبات ادراری نتایج نیکو می دهد، اعم از این که این رسوبات شامل اورات ها و اسید اوریک و یا به رنگ روشن و دارای ترکیبات فسفاته باشد، به علاوه مصرف آن در رفع ورم مثانه نیز موثر است.

علاوه بر اختصاصاتی که برای کاکل ذرت در متن کتاب آمده، ترکیبات و اثرات درمانی به شرح زیر نیز در کتب دارویی سال های اخیر برای آن ذکر شده است. کاکل ذرت دارای استیگماسترول، ویتامین K، گالاکتان، ملح پتاسیم، اسید مالیک، اسید سیتریک، اسیدهای تارتریک، اکسالیک، ليمونیک (Limonic acid) و ماده ای به نام Cryptoxanthin است.

آزمایش های فارماکولوژیکی نشان داده است که کاکل ذرت دارای اختصاصات زیر است:

• دارای اثر مدر با افزایش یافتن ترشح کلرور سدیم است.
• دارای اثر پایین آورنده فشار خون به علت کم کردن حجم کلی خون بر اثر دفع ادرار است.
• دارای اثر کم کننده قند خون است به طوری که مصرف نمونه های تخمیر یافته آن به مقدار کم در خرگوش، باعث کم شدن قند خون در جانور می شود.
• دارای اثر مفید برروی کیسه صفرا و ترشح زیاد صفرا است به علاوه چسبندگی را کم می کند در نتیجه برای کسانی که مبتلا به رسوبات صفراوی به حالت مزمن می باشند و ترشح صفرا در آن ها به خوبی صورت نمی گیرد می تواند مفید واقع گردد.
• اثر بند آورنده خون دارد. با آزمایش هایی که در موش صحرایی به عمل آمده به علت زیاد کردن پلاکت ها و پروترومبین، انعقاد خون را بالا می برد.
• به علت دارا بودن اثر مدر، رسوبات ادراری را دفع می کند. مقدار مصرف کاکل ذرت خشک شده ۹ تا ۱۲گرم است.

صور دارویی ذرت

کاکل ذرت به صورت عصاره آبی، به مقدار ۱ تا ۲ گرم مخلوط در یک پوسیون و یا به صورت حب و شربت محتوی ۰.۲۵ گرم عصاره در هر قاشق سوپ خوری، به مقدار ۳۰ تا ۱۰۰ گرم یا تیزان ۱۰ در هزار و جوشانده ۳ درصد مصرف می شود. از عصاره کاکل ذرت و شربت ساده، نوعی شربت مدر تهیه می شود. بدین ترتیب که ۲۵ گرم عصاره را در ۹۷۵ گرم شربت ساده مخلوط کرده کمی حرارت می دهند تا حل شود. مقدار مصرف آن ۲ تا ۴ قاشق سوپ خوری در روز است. ذرت در نواحی مختلف پرورش می یابد.

نسخه جهت رفع التهاب و ورم کلیه (نفريت)

در هر یک از ۲ فرمول زیر، تعداد ۶ گیاه دارویی جای دارد که دم کرده و یا جوشانده ۱۰ در هزار آن ها به تناوب باید مصرف گردد:

از هر یک از مخلوط گیاهان ۲ فرمول فوق، دم کرده یا جوشانده ۱۰ در هزار تهیه کرده به تناوب به مقدار ۳ فنجان در روز باید مصرف نمود بدین نحو که مثلا چند روز از فرمول الف و چند روز دیگر از فرمول ب استفاده به عمل آید.