تیره استرکولیاسه (Sterculiaceae)

گیاهان تیره استرکولیاسه به صور مختلف علفی، درخت یا درختچه و مخصوص مناطق گرم و استوایی کره زمین هستند. از مشخصات آن ها دارا بودن مجاری ترشحی عریض از نوع شیزوژن، مولد صمغ است که در پوست، مغز ساقه و رگبرگ های برگ آن ها پراکندگی دارد. این گیاهان برگ هایی متناوب، ساده یا مرکب، دندانه دار و یا با لوب های مشخص دارند.

گل های آن ها نر – ماده یا بر دو نوع نر و ماده، شامل کاسه مرکب از کاسبرگ های پیوسته به هم و ۵ گلبرگ آزاد (گاهی فاقد آن است. پرچم های آن ها به تعداد ۵ (گاهی بیشتر) و در بعضی نمونه ها علاوه بر آن، دارای پرچم های استامینود Staminode هستند. میله پرچم های آن ها در قاعده به صورت حلقه یا غلافی به یک دیگر پیوستگی دارد.

میوه آن ها، مرکب از فولیکول های واقع در مجاور هم و یا به صورت برچه های پیوسته به هم (شکوفا یا ناشکوفا) و محتوی دانه های آلبومن دار یا فاقد آن است. در بین این گیاهان، گونه های دارویی مهم از جنس های Cola و Theobroma به شرح زیر وجود دارد:

گیاهان مفید دیگر تیره استرکولیاسه

1. .Heritiera littoralis Ait

درختی است از تیره استرکولیاسه که در جاوه می روید و میوه آن محتوی دانه هایی با ذخایر فراوان مواد روغنی و لعاب دار است و در آن ماده ای به نام هری تیه رین (Heriticrine) یا هریتین (Heritine)، مشابه کافئین یافت می شود. از دانه این گیاه در نواحی محل رویش، به عنوان مسکن و رفع بحران های هیستری استفاده می گردد.

2. .Sterculia‌ ‌foetida L

درختی است از تیره استرکولیاسه که در جاوه و جزایر اطراف آن می روید. دانه اش دارای لپه حجیم و سرشار از اندوخته های روغنی است. با فشردن دانه، ماده روغنی آن (Beurre) استخراج می شود که مشابه بوردو کاکائو است و معمولا به عنوان تقلب بدان افزوده می شود.

3. .Sterculia scapigera Wall

این گیاه از تیره استرکولیاسه در هند می روید و دانه اش لعاب فراوان دارد. از آن به عنوان ملین و نرم کننده در طبابت های محلی استفاده می شود و به علاوه دارای اثر محرک است زیرا مقدار بسیار جزئی از تئوبرومین و کافئین در آن یافت می شود.

4. .Sterculia platanifolia L

دارای دانه های خوراکی است.

5. .Sterculia urceolata Str

در جزایر ملوک (Moluques)، و سند می روید. دانه آن خوراکی است.

6. Sterculia ‌Iychnophora Hance

درختی است از تیره استرکولیاسه که در هند و چین و کمبوج می روید و به نام محلی Sam rong موسوم می باشد. طبق نام گذاری که به عمل آمده آن را به گیاه مذکور نسبت داده اند. پوست این درخت، اثر ضد دیسانتری، بندآورنده خون و مدر دارد. دانه اش لعاب دار است و اگر در آب قرار گیرد، متورم می شود و نوعی نوشابه مفرح از آن با اثر ملین ملایم به دست می آید که در کامبوج مصرف دارد. بومیان محل، دانه های درخت مذكور را جمع کرده به چینی ها به قیمت نسبتا گران می فروشند.

دانه گیاه به بزرگی زیتون و منتهی به راس باریک در دو انتهاست. طول آن ها به طور متوسط، ۳ سانتی متر و عرض آن ها ۰.۵ سانتی متر در ناحیه برجسته دانه می باشد. رنگ دانه ها قهوه ای و سطح آن ها ناصاف است. با قرار دادن دانه ها در آب، بشره آن ها به سهولت به صورت نوارهایی جدا می شود و سلول های زیر آن ظاهر می گردد که لعاب فراوان دارد. ناحیه وسطای دانه هیچ گونه تغییری در آب پیدا نمی کند و به صورت توده سخت باقی می ماند که به سهولت از بقیه جدا می شود.

با افزودن آب و قند به محلول لعاب دار این گیاه از تیره استرکولیاسه ، نوشابه های شیرین به رنگ قهوه ای و عاری از طعم مطبوع حاصل می شود که معمولا برای خوش طعم شدن، قطعه ای لیمو ترش و یا نارنج، هنگام مصرف در آن وارد می نمایند.

7. .Sterculia urens Roxb

این گیاه از تیره استرکولیاسه در هند، پاکستان و بعضی نواحی افریقا می روید. از ساقه اش به طور خود به خود یا ایجاد شکاف، نوعی صمغ به خارج ترشح می شود که جمع آوری می گردد و با آن که صمغ حاصل از آن، به پای کتیرا نمی رسد ولی نوع مرغوب آن بعد از کتیرا، از نظر دارا بودن مصارف درمانی و صنعتی قرار دارد به طوری که معمولا به جای کتیرا از آن استفاده می شود.

جمع آوری قطعات خشک شده صمغ بیشتر در نواحی شمالی هند و دو مرتبه در سال انجام می گیرد. نوع مرغوب آن به صورت قطعات نا منظم، تقریبا بی رنگ و شفاف است. نوع متوسط آن رنگ صورتی و نوع نامرغوب آن، رنگ تیره دارد و به علاوه در نوع اخیر، قطعات کوچک پوست درخت نیز دیده می شود. نوع دانه ای و مرغوب آن در امریکا و فرانسه مصرف دارد. گرد آن در ساختن قرص های مکیدنی، همچنین انواع خمیر ها در دارو سازی و مصارف مختلف در دندان سازی و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.

هیچ یک از این گیاهان مذکور تیره استرکولیاسه در ایران یافت نمی شوند.