آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۸ 
سقز صمغ یا شیره غلیظ درخت بنه است. معمولا از تنه ی این درخت در فصل پاییز به طور طبیعی یا با ایجاد شکاف، صمغی خارج میشود که در فارسی به آن سقز گویند و در آدامس مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین خواص درمانی و صنعتی زیادی دارد.
نام دیگر: سقز، پسته کوهی
نام فارسی : پسته کوهی
تیره : پسته ایان Anacardiaceae
نام انگلیسی :wild pistacio
نام علمی : Pistacia Atlantica
خصوصیات گیاه
این درخت که با نام میوهی آن (سقز) نیز نامیده می شود، بن یا بنه نام دارد. این گیاه به شکل درخت و از تیره پسته ایان است. درختی با ارتفاع ۲ تا ۷ متر، حتی گاهی به ۹ متر هم می رسد و معمولا در کوه ها، اما بیشتر در قله های پرارتفاع، پرتگاهها و مناطق دوردست کوهستانی اما با آب و هوای نه چندان سرد می روید.
درخت بنه در حال حاضر در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد. عمر این درخت طولانی است و در بعضی از مناطق ایران درختهایی با عمر ۱۵۰۰ سال دیده میشود.
در پاییز برگ های آن به رنگ نارنجی خوش رنگی در می آید. برگ های آن تک شانه ای و ۵ تا ۷ برگچه ی گل آذین که در زیر گونه های مختلف دارای شکل های گوناگون است. این گیاه تک جنسی دارای ۵ عدد کاسبرگ و بدون گلبرگ است. شاخه های آن سفید کمی مایل به خاکستری است.
میوه آن از نوع شفت است که مغز آن روغنی است و به صورت تخمه مصرف می شود با این تفاوت که پوسته سخت آن باعث آسیب به دندان می شود. این دانه معمولا در پاییز به رنگ سبز تیره است.
بنه دو نوع است؛ ریز و درشت. بنه ریز که در ابتدا به رنگ سبز کمرنگ است پس از رسیدن، سبز پررنگ می شود، به راحتی زیر دندانها نرم می شود و طعم خوشمزه ای دارد و در بعضی مناطق با آن ترشی خوشمزه ای درست می کنند.
بنه درشت دارای پوستهای سخت است و به راحتی زیر دندان شکسته نمی شود. مغز آن بیشتر شبیه به پسته اما بسیار کوچک تر است.
بنه بیشتر در استان های کهگیلویه و بویراحمد، ایلام و کردستان می روید، اما در مناطق دیگر ایران از جمله جنگل های خشک فارس، کرمان، بلوچستان، یزد، سمنان، لرستان و ارتفاعات الموت و… نیز یافت می شود.
قسمت های مورد استفاده:
میوه، برگ، صمغ ترشح یافته به صورت طبیعی (سقز) و گال های گیاه.
ترکیبات شیمیایی:
سقز دارای تربانتین و کلوفان است که از درجه خلوص بالایی برخوردار است.
نحوه کاشت و تکثیر
در شرایط عادی نمی توان با کاشت دانه آن را تکثیر کرد، بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محیط و ساییده شدن پوسته ی آن در هنگام سرما ترک برداشته و در بهار جوانه می زند.
طرز استفاده و مقدار مصرف:
میوهی بنه شفت است و پوسته ی بیرونی آن در جوانی سبز رنگ و قسمتی از آن قرمز رنگ و لطیف است. که برای معطر کردن ترشی و… نیز استفاده میشود.
( شفت به نوعی از میوه در علم گیاه شناسی گفته می شود. این میوه با درون بری که چوبی یا غضروفی شده است از سته ها مجزا می شود که بعد از رسیدن به وسیله ی دو یا چند کفه باز میشود مانند گردو و بادام.)
این میوه به صورت نیمه رسیده در اردیبهشت ماه چیده میشود. به طور معمول میوه ی بنه در اواخر تابستان می رسد و زمان بهره برداری از میوه های رسیده در فصل پاییز و هنگامی است که رنگ آنها سبز تیره شده است.
زمان بهره برداری از گال نیز در اواخر تابستان و یا اوایل پاییز قبل از شروع باران های پاییزی است که از روی درخت جمع آوری می شود و بلافاصله آنها را خشک و آماده مصرف می شود. از گال گیاه در ساخت جوهر و رنگ استفاده می کنند.
تهیه مغز بنه:
بعد از چیدن میوهی بنه تا سه روز آن را زیر آفتاب می گذارند تا خشک شود. بعد از خشک شدن آن را در هاون بزرگ سنگی می کوبند، سپس آنها را الک و تمیز می کنند. آن گاه آن را درون دیگ می ریزند و به مدت ۲ ساعت می پزند تا مغز سبز رنگ آن سیاه و پخته شود.
مغز میوهی درشت بنه را معمولا در هاون می کوبند و سپس آن را در آب حل و از صافی می گذرانند. با این عصاره «اشکنه بنه» درست می کنند که بسیار لذيذ و مقوی است.
محصول سقز درختان بنه دارای ارزش اقتصادی فراوان و جز اقلام صادراتی است. سقز جز دسته صمغ هایی قرار می گیرد که دارای خواص دارویی، خوراکی و صنعتی فراوان است و در طب سنتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
محصول دیگر گره محک است که ماده ای قیر مانند و خوشبو است و از برگ درخت بنه به دست می آید. از این کره برای درمان بیماری های مختلف مثل: سرماخوردگی، آنژین، ذات الریه، سینه پهلو، سیاه سرفه، تقویت عضلات پا، برای شکستگی استخوان، عفونتهای دهان و تبخال، به طور سنتی استفاده میشود.
برای این منظور برگ بنه را در هاون سنگی بزرگ می کوبند گاهی به همراه برگ به برگ و ریشه ی شیرین بیان هم در هاون کوبیده می شود. برگهای کوبیده شده را ۱ تا ۲ روز در آب خیس می کنند.
در مدتی که برگها خیسانده میشود، ۳ بار آب آن را عوض می کنند. به این صورت که برگهای خیسانده شده را از صافی رد می کنند و آب آن را در ظرفی دیگر جمع می کنند و مجددا روی آن آب می ریزند. این کار تا سه مرتبه انجام می شود و هر بار آبهای جمع شده را ذخیره می کنند.
بعد آن را در دیگی میریزند و می جوشانند. هر چند ساعت یک بار باید با قاشق چوبی آن را هم زد و در مراحل آخری پخت دقت زیادی می خواهد؛ زیرا اگر دقت نشود خیلی سریع ممکن است بسوزد و تمام زحمات از بین برود.
از میوه یا دانه بنه روغن خوراکی بسیار خوبی به دست می آید که داروی طحال است.
خواص درمانی و طبیعت آن
طبیعت میوهی تازهی درخت بنه گرم و خشک است و خشک شده ی آن خیلی گرم و خنثی است.
خواص دارویی قسمت های مختلف این درخت به طور خلاصه عبارتند از: درمان نرم استخوان، تقویت کننده ی اعصاب، درمان ورم و زخم سخت، تسکین دهنده کمردرد و قولنج، ضد میکروب، رفع کم خونی، تقویت نیروی جنسی و رفع زودانزالی، رویش مجدد مو، التیام زخم، تكرر ادرار، ماه گرفتگی و لک های پوست، تقویت کبد و طحال، تسکین سرفه و خفقان سینه، خارج کننده کرم معده و روماتیسم مفصلی حاد.
در بلوچستان میوه درخت بنه را می کوبند و با آن حلوا درست می کنند و معتقدند که بهترین تقویت کنندهی اعصاب و شهوت است.
برای درمان اسهال های ساده از دم کرده ی پوست و برگ بنه می توان استفاده کرد. خوردن میوه ی بنه کم خونی را از بین می برد. در بعضی مناطق معمولا در غذاهای محلی مانند کشک به جای گردو از بنه استفاده می کنند.
خوردن بنه سردی بدن را از بین می برد و آن را متعادل می کند. عصارهی بنه اثرات ضد میکروبی دارد و جایگزین مناسبی برای آنتی بیوتیک می تواند باشد.
عصاره ی بنه مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج است.
ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است. از آن جایی که بنه دارای ویتامینهای A و اقسام ویتامین D و B است، تقویت کنندهی اعصاب است.
ترک لب را معالجه و از شب کوری جلوگیری می کند. روغن بنه به شکل مالشی درمان موثری برای نرمی استخوان است. در صنعت داروسازی با صمغ آن پمادی درست می کنند که مالیدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگیری می کند.
برای تقویت نیروی جنسی بسیار مؤثر است. استفاده از روغن بنه به صورت مالشی در قسمت گودی کمر نه تنها باعث درمان سستی کمر و رفع زودانزالی می شود بلکه با مصرف خوراکی روزانه ی آن به صورتی که ۱۰ تا ۱۵ قطره آن به همراه مقداری آب میوه، باعث تقویت قوای جنسی میشود.
مالیدن این روغن برای رویش مجدد موهای آسیب دیده بهترین دارو است. این روغن توانایی شگفت انگیزی در ترمیم پوست و مو دارد. افرادی که در اثر بیماری و مشکلات موهای خود را از دست میدهند و یا موهای آنها آسیب می بیند، توصیه میشود که با مقداری روغن بنه پوست سر و موها را ماساژ داده و پس از گذشت چند ساعت شستشو دهید.
همچنین می توانید میوه ی درخت بنه را کمی بسوزانید و آن را بر محل گری بمالید. برای التیام سوختگی و از بین بردن جای آن روغن بنه یا پماد آن آلفا (در داروخانه موجود است) بهترین دارو است.
برای درمان تکرر ادرار و قطره قطره آمدن آن بهترین دارو است. برای این امر باید مقدار ۲۰ تا ۳۰ قطره آن را با مقداری آب ترکیب و میل کنید.
در صورتی که به گریپ فروت دسترسی دارید، آن را با آب گریپ فروت تازه میل کنید. و برای از بین بردن ماه گرفتگی پوست بدن و لکه به وجود آمده روغن بنه بهترین درمان است.
مالیدن میوه کوبیده ی من بر پوست بدن باز کننده ی رنگ و نیکویی رخسار است و در صورتی که مدتی آن را بر محل ماه گرفتگی بمالند، به تدریج رنگ آن را زایل می کند.
برای درمان بیماری های آتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) بسیار مفید است. مقوی کبد و طحال است. خارج کنندهی اقسام کرم معده است و سرفه و خفقان را نیز تسکین می دهد.
برای پاک کردن کبد و رفع سردرد از ترشی بنه می توان استفاده کرد. جوشانده پوست درخت من با مصطکی برای فلج، لغوه، کزاز، رعشه، ورم مفاصل و پاک کردن لکه های ضربه از پوست مفید است.
کوبیده ی برگ بنه با آب، خضاب خوبی است و با سرکه و روغن برای رویاندن، نرم کردن و دراز نگاهداشتن مو مفید است. همچنین برای رویاندن مو از ضماد سوخته آن استفاده میشود. این ضماد برای دفع بیماری گری هم مفید است.
برداشت سقز از درخت بنه
اواخر فصل بهار در برخی از مناطق جنگلی استان ایلام برداشت شیره یا صمغ درخت بنه با نام کردی «سقز» آغاز می شود. سقز دارای بوی دلپذیر و خوش طعمی است که در فصل بهار در بسته های کوچک که به آن «جاجگ کردی» گفته می شود، توسط دستفروشان فروخته می شود.
مسیر شهرستان اسلام آباد از استان کرمانشاه به سمت ایلام، تمامی روستاهای این منطقه از مهم ترین مناطق تولید سقز است.
سقز صمغ درخت «بنه» یا «ون» که در اکثر نقاط جنگلهای زاگرس یافت می شود، کانون اصلی تهیه سقز است.
روش تهیه سقز از این درختان به این شکل است که ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل ۳۰ سانتی متر را انتخاب و با تیشه زخمهایی به اندازه ۵ سانتی متر و عمق ۱ سانتی متر به حالت زیگزاگی و با فاصله ۲۰ سانتی متر از یکدیگر را روی تنه درخت ایجاد می کنند. تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از ۲۵ زخمه باشد چون در این صورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد می آید و باعث خشک شدن تدریجی آن می شود.
از زخمه زدن بر شاخه های فرعی درخت اجتناب کنید. بعد از ایجاد زخم ها، با خاک رس کاسه های گلی کوچکی که به اصطلاح کردی «کوچله» نام دارد را بر روی تنه درختان «بنه» می چسبانند و قسمت فوقانی هر کاسه را طبق دستورالعمل فوق خراش یا شکافی ایجاد می کنند سپس به مرور شیره یا صمغ درخت در کاسه گلی جمع می شود.
شیرابه استخراج شده از درخت ابتدا به رنگ سبز مایل به زرد و تلخ مزه است.
بعد از اتمام کاسه گذاری توسط افراد، پس از ۳ تا ۵ هفته کاسه ها تقریبا از صمغ پر می شوند و در ساعات خنک روز نسبت به چیدن آنها اقدام می کنند.
پس از جمع آوری صمغها آنها را در داخل حلبیهای ۱۸ تا ۲۰ کیلویی می ریزند و بعد از حفر چاله ای در زمین، صمغ ها را در داخل آن می ریزند و پس از ورز دادن این میزان صمغ و اضافه کردن مقداری آب، رنگ کرم آن سفید و روانه بازار می شود.
سقزهای بی نام و نشان اغلب به صورت سنتی و محلی و در دیگ هایی که از نظر بهداشتی غیراستاندارد هستند، پخته می شوند که می تواند باعث بروز برخی ناراحتیهای گوارشی شود.
از سوی دیگر در روش سنتی در زمان استخراج تدریجی شیرهای سقز از تنه ی درخت به درون ظروف گلی، روی این شیره چسبناک گرد و خاک می نشیند و احتمال آلوده شدن آنها به میکروب بسیار زیاد است.
خواص درمانی و کاربردهای سقز
خواص درمانی سقز به طور خلاصه عبارتند از:
درمان یبوست، ورم و ترک پوست، پاکسازی معده و درمان بعضی از بیماریهای آن، جلوگیری از پوسیدگی دندان و جلای آن، رفع بوی بد دهان، آنتی بیوتیک برای مقابله با عوامل زخم معده و روده، دفع سنگ کلیه، تقویت چشم و دردهای روماتیسمی مفصلی، درمان کچلی و درمان آسم و برونشیت.
صمغ درخت بنه (سقز) برای درمان یبوستهای مزمن و بواسیر بسیار مفید است. مخلوط سقز با روغن زیتون برای برطرف کردن ورمها و ترک پوست مفید است.
جویدن سقز، این آدامس طبیعی و محلی علاوه بر اینکه نقش بسیار مهمی در پاکسازی معده و دستگاه گوارش دارد بلکه به نظر بسیاری از دندانپزشکان برای سفیدی رنگ دندانها و جلوگیری از پوسیدگی آنها نیز بسیار مفید است.
جویدن سقز بوی بد دهان را رفع و برای افرادی که دچار خشکی دهان هستند جویدن مستمر آن توصیه می شود.
شیره سقز در زمان ترشح از تنه ی درخت به رنگ سبز روشن است. این شیره غلیظ و چسبناک است و به عنوان مسهل و ملین برای درمان یبوست کاربرد دارد، به هضم غذا کمک می کند، اشتها آور است. ابوعلی سینا از آن برای درمان بعضی از بیماریهای گوارشی استفاده می کرده است.
سقز همچون آنتی بیوتیک تا حدودی با باکتری عامل اصلی زخم معده و اثنی عشر مقابله می کند. بعضی نیز معتقدند که خوردن شیره خام سقز در حالت ناشتا، باعث دفع سنگ کلیه می شود.
سقز می تواند به عملکرد بهتر کبد و طحال نیز کمک کند. ضماد سقز با پیه آب شده برای نرم کردن ناخن های تابدار و خشک و التيام شقاق نشیمنگاه مفید است
مالیدن شیره سقز روی زخم، به التیام آن کمک می کند و از بخار پخت سقز برای تقویت چشم استفاده میشود و می تواند به تسکین دردهای مفصلی و روماتیسمی کمک کند و برای آسم و برونشیت مفید است.
به صورت مخلوط با زفت برای درمان کچلی، همچنین از پودر آن به صورت خوراکی برای نرمی سینه و تسکین دردهای ریوی استفاده می شود.
کاربردهای دیگر آن عبارتند از: در صنایع چسب، صنایع لاک، صنایع رنگ، صنایع پلیمری، صنایع داروسازی همچنین به عنوان امولسیون، در تهیه روغن چاپ و روغن کابل، در تهیه پارکت و کفپوش، آهارهای کاغذ، به عنوان قارچ کش برای حفاظت چوب و کاغذ و پارچه در تهیه اسانس و عطریات به عنوان ضدعفونی کننده در درمان بیماری های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف:
زیاده روی در خوردن بنه باعث زخم شدن دهان و کم اشتهایی می شود.
