آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر 21 
نام فارسی: سرخدار
نام علمی: .Taxus baccata L
نام فرانسه: If d’ Europe, If commun , If
نام انگلیسی: Common yeu, Yeu
نام آلمانی: If enbaum, Echte Eibe, Eibenbaum
نام ایتالیایی: Libo, Tasso
نام عربی: رجل الجراد، زرنب (Zarnab)، شجرة الفشاغ
سرخدار ، درختی کوچک از تیره سرخدار، پرشاخه و به ارتفاع ۵ تا ۱۵ متر است. برگ هایی باریک و دراز، به رنگ سبز تیره و شفاف در سطح فوقانی پهنک ولی به رنگ سبز روشن در سطح تحتانی پهنک دارد. طول برگ های باریک آن به ۲ تا ۳ سانتی متر و عرض آن ها به ۲ تا ۳ میلی متر می رسد. از مشخصات دیگر آن این است که اولا فاصله برگ های آن کم است و ثانیا چون برگ های آن دائمی می باشند، همیشه سبز به نظر می رسند.
گل های درخت سرخدار عاری از کاسه و جام می باشند و به دو صورت نر و ماده، واقع بر روی دو پایه جداگانه ظاهر می شوند. گل نر آن ۴ تا ۱۲ پرچم فشرده و گل ماده آن که شبیه به یک جوانه کوچک است، منحصرا یک تخمک برهنه، واقع در درون محفظه ای به صورت پیاله دارد که تدریجا گوشت دار، و قرمز رنگ شده، منظره یک میوه سته را که در قسمت انتهایی باز است پیدا می کند.
درخت سرخدار در منطقه مدیترانه و برخی نقاط آسيا مانند ایران، به حالت وحشی می روید و به علاوه به علت برگ های سبز دائمی که دارد، در بعضی نواحی پرروش می یابد. چوب، پوست شاخه ها، دانه و برگ آن سمی اند ولی میوه عاری از دانه آن سمیت ندارد. از نظر درمانی، امروزه اهمیتی برای این درختچه قائل نیستند فقط چون اعضای آن به علت دارا بودن مواد مختلف، ایجاد سمیت میکند. ذکر آن مخصوصا از اینجهت که موارد مسمومیت در اطفال پیش آورده است، ضرورت دارد. حیواناتی مانند اسب، قاطر و خرگوش نسبت به آن حساسیت زیاد دارند.
تا گزین (Taxine) موجود در گیاه سرخدار، از سموم قلب و سیستم عصبی است زیرا ماده ای است بی حس کننده و مخدر که فلج اعمال قلب و تنفس را باعث می گردد. با مصرف آن ابتدا حالت تحریک و بلافاصله Coma و اختلالات بینایی پیش می آید. گاهی نیز مرگ، سريعا و برق آسا عارض می شود مانند آن که حیوانی مانند اسب را ممکن است در یک ساعت بکشد.
برای نجات شخص مسموم باید ابتدا معده را تخلیه کرد سپس زغال حیوانی با گیاهی و مواد نرم کننده دستگاه هضم و هم چنین مواد محرک عمومی خورانید زیرا در اتوپسی، ضایعات دستگاه هضم و تورم کبد و کلیه مشاهده می شود. تا گزین از نظر ترکیب شیمیایی، شباهت به وراترین دارد.
تاریخچه سرخدار
سرخدار از زمان های گذشته مورد شناسایی مردم بوده است و به طوری که شواهد تاریخی نشان می دهد، مردم ما قبل تاریخ آن را می شناخته و از چوب آن شانه چوبی و وسایلی نظیر آن می ساخته اند به علاوه از برگ آن نوعی ماده سمی جهت زهرآلود کردن نیزه های خود تهیه می کرده اند. برگ های سبز دائمی و چوب غیر قابل فساد این درختچه باعث شده که احترام زیادی نسبت به آن بین مردم بعضی کشورها ایجاد شود و آن را درختچه ای مقدس بدانند. هنوز هم در بعضی نواحی آن را در قبرستان ها می کارند.
تئوفراست در قرن سوم قبل از میلاد، از اثرات سمی آن در اسب و جوندگان، اطلاع داشته است. دیوسکورید در قرن اول میلادی اعلام داشت که سمیت درختچه سرخدار در ناحيه ناربون (Narbonne)، به پایه ای است که اگر کسی در زیر این درختچه بخوابد خواهد مرد. پلین (Pline)، درباره آن چنین اظهار داشته که چلیک های چوبی ساخته شده با چوب این درختچه که در آن ها نوشیدنی جای داشته، به دفعات مسمومیت در مصرف کنندگان ایجاد نموده است. میوه گیاه سرخدار در صورتی که عاری از دانه باشد، سمیت ندارد و حتی در بعضی نواحی کارگران برای رفع عطش از آن مصرف می نموده اند.
ترکیبات شیمیایی سرخدار
در اعضای گیاه سرخدار مانند برگ، پوست، چوب و دانه، یک ماده سمی به نام تا گزین Taxine به مقدار ۰.۴۶ تا ۰.۷۱ درصد وجود دارد که الكالوئیدی با طعم تلخ و بسیار سمی است به علاوه دارای گلوکزیدی به مقدار ۹.۶۲ یا ۲۰.۰۲ درصد به نام تاگزی کاتین و یک ماده سمی می باشد. ماده سمی مذکور حتی پس از خشک شدن اعضای این گیاه نیز از بین نمی رود. در غلاف دانه این گیاه نوعی پیگمان (ماده رنگی) کاروتنوئیدی به نام رودوگزانتین (rhodoxanthine) نیز یافت می شود.
تا گزین (Taxine) موجود در گیاه سرخدار ، در واقع مخلوطی از الكالوئيدهاست که از گیاه مذکور یعنی .Taxus baccata L استخراج شده و دارای انواع مختلفی به نام های تاگزین I، تا گزین II و… است. تاگزین، به صورت گرانول های آمرف به دست می آید. در گرمای ۱۲۱-۱۲۴ درجه ذوب می شود. در اتر، کلروفرم و هم چنین الکل محلول است ولی عملا در آب و اتر دوپترول حل نمی گردد. تاگزین، ماده ای است سمی که در حیوانات، مسمومیت فراوان ایجاد کرده، در انسان نیز عوارض مختلف نظیر تحریکات معدی، قلبی و هم چنین ضعف عمل دستگاه تنفس به وجود می آورد.
تاگزی کاتین (Taxicatine) موجود در گیاه سرخدار ، ماده ای به فرمول C۱۴H۲۰O۸ و به وزن ملکولی ۳۱۶.۳۰ است. استخراج آن از گیاه مذکور، توسط Lefebre و محققین دیگر و تعیین فرمول منبسط وسنتز آن توسط Merz و Pressus انجام گرفته است. تاگزین کاتین، به حالت متبلور در استات اتیل به دست می آید. در گرمای ۱۷۰-۱۷۰.۵ درجه ذوب می شود. در آب، الكل اتیلیک، متانول، اسید استیک، استات اتیل، استن، پیریدین و Dioxane حل می شود. با اسید نیتریک، رنگ آبی (تا مایل به قرمز) ایجاد می کند.
رودوگزانتین (Rhodoxanthine)، نوعی پیگمان کاروتنوئیدی است که به طور پراکنده ولی به مقادیر کم، در اعضا گیاهان مختلف وجود دارد. استخراج آن از غلاف دانه .T. baccata L، توسط Kuhn و Brockmann و تعیین فرمول منبسط آن نیز توسط همین محققین انجام گرفته است. رودوگزانتین، توسط Mayer و همکارانش، هم چنین محققین دیگر سنتز گردیده است.
رودوگزانتین، به صورت مجموعه ای با ظاهر سرنیزه ای و به رنگ ارغوانی شدید، در مخلوط بنزن و متانول (به نسبت ۱ و ۴) به دست می آید. به مقادیر زیاد در پیریدین، بنزن وكلروفرم حل می شود. ولی دراتانول و متانول به مقدار کم محلول است. در اتر دوپترول، عملا قابلیت انحلال ندارد. رودوگزانتین، برای رنگ کردن مواد غذایی، آشامیدنی ها، فراورده های دارویی و آرایشی مصرف دارد.
خواص درمانی سرخدار
میوه عاری از دانه گیاه سرخدار ، اثر نرم کننده، رفع سرفه و ملين دارد. Perey در سال ۱۷۹۰ میلادی، از میوه عاری از دانه این درختچه، نوعی شربت و ژله تهیه می کرد که روزانه به مقدار چند قاشق جهت رفع سرفه های مزمن، سیاه سرفه و حتى دفع سنگ کلیه و رفع نزله، به بیماران خود می داد. شیره تازه آن به مقدار ۲۰ تا ۲۵ گرم، اثر مدر و به طور ملایم ملین دارد.
قسمت های مختلف گیاه از نظر سمیتی که دارند امروزه کم تر به مصارف درمانی می رسند. در ژاپن از برگ، آن دم کرده ای جهت رفع بیماری قند تهیه می شود. مصرف فراورده های آن، جهت رفع رماتیسم، زردی، باز شدن قاعدگی، نرمی استخوان، اسکوربوت، صرع و دیفتری توصیه گردیده است. مقدار مصرف گرد برگ آن ۰.۰۵ تا ۰.۳۰ گرم ذکر شده است.
محل رویش سرخدار
جنگل های نواحی شمالی ایران، گرگان: شربت، کتول، رباط قزلق، زیارت، رامیان، گیلان: دامنه های مقابل امام زاده ابراهیم (عبدالعلی منتظر غایب)، مازندران: دره هراز، مغرب عمارت در ارتفاعات ۱۴۰۰ متری.
اسامی محلی سرخدار
این درختچه در مازندران و گرگان به سرخه دار، سرخدار و سخدار، در کتول به سوختال و در سخت سر و استار به سیردار موسوم است.
نوعی Taxus به نام .T. brevifolia Nutt که در آمریکای شمالی، سواحل اقیانوس آرام می روید، ماده ای به نام تاگزول به دست آمده است. تاگزول Taxol، ماده ای با اثر ضد لوسمی و ضد تومور است. نخستین بار از گیاه مذکور توسط M. C. Wani و همکارانش استخراج شده، فرمول گسترده آن نیز به وسیله محقق مذکور، تعیین گردیده است. سنتز آن و تعیین اثر ضد سرطانی مشتقات آن را، D.G.I. Kingston و همکارانش انجام داده اند.
تاگزول، به صورت بلوری های سوزنی شکل به حالت متبلور در متانول به دست می آید و در گرمای ۲۱۳ تا ۲۱۶ درجه ذوب می شود ( تجزیه می گردد). دارای اثر ضد تومورهای سرطانی است.
.Torreya grandis Fortun
درختی به ارتفاع ۲۰ متر و دارای برگ های خش به درازای ۱.۲ تا ۲.۵ سانتی متر با ظاهری تقریبا مدور در قاعده است. انتهای آزاد برگ های آن به نوک تیز ختم می شود. گل هایی ۲ پایه دارد. مجموعه گل های آن (شاتون نر)، مرکب از فلس های فشرده به هم ولی گل های ماده آن، مجتمع به تعداد ۲ تایی است که هر یک در کناره یک براکته جای دارند. در ارتفاعات ۱۰۰۰ تا ۱۶۰۰ متری چین می روید.
دانه اش ظاهر کشیده ونوک تیز دارد. طول آن معادل ۳.۵ و عرض آن ۱.۵ میلی متر است. رنگ قهوه ای روشن دارد و قسمت مورد استفاده گیاه می باشد. در دانه گیاه نوعی ماده روغنی مرکب از اسیدهای چرب لینولئیک، استئاریک و پالمیتیک یافت می شود به علاوه ماده ای به نام گلیادین (gliadine) دارد. روغن دانه دارای اثر سمی و ضد کرم است.
.Torreya nucifera Sieb. Zucc
درخت کوچکی است که در ژاپن می روید. برگ های آن دارای ظاهری شبیه سرخدار (Taxus baccata) ولی کمی درازتر از آن است. دانه های آن، بیضوی دراز، نوک تیز در دو انتها و به درازای ۱۵ تا ۳۵ میلی متر می باشند. رنگ، زرد روشن و پوششی سخت و به رنگ قهوه ای قرمز دارند. مغز دانه دارای حدود ۵۰ درصد ماده روغنی است که پس از استخراج، حالت روان ورنگ زرد روشن (اگر بدون مداخله گرما به دست آمده باشد) دارد ولی اگر تحت اثر حرارت تهیه شده باشد، به رنگ زرد تیره است.
طعم روغن دانه این گیاه، ملایم و به طور محسوس مطبوع است ولی روغن نوع دوم (با مداخله گرما) طعم رزینی دارد. روغن دانه، نسبتا خشک شونده و دارای اختصاصاتی به شرح زیر است:
- وزن مخصوص در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۲۳ و ۰.۹۲۵
- اندیس انکسار در گرمای ۲۰ درجه بین ۱.۴۷۵۷ و ۱.۴۷۷۰
- اندیس ید بین ۱۳۳ و ۱۴۲
روغن مذکور دارای ۹ درصد از اسیدهای چرب اشباع شده و ۹۱ درصد از نوع اشباع نشده است که به ترتیب شامل ۱۹ درصد اسید اولئیک و ۷۲ درصد اسید لینولئیک می باشد. روغن مذكور اگر بدون مداخله گرما به دست آمده باشد خوراکی است به طوری که به مصارف تغذیه بومیان محل می رسد ولی نوع دوم آن که به کمک گرما تهیه می شود، به مصارف روشنایی می رسد. ضمنا از مصارف صنعتی آن، غیر قابل نفوذ کردن کاغذ، تهیه ورنی وغیره است.
