آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
با حس بینایی زنبورعسل در این مقاله بیشتر آشنا شوید. در زندگی اجتماعی، وجود یک نظام ارتباطی موثر بین اعضای آن از ضروریات است. در یک کلنی که زنبوران عسل به طور اجتماعی زندگی می کنند، مشکلاتی چون مشکلات زندگی انسانها به طور کم و بیش وجود دارد.
زنبوران عسل باید قادر به شناسایی یکدیگر و ملکه خود باشند و باید بتوانند در مواقع خطر دیگران را آگاه کنند. زمانی که غذا در مزرعه یافت می شود، اعلام محل آن به دیگر اعضای اجتماع اهمیت دارد. کارهای درون کلنی زنبور عسل باید به طور منظم انجام شود. بنابراین نیاز مبرم به یک نظام ارتباطی کارآمد وجود دارد.
در مورد انسان، بارزترین شکل ارتباط، صحبت کردن است. اشاره های چشمی، حرکات فیزیکی و بوها، همه مهم هستند، ولی اهمیت آن ها به مراتب کمتر از صحبت کردن است.
زنبور عسل دارای حس بویایی بسیار پیشرفته تری نسبت به انسان است. از نظر چشایی، زنبور عسل نیز مثل انسان قادر به چشیدن مزه های شیرینی، شوری، ترشی و تلخی است. رنگها نیز نقش مهمی در زندگی زنبور عسل دارد، اما زنبور عسل رنگها را به خوبی انسان تشخیص نمی دهد.
زنبور عسل با پخش مواد شیمیایی مترشحه از برخی غدد بدنی خود، بوهایی در کندو ایجاد می کند که این بوها نیز نوعی وسیله ارتباطی محسوب می شود. مواد شیمیایی بوداری که حامل پیام هستند و از زنبور عسل به محیط اطراف منتقل می شود، فرمون (Pheromone) نامیده می شوند. این لغت برای اولین بار در اواخر دهه ۱۹۵۰ مصطلح شد.
تعریف دقیق فرمون عبارت است از: یک ماده شیمیایی مترشحه از غده ای واقع در بدن فردی متعلق به یک گونه که سبب بروز واکنش مخصوص در افراد دیگر همان گونه می شود.
زنبوران عسل نمی توانند از صدا به عنوان وسیله ارتباطی استفاده کنند و هیچ دستگاه گیرنده صوتی در هیچ جای بدن آنها شناسایی نشده است. زنبوران عسل ارتعاشات را درک می کنند و به آنها پاسخ می دهند. احتمالا این عمل را از طریق اعضایی واقع در پاهای خود انجام می دهند.
تاکنون چندین فرمون مترشحه از زنبور عسل شناسایی شده است. زنبور عسل از شاخک های خود برای تشخیص بوها استفاده می کند. آزمایش های میکروسکوپی شاخکهای زنبور عسل، نشان داده است که سطح آنها از تعداد زیادی گیرنده های حسی پوشیده شده است.
حس بینایی زنبورعسل (Sight)
حس بینایی زنبورعسل بسیار شگفت انگیز است او رنگهای زرد، آبی، آبی مایل به سبز و ماوراء بنفش را به طور واضح می بیند؛ درحالی که انسان قادر است حدود ۵۰ رنگ را به طور واضح ببیند و درجات مابین آن ها را تحت شرایط خاص تشخیص دهد. زنبور عسل رنگ قرمز را که در انتهای طیف رنگ قرار دارد، به صورت رنگ سیاه می‌بیند. در انتهای دیگر طیف، زنبور عسل می‌تواند ماوراء بنفش را ببیند. این موضوع از نظر چریدن در باغها، مزارع و دشتها اهمیت دارد،
زیرا بعضی از گل ها دارای رنگ ماوارء بنفش هستند که انسان قادر به تشخیص آن نیست. زنبورعسل نمی تواند طرح ها را به خوبی انسان تشخیص دهد. به طور مثال، زنبور عسل دو شکل مربع و دایره پنج سانتی متری هم رنگ را باهم اشتباه می کند، ولی قادر است تفاوت بین دایره‌ای که سطح داخلی آن با یک رنگ پر شده است را با دایره ای که پیرامون آن با میان رنگ پر شده است تشخیص دهد.
آزمایش های مربوط به قدرت تشخیص رنگ ها و طرح ها توسط حس بینایی زنبور عسل، توسط کارل ون فريش (Karl Von Frisch) انجام شد. یکی از آزمایش های ون فریش عبارت است از تربیت زنبورها برای رفتن به جایگاه غذاخوری در مزرعه.
در این آزمایش که به راحتی قابل تکرار است، ون فریش یک ظرف غذاخوری را روی میز کوچکی به رنگ آبی قرار داد (اگر میز آبی رنگ در اختیار نباشد، کافیست زیر ظرف غذاخوری یک قطعه مقوای آبی رنگ گذاشته شود).
پس از آنکه زنبورهای مزرعه‌رو چندین نوبت از کندو به جایگاهی که ظرف غذا در آن مستقر بود، رفت و برگشت کردند. ون فریش ۲ تا ۴ جایگاه نزدیک به هم را جلوی آنها قرار داد که تنها یکی از آنها با رنگ آبی علامت گذاری شده بود.
تحت این شرایط، بیشتر زنبورها روی ظرفی می نشینند که حامل رنگ ویژه مورد آزمایش بوده و البته این کار را بدون تردید و تامل انجام می دهند. از این آزمایش می توان نتیجه گرفت که زنبور عسل قادر به دیدن رنگ هاست و مثل انسان اجسام رنگی را به رنگ طبیعی خود تشخیص می دهد.
به طور کلی قدرت تشخیص رنگ های مختلف توسط حس بینایی زنبور عسل بسیار بیشتر از آنچه ما تصور میکنیم، به قدرت تشخیص رنگ چشم های انسان نزدیک است. اختلاف کلی بینایی ما با زنبور عسل در عدم تشخیص رنگ قرمز توسط زنبورعسل و قدرت تشخیص رنگ ماورای بنفش توسط زنبورعسل است که عکس آن در مورد انسان صادق است.
گیاهان بی گل؛ مثل، غلات، سوزنی برگان، نارون و تبریزی که گل های آنها ریز، غیر قابل رویت و بی بو هستند، شهد ترشح نمی کنند. در نتیجه برای حشرات؛ از جمله، زنبور عسل جالب نیستند. گرده افشانی این قبیل گل ها عموما به کمک باد و به طور تصادفی صورت می گیرد.
در مقابل، گیاهان دیگری هم وجود دارند که گرده افشانی آنها توسط حشرات انجام می شود و با ترشح شهد توسط گلهایشان، حشرات را به طرف خود جلب می‌کنند و گرده افشانی آنها به طور مطمئن تری انجام می شود. زنبورعسل گیاهان گلدار را از طریق عطر، رنگ یا هر دو، به آسانی پیدا می کند.
مدت ها پیش از آنکه از قدرت تشخیص رنگ ها توسط زنبورعسل اطلاع داشته باشیم دانشمندان گیاه شناسی پی به این موضوع برده و تعجب خودشان را نیز ابزار داشته بودند تنها تعداد اندکی از گل ها در طبیعت وحشی به رنگ قرمز خالص دیده می شوند و می دانی این تنها رنگی است که زنبور عسل قادر به تشخیص آن نیست.
بیشتر گلهایی که به نظر قرمز می آیند؛ مثل، سیکلامن، شبدر قرمز و غیره، قرمز یکدست نبوده، بلکه مخلوطی از رنگ های آبی و قرمزند. از طرفی بین رنگ ماوراء بنفش و چشم های زنبور عسل رابطه ای وجود دارد و این موضوع از نظر ما که در مقابل اشعه ماوراء بنفش کور هستیم، کمتر ملموس است.
گل شقایق به رنگ قرمز تقریبا یکدست است، ولی زنبور عسل روی آن می نشیند و از شهد آن استفاده می کند. علت این است که گل مزبور علاوه بر رنگ قرمز، دارای رنگ ماورا بنفش نیز هست که ما آن را نمی بینیم، ولی زنبور عسل می بیند. در نتیجه رنگ گل شقایق از نظر ما قرمز تیره و از دید زنبور عسل، ماورای بنفش است. در مورد گلهای سفید نیز این موضوع صادق است. تمام گلهای سفیدرنگ، امواج کوتاه ماوراء بنفش خورشید را تجزیه می کنند.
انسان به دلیل نوع ساختمان چشم هایش، قادر به تشخیص رنگ ماوراء بنفش موجود در یک رنگ سفید نیست، ولی در چشم زنبور که به این رنگ حساسیت ویژه ای دارد، طبق قانون امتزاج رنگ ها، رنگ سفیدی که رنگ ماوراء بنفش آن را جدا کرده باشند، آبی مایل به سبز به نظر می رسد.
گل مینای وحشی که در مراتع به نظر ما سفید به نظر می رسد، زنبور عسل آن را به رنگ آبی متمایل به سبز می بیند. گل سفید سیب، نرگس و نسترن، همه از دید زنبور، رنگی هستند. در برخی از گلها، محلی که شهد در آنجا قرار دارد به وسیله رنگ بخصوصی متمایز می شود تا زنبوران بدون اتلاف وقت به سمت شهد راهنمایی شوند.
گل فراموشم مکن که به رنگ آبی است، دارای حلقة زردرنگی است که زنبور خرطومش را به مرکز آن نزدیک می کند تا شهدش را بمکد. این حلقه زردرنگ محل شهد را به زنبور عسل نشان می دهد. در گل زردرنگ پامچال، گلبرگ ها به رنگ زرد روشن و محل شهد به وسيله یک حلقه زرد تیره نشان داده شده است.
در حالی که رنگ گلبرگهای گلها مشابه تابلوی یک رستوران، زنبوران را از فاصله دور به طرف غذاخوری (مرکز گل یا محل تجمع شهد در گل) هدایت می کند، حلقه زرد تیره مرکزی گلها، آنها را از نزدیک و پس از ورود به جام گل به سمت میز غذا راهنمایی می کند. این هدایت با بوی قوی تر قسمت مرکزی حلقه تقویت می شود. .
رنگ و شکل در زندگی زنبور عسل اهمیت فراوانی دارند. وقتی یک زنبور در مزرعه به منبع غذایی خوبی دست یافت، باید بتواند آن منبع را شناسایی کند. به طوری که بتواند درمزرعه سراغ گلهایی از همان نوع برود. زنبور چنین کاری را با شناسایی رنگ و شکل گل زنبورها کندوی خود را با کندوهای دیگر اشتباه نکنند.
قدرت تشخیص رنگها توسط حس بینایی زنبورعسل
زنبورعسل قادر است رنگ های مختلف را از هم تشخیص دهد، اما رنگ قرمز را آن طور که ما می‌بینیم، نمی بیند و به عبارتی رنگ قرمز را تشخیص نمی دهد. افرادی که هیچ رنگی را شخص نمی دهند و همه رنگ ها را سیاه و سفید یا خاکستری می بینند، کوررنگ کامل هستند.
این افراد قادرند شکل و ابعاد اجسام را تشخیص دهند، ولی اجسام را هر رنگی که داشته باشند، به رنگ خاکستری می بینند. زنبور عسل نیز رنگ قرمز را خاکستری می بیند و درمقابل رنگ قرمز کوررنگ است.
وقتی زنبورها در یک پرواز شناسایی گلی را پیدا می کنند که رنگ آن غیر از قرمز باشد و شهد مطلوبی هم داشته باشد، رنگ آن گل را به خاطر می سپارند و پس از انجام پروازهای شهدآوری، به زودی به رنگ آن گل عادت می کنند و تا زمانی که آن نوع گل شهد داشته باشد، فقط سراغ آن گل می روند.
عادت کردن زنبور عسل به رنگ یک گل، اساس وفادار ماندنش به همان گل است. این عادت به حدی قوی است که پس از عادت کردن زنبورها به یک گل شهددار، حتی گل های پرشهدتر نیز نمی تواند آنها را به سوی خود جلب کند و معمولا تا پایان شهد زایی آن گل، زنبور ها فقط به سراغ همان گل می روند.
از حس بینایی زنبورعسل در گرده افشانی موثر محصولات استفاده می شود و کشاورزان و باغداران مطلع شرایطی را به وجود می آورند که محصولاتشان با حداکثر بازدهی توسط زنبورعسل گرده افشانی شود. برخلاف انسان که فقط نورهایی با طول موج بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌مو را می بیند، زنبورعسل قدرت رویت آن دسته از نورهای ماوراء بنفش را که طول موج آنها ۳۰۰ میلی‌مو یا بیشتر است، دارد.
به طور کلی، قدرت دید زنبور عسل بسیار شبیه انسان است، با این تفاوت که زنبور عسل رنگ قرمز را تشخیص نمیدهد و برخی از رنگ های ماوراء بنفش را می بیند، ولی انسان قرمز را می بیند و رنگ های ماوراء بنفش را نمی بیند.
در طبیعت، گلهای قرمز چگونه گرده افشانی می شوند؟
طبق حس بینایی زنبورعسل گفته شده که زنبور رنگ قرمز را نمی بیند و لذا به طرف گلهای قرمز نمی رود. باید دانست که برخی از رنگها را که ما قرمز می بینیم، ممکن است کاملا قرمز نباشد و مخلوطی ازقرمز و رنگ های ماورا بنفش باشد. بنابراین اگر ملاحظه می شود که زنبور عسل به سراغ یک گل قرمز می رود، باید بدانیم که رنگ آن گل حتما مخلوطی از قرمز و رنگ های مایل بنفش است ،
اما تکلیف گرده افشانی گل های قرمز خالص چه می شود؟
خداوند برای آنهان که توسط باد و آب و زنبورعسل گرده افشانی نمی شوند، وسیله ای قرار داده است. گلهای سیکلامن یا شبدر قرمز به چشم ما قرمز به نظر می‌رسند، اما مخلوطی از رنگ های آبی قرمز دارند که زنبور عسل به دلیل دیدن رنگ آبی آنها به سراغشان می‌رود.
در نقاط گرم استوایی گیاهانی با گل هایی به رنگ قرمز خالص فراوانند و توسط زنبور عسل گرده افشانی نمی شوند. در واقع پرنده ای بسیار کوچک به نام «کولیبری» با منقار درازش در نقطه ای مجاور گل در حال پر زدن سریع در فضا، شهد این گلها را می مکد و آنها را گرده افشانی می کند.
همچنین برخی از گیاهان خانواده میخک که گل های قرمز خالص دارند و توسط زنبور عسل گرده افشانی نمی شوند، توسط پروانه هایی با خرطوم دراز گرده افشانی می شوند. بنابراین برخی از رنگها که ما آنها را فقط سفید یا فقط قرمز می بینیم، به علت مخلوط بودن با نورهای ماوراء بنفش، زنبور عسل آنها را می بیند و برخلاف تصور ما آنها را گرده افشانی می کند.
از طرف دیگر، گلهای کاملا قرمز رنگ، توسط عوامل دیگری از جمله، پروانه ها، پرندگان، سوسکها و غیره گرده افشانی می‌شوند. بد نیست بدانیم که چشم انسان ساده است و چشم زنبور عسل (حشرات) مرکب است؛ یعنی، چشم زنبور عسل از مجموعه ای از چشم های ساده تشکیل شده است. در زنبور عسل، تعداد ۵۰۰۰ چشم ساده هر یک از دو چشم مرکب را تشکیل می دهد.
زنبورها به سراغ چه نوع گل هایی می روند؟
برخی از زنبورهای کارگر برای شناسایی منابع غذا، در محیط اطراف زنبورستان به پرواز در می آیند. این زنبورها وقتی گل پرشهدی را می‌یابند، رنگ آن را به خاطر می سپارند و با وارد شدن به آن گل و مالیدن بدن خود به آن، بدن خود را با عطر آن گل معطر می کنند.
در هنگام بازگشت، با انجام رقص های مخصوص، زنبور های دیگر را از محل و موقعیت منبع غذا مطلع می کنند. همچنین وقتی زنبوران راهنما پس از پرواز شناسایی به کندو مراجعت می کنند، زنبورهای مزرعه‌رو با نزدیک کردن شاخکهای خود به بدن آنها، بو یا عطر گل موردنظر را به خاطر می‌سپارند و وقتی از محل و بوی گل باخبر شدند، به سراغ آن گل می روند و پس از رویت رنگ آن گل به آن عادت می کنند و تا هنگامی که آن گل به عنوان منبع غذا قابل استفاده است، فقط به سراغ همان گل می روند.
زنبوردار می تواند زنبورهای خود را مصنوعا به ملاقات با گلهای خاصی از مزرعه خود تشویق کند. چنان چه زنبوردار چند قطره از اسانس یا عطر گل مورد نظرش را وارد شربت کند و در اختیار زنبورها قرار دهد، زنبورها پس از خروج از کندو به سراغ گل هایی با همان بو می روند.
