صابونی ، ساپونر، غاسول (Saponaria officinalis)

نام فارسی: صابونی ، ساپونر، غاسول

نام علمی:‌ .Saponaria officinalis L

نام فرانسه: H. à foulon, Herbe à savon, Saponaire officinale, Savonaire

نام انگلیسی: Soapwort, Farewell – summer

نام آلمانی: Gemeines Seifenkraut

نام ایتالیایی: Saponaria officinale, Saponella, Garofolia a mazetti, Condisi

نام عربی: صابونيه، عرق الحلاوه

صابونی ، گیاهی است از تیره گل میخک، علفی، پایا به ارتفاع ۴۰ تا ۶۰، حتى ۸۰ سانتی متر که ریشه ای به قطر ۲ سانتی متر، با انشعابات فراوان و به رنگ قهوه ای مایل به قرمز دارد.

برگ های گل صابونی ، بزرگ، ساده، متقابل، بیضوی نوک تیز و گل های آن معطر، گلی رنگ (به ندرت سفید) و مجتمع در قسمت انتهایی ساقه می باشد. کاسه گل آن لوله ای شکل و غالبا دارای خطوط قرمز رنگ است. گلبرگ های آن به تعداد ۵ و هر یک شامل دنباله درازی است که درون لوله کاسه گل جای دارد و فقط پهنک گلبرگ از خارج دیده می شود. میوه اش پوشینه و محتوی دانه های فراوانی به رنگ قرمز است.

منشا اصلی آن منطقه مدیترانه ذکر شده است ولی امروزه به علت پرورش زیاد و پراکندگی در مناطق مختلف، در بسیاری از نواحی یافت می گردد. محل رویش آن نیز به تفاوت در اماکن مرطوب، گودال ها، اراضی نمناک، حاشیه جاده ها و غیره است. با آن که گل های درشت و زیبای این گیاه، نوش فراوان ایجاد می کند اما وضع ساختمانی گل به نحوی است که وجود کاسه لوله ای شکل دراز، مانع استفاده حشرات و زنبور عسل از آن می گردد. قسمت مورد استفاده این گیاه، برگ، ریشه و غالبا ، قسمت هایی از گیاه است که درون خاک جای دارند.

پرورش این گیاه در زمین های آبرفتی و اراضی دارای کود کافی صورت می گیرد. جمع آوری برگ گیاه برای مصارف درمانی، در سال دوم، آن هم قبل از ظاهر شدن گل صورت می گیرد ولی ریزوم و ریشه گیاه را معمولا در سال چهارم یا پنجم از درون خاک خارج می نمایند. ریشه و ریزوم گیاه را پس از خارج کردن از درون خاک، به خوبی شسته، به قطعات کوچک به درازای ۱ تا ۲ سانتی متر تقسیم می کنند و پس از خشک کردن، در معرض استفاده قرار می دهند. قطعات ریشه، رنگ قهوه ای مایل به قرمز دارد.

اختصاصات تشریحی صابونی

در برش عرضی ریشه ساپونر، بافت های مختلف زیر به ترتیب از خارج به داخل تشخیص داده می شود:

1. لایه های چوب پنبه که به صورت قشر نازکی، ریشه را از خارج فرا می گیرند.
2. پارانشیم پوستی مرکب از سلول های چند وجهی به ابعاد مختلف که غالبا محتوی بلورهای اکسالات کلسیم ولی اصولا فاقد دانه های آمیدون است.
3. عناصر آبکشی مرکب از سلول های کوچک و به دنبال یک دیگر که به صورت نوار نامنظمی در اطراف منطقه چوب دیده می شود.
4. آوندهای چوبی که به وضع پراکنده، در زیر کامبیوم و در تمام قسمت های داخلی مشاهده می گردند.

ریشه ساپونر، در زیر میکروسکوپ، عاری از مغز دیده می شود.

اگر برش های ریشه ساپونر را تحت اثر اسید سولفوریک قرار داده در زیر میکروسکوپ مطالعه کنند، بعضی از سلول های آن را به رنگ زرد مشاهده خواهند نمود که بعدا به رنگ های قرمز و آبی در می آیند. سلول های مذکور که محتوی ساپونین می باشند بیشتر در اشعه مغزی و پارانشیم اطراف آوندها وجود دارند.

مسمومیت با صابونی

مصرف این گیاه، اگر به طور مداوم صورت گیرد، عوارضی به علت دارا بودن ساپونین به وجود می آورد که عبارت از لرز، خشک شدن مخاط دهان، فلج ناقص حرکات زبان، باز شدن مردمک چشم و غیره است. پس از وارد شدن ساپونین در خون، حرکات ارادی و انعکاسی ضعیف می شود و با تحریک ماده خاکستری مغز تیره، موجبات پیدایش عوارضی نظیر کند شدن و توقف تدریجی حرکات تنفسی و قلب فراهم می گردد. هم زمان با پیدایش حالات اخیر، فشار خون و درجه گرمای طبیعی بدن پایین می آید.

با آن که اثر ساپونین گیاه بر روی قلب، عکس عمل دیژیتال است اما هیچ یک از این دو، به صورت پادزهر یک دیگر عمل نمی کنند. با توقف حركات تنفسی و قلب، مرگ شخص مسموم پیش می آید. مسمومیت از این گیاه به ندرت حتی برای حیوانات پیش آمده است.

ترکیبات شیمیایی صابونی

ریشه خشک شده صابونی، دارای ساپونین، ساپوتوکسین (sapotoxine)، ساپونارین (saponarine)، صمغ، رزین، هیدرات های کربن، به مقدار جزئی از مواد چرب و غیره است.

ساپونارين (Saponarine)، ماده ای به فرمول C_۲۷H_۳۰O_۱۶ و به وزن ملکولی ۶۱۰.۵۴ است. این ماده از گیاهان زیر استخراج شده است:

1. برگ .Saponaria officinalis L از تیره Caryophyllaceae
2. .Hibiscus syriacus L از تیره Malvaceae
3. Lemna(Spirodela) olygorrhiza kurz از تیره Lemnaceae

منوهیدرات آن که یک مولکول آب تبلور دارد. به صورت گرانول های ریز، به رنگ زرد روشن به دست می آید. این ماده در گرمای ۲۲۸ درجه ذوب می شود. در آب سرد غیر محلول است ولی به مقادیر جزئی در آب خیلی گرم و الكل حل می شود. در قلیاییات محلول است و ایجاد رنگ زرد می نماید. در اسید سولفوریک غلیظ، فلئورسنس آبی ایجاد می کند. در پیریدین (Pyridine) حل می شود.

خواص درمانی صابونی

مدر، معرق، تصفیه کننده خون و به طور خفيف نیرو دهنده است. مصرف آن هنوز هم به عنوان رفع رماتیسم، نقرس، بیماری های مجاری ادرار و پوست مخصوصا رفع سودا و هم چنین کم خونی دختران جوان و بسیاری موارد دیگر معمول می باشد. اطبای قدیم ایران و عرب، صابونی را در درمان سرطان و جزام موثر می دانستند.

• در استعمال خارج، جوشانده های غلیظ صابونی به صورت ضماد یا کمپرس، در درمان اگزما و تسکین خارش های منشا تحریکات جلدی و سودا مصرف می شود.
• جوشانده های رقیق آن به صورت غرغره در رفع آنژین ها و یا به صورت تنقیه جهت دفع کرمک می تواند مصرف گردد.
• جوشانده ۱۲۵ گرم ریشه در یک لیتر شیر بریده، به صورت لوسیون، جهت درمان کورک، جوش های صورت و سودا مصرف دارد.
• جوشانده ۶۰ – ۸۰ در هزار آن به صورت شامپو، جهت شست شوی موی سر به منظور تقویت و بهداشت آن به کار می رود.

صور دارویی صابونی

دم کرده یا جوشانده ۲۰ تا ۳۰ در هزار ریشه (حتی جوشانده ۵۰ در هزار آن) به مقدار ۲ لیوان کوچک در روز به عنوان تصفیه کننده خون، مشروط بر آن که اصولا برگ گیاه در تهیه جوشانده به کار نرفته باشد زیرا وجود آن سبب وقوع ناراحتی های مختلف می شود. مقدار مصرف شربت ریشه آن، ۲۰ تا ۶۰ گرم در روز است. این شربت از دم کردن ۱۰۰ گرم ریشه خشک در یک لیتر و نیم آب و ۱۸۰ گرم قند برای هر ۱۰۰ گرم مایع دم کرده، حاصل می شود.

لوسیون جهت درمان تبخال و زونا

به مقدار یک قاشق دسر خوردی، قبل از غذای ظهر و شب مصرف شود.

مصارف دیگر صابو‌نی

گرد اعضای مختلف این گیاه مخصوصا ریشه آن، ایجاد کف فراوان مانند صابون در آب می نماید از این جهت برای شستشو و نظافت پارچه های ابریشمی و سفید کردن الیاف پارچه ها و نظایر آن ها به کار می رود. از فراورده های ریشه و برگ ساپونر در تهیه امولسیون های ضد عفونی کننده به شرح زیر استفاده به عمل می آید:

ابتدا تنطور و آب را مخلوط می نمایند و سپس تدریجا و به مقادیر کم، نفت را می افزایند و مرتبا هم می زنند تا امولسیونی به دست آید. به این امولسیون، می توان صابون سیاه نیز اضافه نمود. این امولسیون جهت ضد عفونی کردن اماکن آلوده، به کار می رود. این گیاه در ایران پرورش می یابد.