شاه پسند وحشی (Verbena officinalis)

نام فارسی: شاه پسند وحشی

نام علمی: Verbena officinalis

نام فرانسه: Herbe sacrée، Herbe de sang، V. sauvage، Verveine officinale verbena-officinalis

نام انگلیسی: Simpler s – joy، Holy -herb، Pigeon’ s grass، Common Vervain

نام آلمانی: Eisenhart، Heiligkraut، Gemeines Eisenkraut، Eisenkraut

نام ایتالیایی: Erba erocina، Erba sacra، V. officinale، Verbena، Berbena

نام عربی: رعى الحمام (Riiel hhamam)، رجل الحمام

شاه پسند وحشی از تیره شاه پسند گیاهی است علفی، پایا و دارای ساقه چهارگوش و زاویه دار، به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر که به حالت خود رو در کنار جاده ها، دشت ها و مزارع نواحی مرکزی و جنوبی اروپا، افریقا و آسیا می روید.

برگ هایی متقابل، بیضوی دراز با دندانه های عمیق (گاهی لوب دار) و گل هایی به رنگ سفید گلی یا سوسنی دارد. کاسه گل آن منتهی به دندانه کوچک و نامساوی است. جام گل آن نیز ظاهر قیفی شکل دارد و در داخل آن ۴ پرچم در حول مادگی دیده می شود. میوه اش تا رسیدن کامل، در داخل کاسه گل باقی می ماند و بعد به ۴ قسمت تبدیل شده از یک دیگر جدا می گردد.

در بین پایه های مختلف این گیاه، نمونه هایی پیدا می شود که در آن ها به تفاوت ۲ یا ۳ گل، به یک دیگر پیوستگی دارند. زنبور عسل به سمت گل های آن جلب می گردد و از آن ها نوش مرغوب به دست می آورد. قسمت مورد استفاده شاه پسند وحشی، برگ و یا کلیه اندام های آن است. طعم آن گس، تلخ و بوی آن در صورت مالش دادن، معطر و کاملا محسوس است.

ترکیبات شیمیایی شاه پسند وحشی

در اعضای شاه پسند وحشی موادی نظیر تانن، موسیلاژ، ساپونین ها (Kroeber)، یک ماده تلخ، انورتین، امولسین و یک گلوکزید غیرسمی به نام وربنالین Verbe naline یا وربنالوزيدVerbe naloside یافت می شود. وربنالينVerbenalin) Verbe naline، وربنالوزيد Verbenaloside، کورنین Cornin)، هتروزیدی به فرمول C_۱۷H_۲۴O_۱۰ و به وزن ملکولی ۳۸۸.۳۶ است و از گیاهان زیر استخراج شده است:

1. Verbena officinalis از تیره Verbenaceae
2. Cornus florida از تیره Cornaceae

تعیین شباهت وربنالین با کورنین توسط Reichert وفرمول منبسط آن توسط Biichi و Manning انجام گرفته است. وربنالین به صورت بلوری های سوزنی شکل متبلور می شود. طعم تلخ دارد. در گرمای ۱۸۳ – ۱۸۲ درجه ذوب می گردد. به مقدار زیاد در آب ولی به مقادیر کم در الكل، استات اتیل و استن محلول است. عملا در کلروفرم و اتر حل نمی گردد. وربنالین، لووژیر است و تفاوت آن با غالب هتروزهای هیدرولیز شونده با امولسین، در آن است که قدرت احیا کنندگی قوی دارد.

د- وربنون (d- Verben one)، به فرمول C_۱۰H_۱۴O و به وزن ملکولی ۱۵۰.۲۱ است. این ماده یکی از ترکیبات اسانس شاه پسند اسپانیا (Spanish Verbena oil) است که از نوعی از آن به نام Verbena triphylla به دست می آید. این ماده را می توان از آلفا – پینن (α – Pinene) تهیه کرد . تعیین فرمول گسترده آن توسط Blumann و Zeitschel انجام گرفته است.

ساقه منشعب گیاه، علاوه بر هتروزید مذکور دارای قند و فرمان های هیدرولیزکننده مانند انورتین و امولسین است. J. Cheymol، از هیدرولیز آن تحت اثر فرمان، موفق به بدست آوردن یک ماده غیرگلوسیدی (aglycone phe nolique) قابل تبلور به نام وربنالول Verbe nalol به فرمول C_۱۱H_۱۴O_۵ گردید که در گرمای ۱۳۳ درجه ذوب می شود. اعضای زیر زمینی شاه پسند وحشی دارای وربنالین (وربنالوزید)، ساکارز و استاکیوز (Stachyose) است.

نحوه کاشت و تکثیر شاه پسند وحشی

تکثیر شاه پسند وحشی از طریق کاشتن دانه و یا قلمه های آن است. پرورش آن در هر نوع زمینی مشروط بر خوب و حاصل خیز بودن عملی می گردد. رطوبت لازم برای رشد کافی گیاه ضرورت کامل دارد زیرا با برسی هایی که در نواحی شمالی ایران به عمل آمده، مشاهده گردیده که در غالب نواحی مرطوب حاشیه جاده ها و اماکن سایه دار پراکندگی دارد. برگ و سرشاخه گل دار گیاه را در خرداد ماه قبل از نمو کامل گل ها می چینند و سریعا در محلی مناسب، خشک می کنند تا رنگ طبیعی آن ها حفظ شود.

تاریخچه درمانی شاه پسند وحشی

با بررسی هایی که به عمل آمد محقق گردید که هیچ گونه مشابهت بین گیاهی که تحت نام Verbenaca در زمان های گذشته مورد استفاده قرار داشته با گیاه فعلی یعنی V. officinalis که امروزه به مصارف درمانی می رسد وجود ندارد. از بین انواع این گونه گیاهان، peristeron دیوسکورید را ذکر می نماییم که آن هم گیاهی آبزی، دارای گل های ارغوانی و برگ هایی به رنگ مایل به آبی بوده است. یعنی صفاتی داشته که با گیاه فعلی بی شباهت بوده است.

نوع مورد استفاده زمان پلین نیز گیاهی آبزی بوده و گل هایی به رنگ مایل به آبی (کبود) داشته است. باید گفت که اصولا گیاه مورد نظر در آن زمان، بیشتر جنبه های تشریفاتی داشته و به مصارفی مانند تطهیر و تمیز کردن محراب ژوپیتر Jupiter و یا تهیه نوعی تاج می رسیده است مانند آن که مامورین عالی رتبه که جنگ یا صلح را به مردم اعلام می داشته اند، تاجی از این گیاه برسر می نهادند. جادوگران برای آن اختصاصات فراوان من جمله درمان زخم شمشير قایل بودند.

تصور می رود که شاه پسند دارویی، مقامی ارزنده در امور جادوگری بعضی ملل (ژرمن ها …) داشته است ولی در هر حال، ذکر نام واقعی گیاه مورد نظر مردم قدیم، از این که همان نوع فعلی یعنی Verbena officinalis و یا گیاه دیگری به نام Agrimonia Eupatorium بوده مشکل به نظر می رسد زیرا گیاه اخیر نیز گاهی به همان نام ها خوانده می شده است.

در هر حال این گیاهان به مصارف درمانی متعدد می رسیده و از آن ها برای رفع سر درد، زردی، درد گلو، درمان اولسر (St. Hildegarde)، بیماری های کلیه و مثانه، طحال و رفع تب، زایمان های سخت، رفع ریزش آب از چشم و درد دندان استفاده به عمل می آمده است.

گیاه شاه پسند وحشی ، به صورت یک گیاه دارویی در منازل نیز پرورش می یافته و شهرت درمانی به عنوان تب بر، رفع دردهای عصبی تا قرن ۱۸ میلادی (تورنفورت، Boerhaave، لينه، Hallier) و بین مردم بعضی نواحی تا زمان حال نیز داشته است. بعضی اطبا مانند Dr. Ricci برای آن اثری ممتازتر از کینین قایل بوده اند.

خواص درمانی شاه پسند وحشی

اعضای مختلف گیاه شاه پسند وحشی ، به علت دارا بودن تانن، اثر قابض دارد و چون به طور خفيف مقوی، ضد تشنج و تب بر است از این جهت سابقا از آن در درمان بیماری های مختلف استفاده به عمل می آمده است. بررسی های محققين روسی که در سال ۱۹۷۱ صورت گرفت، یک هتروزید جدید با اثر مقوی قلب را در این گیاه محقق داشته است.

Dr. H. Leclerc، از عصاره آبی شاه پسند وحشی، اثرات مفیدی در معالجه برخی اشکال خفيف دردهای عصبی، مربوط به عصب تری ژومو به دست آورد. دارای اثر رفع ناراحتی های هضمي است.

در استعمال خارج، سابقا جوشانده آن به صورت غرغره برای رفع درد گلو و ورم مخاط دهان به کار می رفت و یا آن که به صورت کمپرس بر روی اولسرها، ضرب خوردگی ها، بریدگی ها و نظایر آن ها اثر داده می شد. در برخی نواحی، برگ های آن را در سرکه جوشانده سپس بر روی محل دردناک در ذات الجنب قرار می داده اند.

صور دارویی شاه پسند وحشی

دم کرده ۳ تا ۴ گرم گیاه بر حسب هر فنجان و ۳ مرتبه در روز جوشانده ۴۰ تا ۵۰ گرم گیاه در یک لیتر آب یا شیر (در استعمال خارج).

حمام برگ شاه پسند وحشی

مقدار ۲۰۰ گرم برگ گیاه را باید در ۲ لیتر آب سرد وارد کرده، تحت اثر گرما قرار دهند و توجه داشته باشند که به مجرد آغاز جوش آمدن، آن را بلافاصله از گرما دور کرده به مدت ۱۵ دقیقه به حال خود بگذارند تا به خوبی دم کند سپس محلول سرد شده حاصل را از یک پارچه نازک بگذرانند و صاف شده را به آب گرم وان که در آن استحمام می کنند وارد سازند.

با این روش، آب گرم وان که در آن استحمام به عمل می آید، اگر مورد استفاده قرار گیرد، خستگی جسمانی و کشش عضلانی را از بین می برد و مخصوص ناحیه گردن و شانه ها را آرامش می بخشد. برای استحمام، پس از وارد شدن در وان، باید حوله ای را چند لا کرده زیر سر و در لبه وان قرارداد به طوری که بتوان بدون احساس ناراحتی در ناحیه زیر سر، تمام بدن را در آب غوطه ور ساخت.

سرشاخه گل دار و برگ دار شاه پسند وحشی را می توان به صورت چای نیز مصرف کرد زیرا شاه پسند وحشی در ردیف بهترین چای طبی قرار دارد و در غالب کشورها به همان روش چای معمولی، چای شاه پسند وحشی تهیه نموده به مشتریان ارائه می دهند. معمولا ۵۰ گرم آن را در یک لیتر آب جوش وارد کرده و دم کرده حاصل را شب در موقع خوابیدن به هر مقدار که بخواهند برای تامین آرامش و خواب راحت مصرف می نمایند.

جوشانده جهت درمان اختلالات هضمي

مخلوط اعضای گیاهان فوق را باید در یک لیتر آب به مدت ۱۰ دقیقه بجوشانند و مقداری از آن را به حالت نیم گرم در روز مصرف نمایند. این جوشانده به حالت تازه باید به کار رود و قابل نگه داری نیست.

بهداشت پوست با شاه ‌پسند وحشی

مقدار یک مشت، ساقه برگ دار و گل دار شاه پسند وحشی را باید در نیم لیتر آب وارد کرده، ظرف محتوی مایع را به مدت ۲۰ دقیقه به حال خود بگذارند تا به خوبی دم کند. سپس آن را صاف نموده، محلول حاصل را به پوست سر بمالند و به ملایمت ماساژ دهند. با این عمل، موی سر به طور محسوس تقویت می شود و رشد پیدا می کند. اگر دم کرده مذکور را به موی سر بمالند به طوری که تمام مو به آن آغشته شود، باعث شفافیت و جلای موی سر نیز می گردد.

محل رویش شاه پسند ‌وحشی

منطقه وسیعی از نواحی شمالی مخصوصا در اماکن مرطوب سواحل دریای خزر و حاشیه جنگل ها. نواحی مختلف البرز. اطراف تهران. کرج. قزوین. گیلان: بین رشت و چالوس. حاشیه جاده یا حاشیه مزارع، آستارا، لاهیجان. گرگان: بندرگز، نواحی جنوبی ایران. فارس: شیراز، پرسپولیس. کرمان: شهداد، جیرفت. خراسان: بین شیروان و بجنورد، بين مشهد و سلطان آباد نزدیک سبزوار. کاشان: قمصر. آذربایجان: ارومیه. کردستان: شمال سنندج در ارتفاعات ۲۰۰۰ متری. همدان. اراک: بین گردو و نهاوند. ایستگاه ازنا. بختیاری. لرستان: شهبازان: بیشه، خاورون در ۵۰۰-۱۸۰۰ متری و درود

.Verbena hastata L، در آمریکای شمالی می روید و به شاه پسند آبی رنگ مشهور است. از ساقه گل دار این گیاه در نواحی محل رویش به عنوان خلط آور و معرق استفاده درمانی به عمل می آید.