تیس (Sorbus Aucuparia)

نام فارسی: تیس (در نور)

نام علمی: .Sorbus Aucuparia L

نام فرانسه: Allier, Cormier des chasseurs، Sorbier de Grives، Sorbier des oiseaux

نام انگلیسی: Mountain ash، Quickbeam

نام آلمانی: Sorbirne، beresche Vogelbeerbaum

نام ایتالیایی: Sorbo corallino، Sorbastrelio، Sorbo degli uccelli، Sorbo salvatico

نام عربی: غبيرا

تیس از تیره گل سرخ ، درختچه ای زیبا و دارای برگ های مرکب از ۱۳ تا ۱۹ برگچه دندانه دار و نوک تیز است. گل های مجتمع آن در حالت غنچه، رنگ قهوه ای روشن و پوشیده از کرک دارد. ولی پس از شکفتن، شیری رنگ می شود. میوه اش کوچک، کروی، به قطر یک سانتی متر و به رنگ قرمز زیبا است. در داخل آن، ۳ دانه به رنگ مایل به قرمز جای دارد که دارای ۲۰ درصد ماده روغنی است.

محل رویش تیس بیشتر در نواحی کوهستانی است مخصوصا اگر جنس زمین آهکی باشد. پراکندگی آن نیز به صورتی است که در نواحی مختلف اروپا، آسیا و ایران می روید. زنبور عسل، نوش خوب و فراوان از آن به دست می آورد. قسمت مورد استفاده گیاه میوه آن است.

ترکیبات شیمیایی تیس

جوانه ها و پوست تیس دارای تانن و لوروسرازین (laurocerasine) است. برگ تیس ، آمیگدالین و تانن دارد. میوه تیس دارای تانن، دکستروز، سوربیتول (Sorbitol)، سوربیت (Sorbite)، اسیدهای آلی مختلف مانند اسید مالیک، اسید سیتریک، اسید سوکسینیک، اسید سوربیک (ac.sorbique)، اسید پاراسوربیک (ac.parasorbique) (سمی)، الکل های مختلف ، اسیدسوربی تانیک (ac.sorbitannique)، اسید پروسیک (به مقدار کم)، اسانس همراه با اسيد پاراسوبیک و بشره میوه آن دارای یک ماده قرمز رنگ است.

سوربیتول (Sorbitol)، سوربیت (sorbit)، سوربول (Sorbol)، سوربی کولان (Sorbicolan)، سوربو (Sorbo)، نی وی تین (Niwtin)، كولاكسین (karion ،(cholaxine، سیونیت (Sionit)، سیونون (Sonon)، سوربی لاند (Sorbilande)، دیاکارمون (Diacarmon)، به فرمول C_۶H_۱۲O_۶ و به وزن ملکولی ۱۸۲.۱۷ است. وجود آن نخستین بار در میوه های رسیده محقق گردیده است.

در سیب، گلابی، گیلاس، آلو، بعضی جلبک ها و غیره نیز یافت می شود و از آن ها استخراج شده است. در صنعت از هیدروژناسیون گلوکز، تحت اثر فشار زیاد و طرق دیگر تهیه می گردد.

سوربیتول موجود در میوه تیس ، به صورت بلوری های سوزنی شکل، با نیم یا یک ملکول آب، متبلور می شود. طعم شیرین دارد. شیرینی آن معادل ۶۰ درصد ساکارز است. به حالت متبلور و آب دار، در گرمای ۱۰۰ درجه ولی به حالت انیدر، در حرارت ۱۱۰-۱۱۲ درجه ذوب می شود. در آب به مقدار زیاد(متجاوز از ۸۳ درصد) و در الكل خیلی گرم کاملا حل می گردد. در متانول، ایزوپروپانول (Isopropanol)، بوتانول (Butanol)، فنل، سیکلوهگزانول (Cyclohexanol)، استن و اسید استیک، محلول است.

در صنعت جهت تهیه سوربوز (Sorbose)، اسید آسکوربیک و ساختن مواد پلاستیکی، رزین ها و غیره به کار می رود.همچنین در تهیه جوهرهای نوشتنی و مواد قندی جهت مبتلایان به بیماری قند، مورد استفاده قرار می گیرد. در قنادی مصرف دارد.

در مصارف دارویی، به جای قند مورد مصرف قرار می گیرد به طوری که در صنعت داروسازی، محلول غلیظ و محتوی ۷۰ درصد سوربیتول، برای مصارف مختلف، تهیه و در معرض استفاده قرار داده می شود. از نظر ایجاد کالری، با قند برابری دارد مانند آن که در انسان سالم، یک گرم آن، ۳.۹۹۴ ولی یک گرم قند نیشکر، ۳.۹۴ کالری ایجاد می نماید.

پس از مصرف، ۷۰ درصد آن به صورت CO_۲ تغییر شکل می دهد بدون آن که گلیسمی خون (مقدار قند خون) تغییر پیدا نماید. از این نظر، مورد استفاده مبتلایان به بیماری قند قرار می گیرد. دارای اثر مدر و تنظیم کننده اعمال هضم و عبور مواد از روده است. جذب ویتامین ها و مواد مغذی را در فراورده های دارویی تسهیل می نماید.

سوربیتول تیس به صورت محلول های ۵ درصد در شیشه های محتوی ۲۵۰ ، ۵۰۰ و یا ۱۰۰۰ میلی لیتری و همچنین به صورت محلول های هیپرتونیک ۱۰ درصد، به حجم های مذکور به بازارهای دارویی عرضه می شود. هر یک لیتر سوربیتول ۱۰ درصد، معادل ۴۰۰ کالری در بدن ایجاد می کند.

سوربوزL – Sorbose ) Sorbose سوربين sorbin سوربينوز sorbinose)، از تخمیر سوربیتول، با مداخله مخمر Acetobacter suboxydans به دست می آید. سوربوز، به فرمول C_۶H_۱۲O_۶ و به وزن مولکولی ۱۸۰.۱۶ است. به صورت بلوری های ارتورومبیک به دست می آید.

در گرمای ۱۶۵ درجه ذوب می شود. به مقادیر زیاد در آب حل می گردد ولی در الكل غير محلول است. شیرینی آن تقریبا معادل ساکارز می باشد. محلول فهلینگ را احیا می کند. سوربوز، به مصرف تهیه ویتامین C می رسد به طوری که تقریبا معادل ۱۰۰۰ تن اسید اسکوربیک از آن تهیه می شود.

اسيد سوربیک (Ac. sorbique)، به فرمول C_۶H_۸O_۲ و به وزن ملکولی ۱۱۲.۱۲ است. به صورت نوعی لاکتون به نام اسید پاراسوربیک (parasorbic acid) در .S. Aucuparia L.) Sorbus Boissieri C. K. Sch) وجود دارد که ممکن است از آن به دست آید.

اسید سوربیک به صورت بلوری های سوزنی شکل به دست می آید. در گرمای ۱۳۴.۵ درجه ذوب می شود. درجه انحلال آن در آب ۳۰ درجه، معادل ۰.۲۵ درصد، در آب ۱۰۰ درجه، ۳.۸ درصد، در الكل مطلق (اتانول) و متانول ۱۲.۹ درصد، در اسید استیک گلاسیال ۱۱.۵ درصد، در استن ۹.۲ درصد و در بنزن ۲.۳ درصد است.

اسید سوربیک، به عنوان یک عامل جلوگیری کننده از رشد قارچ های مواد غذایی مخصوصا در نگه داری پنیر به کار می رود و اصولا ماده ای است غیرسمی ولی ممکن است تحریکات جلدی مختصر ایجاد نماید. محلول از ۰ تا ۰.۲ درصد آن، برای نگه داری و جلوگیری از فساد فراورده های زیبایی و دارویی مصرف دارد.

اسید مالیک Acide malique (اسیدهیدروسوکسینیک hydrosuccinic acid)، به فرمول C_۴H_۶O_۵ و به وزن مولکولی ۱۳۴.۰۹ است. در اعضای مختلف گیاهان، در زمان معینی از دوره رویش آن ها یافت می شود زیرا در بعضی از آن ها، پس از پیدایش، از بین می رود.

اسید مالیک، به مقادیر نسبتا زیاد در میوه عده زیادی از گیاهان تیره گل سرخ مانند .Sorbus Boissieri C. K. Sch ( تيس )، سیب، آلو، گلابی، به، گوجه، سماق، تمرهندی و در ریشه و دمبرگ Rheum (انواع Rhubarbe) و غیره یافت می شود. اسید مالیک نخستین بار در سال ۱۷۸۵ میلادی توسط Scheele کشف گردید. دارای فرم های راست، چپ و راسمیک است. نوع معمولی آن، اسید مالیک لووژیر می باشد.

اسید مالیک به حالت متبلور به دست می آید. فاقد بو و رنگ است. به مقادیر زیاد در آب و الكل حل می شود. بلوری های آن به سهولت به حالت مایع در می آیند. در گرمای ۱۰۰ درجه ذوب می شود و در ۱۴۰ درجه تجزیه می گردد. استفاده از اسید مالیک برای افزودن به مواد غذایی، به مقادیر مناسب مجاز است. ملح مالات دی سدیک آن، در فرمول نمک که به جای نمک معمولی در رژیم غذایی بدون نمک به کار می رود، وارد می شود.

از دانه گیاه تیس می توان ماده روغنی استخراج نمود که حالت روان، رنگ زرد مایل به قهوه ای روشن و طعم ملایم دارد. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه ۰.۹۳۲، اندیس انکسار آن در همین درجه گرما، ۱.۴۷۵۳ و اندیس صابونی آن ۲۰۸ است. از این روغن نمی توان برای مصارف تغذیه به علت دارا بودن گلوکزید مولد اسید سیانیدریک استفاده به عمل آورد.

میوه تیس اگر به صورت خام مصرف گردد به علت دارا بودن مواد سمی ممکن است ایجاد مسمومیت در اطفال بنماید.

خواص درمانی تیس

دم کرده برگ تیس اثر مسهلی ملایم و رفع کننده ناراحتی های دستگاه تنفسی مانند سرفه و برونشیت دارد. میوه تازه آن، مدر، قاعده آور، ضد اسکوربوت و به طور ملایم قابض است. از میوه تیس، مخلوط با قند، نوعی مارمالاد تهیه می شود که در موارد کمی دفع ادرار و دفع سنگ کلیه، همچنین درمان دیسانتری و قولنج های کلیوی استفاده می شود.

از شیره تازه و یا پخته میوه تیس برای رفع سرفه، گرفتگی صدا، اسهال، دیسانتری، رماتیسم، حالات نزله ای مختلف و بیماری های سینه استفاده به عمل می آید.