زنیان (Trachyspermum copticum)

نام فارسی: زنیان

نام علمی: .Trachyspermum copticum (L.) Link، Carum copticum L

نام فرانسه: AJowan، Ammi des boutiques، Sison، Fénouilde Portugal، Ammi

نام انگلیسی: Ajwain seeds، Lovage، Bishop’s weed، Ammi

نام ایتالیایی: Sisone، Ammi

نام آلمانی: Ammeysamen، Mohrenkimmel Herrenkimmel، Agyptisher Kimmel

نام عربی: انیسون بری، نخوه، كمون حبشی

زنیان گیاهی است علفی، یک ساله، بی کرک، به ارتفاع ۳۰ تا ۹۰ سانتی متر از تیره جعفری که به حالت خودرو در نواحی شرقی هند، ایران و مصر می روید. به علاوه در نواحی مذکور و نقاط مختلف دیگر پرورش می یابد. برگ هایی با پهنک منقسم به بریدگی های نازک و ظریف و گل هایی به رنگ سفید و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. اشعه چتر آن کوتاه، دارای طول نسبتا مساوی و منتهی به براکته های باریک در محل اتصال به یکدیگر است.

میوه اش کوچک، بیضوی، به رنگ قهوه ای مایل به زرد و دارای بویی شبیه بوی تیمول است. بر روی میوه آن، ۵ خط طولی نخی شکل، به رنگ روشن تر و دو نوع تار نازک تک سلولی مشاهده می شود به طوری که بعضی از آن ها کوتاه و مخروطی و برخی دیگر دارای یک قسمت متورم در انتها می باشند. قسمت مورد استفاده این گیاه، میوه آن است که زنیان نیز نامیده می شود.

ترکیبات شیمیایی زنیان

میوه این گیاه دارای اسانسی است که مقدار نسبی آن برحسب محل رویش گیاه تفاوت می نماید مانند آن که میوه گیاه پرورش یافته در هند، معادل ۳ تا ۴ درصد اسانس می دهد که آن هم محتوی ۴۵ تا ۵۰ درصد تیمول است در حالیکه از میوه گیاه متعلق به نواحی دیگر تا حد ۹ درصد اسانس به دست آمده است.

اسانس مذکور که از میوه این گیاه تحت اثر بخار آب به دست می آید به اسانس آژوآن (Ajowan oil) موسوم می باشد. مایعی با بوی معطر و به وزن مخصوص بین ۰.۹۱۰ و ۰.۹۳۰ است.

شامل ۳۵ تا ۵۰ درصد تیمول (Thymol)، ۱۵ تا ۲۰ درصد سیمن (cymene)، ۳۰ تا ۴۰ درصد آلفا – پینن (α pinene)، دیپانتن (dipentene)، گاما – ترپینن (γ terpinene) و مواد دیگر مانند کارواکرول (cairvalcrol) (ایزومر تيمول) با مقادیر بسیار کم است. سیمن (Cymene)، هیدروکربوری به فرمول C_۱۰H_۱۲O و به وزن ملکولی ۱۳۴.۲۱ است. در اسانس گیاهان مختلف به شرح زیر نیز یافت می شود:

.Carun copticum Benth. et Hook از تیره Unbelliferae
.Cuminum Cyminum L از تیره Unbelliferae
.Satureia hortensis L از تیره Labiatae

سیمن، دارای ایزومرهای مختلف (متا، پارا، اورتو) است. در هر سه صورت، حالت مایع و بوی مطبوع دارد. در آب حل نمی شود. دو نوع ایزومر اول و دوم آن، در الكل و اتر ولی ایزومر سوم آن (اورتو)، در حلال های مواد آلی قابلیت اختلاط دارد.

اسانس میوه این گیاه، ظاهر بی رنگ یا مایل به قهوه ای و بویی شبیه بوی تیمول دارد. بر اثر مرور زمان، بلوری های کوچکی با طعم نسبتا سوزاننده از آن در ته ظرف رسوب می نماید. در یک تا ۲.۵ برابر حجم خود، الكل ۸۰ درجه حل می شود.

نحوه کاشت و تکثیر زنیان‌

زنیان بیشتر در زمین‌های سبک سی سیلیسی و آفتاب گیر و چراگاه ها می روید.
تکثیر این گیاه به وسیله دانه (میوه) در زمین هایی که در پاییز و زمستان ۳ مرتبه شخم زده شده باشند، انجام می گیرد.
بذر از اواسط فروردین تا اوایل اردیبهشت در ردیف هایی به عرض ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر پاشیده می شود و بلافاصله روی آن را غلتک می زنند.
مبارزه با علف‌های هرز، زدن چنگک یا دیسک ماشینی از اقدامات مهمی است که باید انجام گیرد.
پس از برداشت محصول آن‌ها را به طور طبیعی یا مصنوعی خشک می کنند و دانه ها را از ساقه به وسیله‌ی خرمنکوب جدا می کنند و پس از بوجاری کامل محصول را بسته بندی می کنند.

نحوه مصرف زنیان

از میوه گیاه زنیان به شکل پودر، عصاره خشک، تنتور عصاره مایع استفاده می شود. روزانه ۳ تا ۶ گرم از دانه های پودر شده زنیان را به روش‌های مختلف یا همراه با غذا می توان مصرف کرد. علیرغم ریز بودن دانه ها، برای تاثیر بیشتر لازم است تا آن را آسیاب و پودر کنید. از عصاره خشک دانه های زنیان می توان روزانه ۱۲۵ میلی گرم مصرف کرد. از تنتور یا عصاره مایع زنیان می توان روزانه تا ۶ میلی لیتر مصرف کرد.

این گیاه در صابون سازی و عطرسازی کاربرد دارد. زنیان از قدیم به عنوان ادویه و نگه دارنده مواد غذایی مورد استفاده بوده است. همچنین در تهیه پودر کاری، ترشیجات، بیسکویت و مواد خوراکی دیگر به کار می رود.

از رایحه این گیاه که از میوه های آن به دست می آید، در دهان شویه ها و خمیردندان‌ها استفاده می شود. یکی دیگر از کاربردهای زنیان به عنوان ضد کرم و ضد حشره است.

یک قاشق غذاخوری از عرق زنیان را در گلو بریزید و غرغره کنید و سپس قورت دهید. در دو سوراخ بینی دو قطره بچکانید واستنشاق کنید. بعد از هر وعده غذای ظهر و شب نصف استکان همراه با نصف استکان آب میل کنید تا هضم غذا را آسان و از نفخ و ترشی معده جلوگیری کند.

خواص درمانی زنیان

طبیعت گیاه زنیان گرم و خشک است. میوه این گیاه دارای اثر بادشکن و ضد تهوع است. برای آن اثر مقوی باء، ضد کرم و مدر نیز قائل هستند. از میوه آن برای استخراج تيمول استفاده به عمل می آید.

خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: آنتی اکسیدان، ضد تب، ضد میکروب، ضد اسپاسم، ضد نفخ، ضد آسم، ادرارآور، معرق، خلط آور، قاعده آور، ضد قارچ، محرک معده، پایین آورنده ی فشار خون، مسهل، افزایش دهنده شیر، مقوی معده، کرم کش، بیماری‌های معده، كبد، ناراحتی های گلو، سرفه، روماتیسم، سوءهاضمه، تنگی نفس، ضد میکروب ها از جمله سالمونلا تیفوزا، میکروسپوریوم پیوژنز و اشرشیاکلی.

زنیان از نظر خواص ضد اسپاسم، تونیک (مقوی)، محرک و بادشکن است. زنیان به عنوان داروی استعمال خارجی برای درمان بیماری‌های معده، کبد، ناراحتی های گلو، سرفه و روماتیسم تجویز می شود. در هندوستان از زنیان به عنوان ضدعفونی کننده و برای تقویت معده و هم چنین به عنوان بادشکن و مقوی استفاده می شود. زنیان برای قطع اسهال و رفع سوهاضمه و دردهای حاد شکم یا قولنج و معالجه‌ی سوهاضمه‌هایی که ناشی از ضعف و کمی نیرو باشد بسیار مفید است.

«عرق زنیان» یکی از عرقیات گرم و موثر در هضم غذا و مفید برای سینوزیت و عوارض تنگی نفس و آسم است. دانه این گیاه بر روی بعضی میکروب ها از جمله سالمونلا تیفوزا، میکروسپوریوم پیوژنز و اشرشیاکلی اثر می کند. در طب آیورودا از زنیان به عنوان ضد اسپاسم، درمان امراض ریه، تسکین روماتیسم، ضد سرماخوردگی، ضد سرفه، ضد تب و ضد یبوست استفاده می شود.

موثر برای رفع اعتیاد به مواد مخدر. این گیاه بیماری پیسی را درمان می کند (یک قاشق غذاخوری در نصف لیوان آب بعد از غذا).

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف زنیان

افراد گرم مزاج نباید از زنیان استفاده کنند و در صورت لزوم به مقدار کم و همراه با گیاهان دارویی سرد میل شود. عرق زنیان بعد از هر وعده غذای ظهر و شب نصف استکان همراه با نصف استکان آب میل کنید تا هضم غذا را آسان و از نفخ و ترشی معده جلوگیری کند.

محل رویش ‌زنیان‌

مشرق ایران. بلوچستان. آذربایجان: تبریز، اصفهان خوزستان، بین ایزه و ده دز (Dehdez) در ارتفاعات ۱۱۰۰ متری. فارس. کرمان: باقین، مکران. خراسان: تربت حیدریه. سیستان.

.Arracacia xanthorrhiza Banc، گیاهی به ارتفاع ۰.۶۰ متر تا یک متر و دارای ساقه ای است که در قاعده به یک برجستگی ضخیم، گوشت دار، منتهی به ۸ – ۱۰ غده ثانوی ختم می شود. وزن مجموع این غده ها، به ۳ کیلوگرم در یک گیاه نیز می رسد. رنگ آن ها برحسب واریته های مختلف، ممکن است سفید، زرد یا بنفش باشد ولی در بین آن ها فقط نوع زرد است که ارزش غذایی بیشتر دارد. این گیاه در نواحی مختلف امریکای جنوبی می روید. در ونزوئلا، کلمبیا و نواحی استوایی امریکا بیشتر مورد توجه است.

غده های این گیاه به حالت خام یا پخته شده در کوره، یا به صورت آب پز و یا پخته شده با گوشت و غیره مصرف می شود.