انواع مختلف زعفران ایران

انواع مختلف زعفران ایران ۹ گونه است.جنس زعفران Crocus نامیده می شود و زعفران مزروعی، زعفران زرد یا آلمه، زعفران بنفش، زعفران خزر و زعفران گیلان گونه های انحصاری ایرانی آن می باشند. زعفران جوقاسم ، زعفران زیبا و زعفران زاگرسی نیز جزو انواع زعفران هستند که علاوه بر ایران، در جنوب یوگسلاوی، یونان، آناتولی، عراق و قفقاز نیز می رویند. زعفران سفید که به غلط در فلور ایران C.aerius نامگذاری شده، یکی دیگر از انواع زعفران است.

زعفران زرد یا آلمه Crocus alemehensis

یکی از انواع مختلف زعفران ایران، زعفران زرد یا آلمه است. ارتفاع این گونه بین ۱۰-۵ سانتی متر می رسد. این تنها گونه ای است که در ایران دارای گل های زرد رنگ است. از این رو از سایر گونه های زعفران به آسانی شناخته می شود. رنگ قهوه ای تیره خارج گلپوش های زعفران بسیار متغیر است. بعد از اتمام سرمای زمستان تعداد ۴-۳ برگ به همراه ۱-۳ گل از بستر کشت می روید. علت نام گذاری این گونه برگرفته از منطقه ای به نام آلمه در نزدیکی پارک جنگلی گلستان در منطقه شمال شرقی گرگان می باشد.

این گونه در ارتفاعات ۱۶۰۰-۱۳۰۰ متری از سطح دریا قابلیت رشد دارد. کلاله های این گونه به رنگ زرد متمایل به نارنجی است. گل زعفران آلمه به رنگ زرد با خطوط نارنجی تا قهوه ای بر روی گلپوش است که ارتفاع آن تا ۱۰ سانتی متر می رسد. پوشش پیازها از نوع الیاف موازی طولی است. گاهی از درون برف گل های زرد زیبای خود را نمایان می سازد.

زعفران بنفش Crocus michelsonii

زعفران بنفش یکی از گونه های زعفران ایران است و ارتفاع بوته در این زعفران به ۸-۶ سانتی متر می رسد. برگ ها به تعداد ۷-۴ و گل ها به تعداد ۳-۱ به طور هم زمان در بهار ظاهر می شوند. رنگ گل ها بنفش و یا سفید می باشد. گلوی گل بدون پرز و به رنگ بنفش یا سفید و پشت پوشش گل ها به رنگ آبی مایل به بنفش است. کلاله ها زعفران دارای سه رشته سفید و پرچم ها نیز به رنگ سفید و کمی کوتاه تر از کلاله ها می باشند. رنگ برگ ها سبز متمایل به خاکستری و به ندرت در حاشیه ها کرکدار است. بنه ها از پوشش فیبری درهم و مشبک پوشیده شده اند .

پراکنش: این زعفران در شمال خراسان، در مناطق استپی خشک مانند غرب بجنورد و شمال غربی قوچان کوه های کوپه داغ در ارتفاعات بین ۲۳۰۰-۱۲۰۰ متر می روید. بندها از پوشش فیبری مشبک ریز بافت پوشیده شده اند. تعداد کروموزوم های این زعفران ۲۰ = ۲n است. این گیاه بومی و endemic (اندمیک) ایران است.

زعفران سفید دو گله Crocus biflorus

زعفران سفید دوگله نیز یکی از انواع زعفران است. این زعفران مانند زعفران بنفش در فصل بهار گل می دهد. رنگ گل ها سفید است و پشت پوشش گل ها دارای رگه هایی به رنگ بنفش تند می باشد. کلاله ها به رنگ زرد، نارنجی و به ندرت سفید می باشند. برگ ها به تعداد ۹-۳ و به رنگ سبز یا سبز مایل به خاکستری هستند که همراه گل ها ظاهر می شوند. بندهای این زعفران به خاطر داشتن پوشش فیبری به شکل دوایر متحدالمرکز (حلقوی) از سایر بنه ها قابل تشخیص است. از این گونه با نام فارس زعفران دو گل نیز یاد شده و برای آن در زیر گونه annulattiw و putsillus و یک واریته var . adamil Gay ذکر کرده اند.

پراکنش: در تپه های سنگی و پر خاشاک، در ارتفاعات بین ۲۷۰۰ – ۸۰۰ متر، در شمال گرگان در پارک جنگلی گلستان و نیز در مناطق کوهستانی مرند، ارومیه و باختران و در فواصل ماه های فصل بهار مشاهده می شود.

زعفران خزر Crocus caspius

یکی دیگر از انواع مختلف زعفران ایران زعفران خزر می باشد. ارتفاع بوته در این زعفران در حدود ۱۲ – ۱۰ سانتی متر است. تعداد برگ هایش ۷-۴ عدد است. در پاییز گل می دهد. رنگ گل ها سفید یا بنفش یاسی و در گلوگاه به رنگ زرد می باشد. این زعفران را غالبا با سورنجان یا گل حسرت Colchicum autumnale که از نظر رنگ گل ها و زمان گل دادن مشابه می باشد، اشتباه می گیرند. رنگ کلاله ها نیز زرد است. بنه ها دارای پوشش نشانی از نوع الياف موازی طولی مشابه زعفران مزروعی هستند. این نوع زعفران از نظر رنگ با زعفران کوهستانی Crocus alatavicu نیز تا حدودی شباهت دارد.

لیکن به لحاظ اینکه در پاییز گل می دهد و نه در بهار و به خاطر داشتن برگ های کمتر و پرز دار بودن گلوگاه گل از زعفران کوهستانی قابل تمیز است. در زعفران خزر رنگ کلاله ها زرد است، ضمنا گل ها و برگ ها با هم در پاییز ظاهر می شوند. بنه ها دارای پوشش غشائی از نوع الياف موازی طولی می باشند. تعداد کروموزوم ها ۲۴ =۲n است.

پراکنش: در چمن زارهای جنگل گلستان، دریای خزر در مناطق فرح آباد ساری، آمل، دامنه های کم ارتفاع البرز در منطقه سفید رود، لاهیجان و رشت دیده می شوند و در زمین های پست و کم ارتفاع تا ارتفاع ۱۳۰۰ متر می روید. این گیاه بومی، endemic(اندمیک) ایران است.

زعفران زیبا Crocus speciosus

زعفران زییا هم از انواع مختلف زعفران ایران به شمار می رود. بوته این زعفران به طول ۱۲ سانتی متر و نام گذاری آن حاکی از زیبایی ویژه ای است که دارد. رنگ گل پوش ها بنفش کم رنگ (آبی یاسی)، میله پرچم کمی کرکدار و زرد رنگ می باشند. در حقیقت گیاه زیبایی با گل های آبی سوسنی دارای رگه های تیره و با کلاله ۳ شاخه ای به رنگ نارنجی روشن است و در ماه های مهر و آبان گل می دهد. میوه و برگ ها در فصل بهار ظاهر می شوند. بنه ها دارای پوشش غشائی با شکاف های عرضی و حلقوی می باشند.

پراکنش:  برای این نوع زعفران، زبیر گونه multifiedius Rehab گزارش شده که در تمام سواحل شمالی، گرگان، البرز و ارتفاعات تهران و پیشگاه طبیعی آن در چمن زارهای ضلع شمالی کوه های البرز، گرگان، پارک گلستان، فیروزآباد، کلاردشت گیلان، آذربایجان، اردبیل و در حوالی جنگل های منطقه رستم آباد و جنگل های بین تنکابن و چورته در ارتفاعات ۱۸۰۰ – ۱۲۰۰ متر می روید.

زعفران زاگرس Crocus cancellatus

زعفران زاگرس نیز از خانواده زعفران ایران است و بوته این زعفران به طول ۱۰ سانتی متر و به طوری که از نام آن پیداست در تپه های سنگی و دشت های زاگرس در ارتفاعات بین ۲۵۰۰ – ۱۰۰۰ متر مشاهده می شود. رنگ گل ها از سفید تا بنفش سیر است که معمولا زیر گلپوش ها بنفش سیر و در گلوگاه گل در داخل به رنگ سفید تا زرد می باشد .

میله مادگی به چندین کلاله زرد یا نارنجی تقسیم شده است. گل های این زعفران در اوایل پاییز و در ماه های مهر و آبان ظاهر می شوند. تعداد برگ ها ۴-۳ عدد می باشد که در زمستان و یا اوایل بهار ظاهر می شوند. برگ ها گاهی همزمان با گل دهی ظاهر شده و ۳-۴ عدد می باشند.

برای این نوع زعفران ، چهار زیر گونه schimperi dianthus C. koch maziaricus Herb sprumeri Boiss & Helder J Gay گزارش شده و واریته آن C . cancelltus var , damaseenus نام گذاری شده است. 

 پراکنش: جنگل های ارتفاعات لاوخانه ،غرب آذربایجان بین خوی و جلفا، شیرکوه ارومیه بین خوانسار خرم آباد، ملایر، اراک، سفید دشت در ارتفاعات بین ۳۵۰۰-۱۲۰۰ می روید.

زعفران زاگرس کلاله قرمز  یا جو قاسم Crous hausskenechtii

زعفران زاگراس کلاسه قرمز یا جوقاسم جزو انواع مختلف زعفران ایران می باشد. این زعفران نیز در منطقه زاگرس می روید و همزمان با زعفران زاگرس در اوایل پاییز گل می دهد. فرق این زعفران با زعفران زاگرس در آن است که در این مورد خامه به سه کلاله قرمز روشن مشابه زعفران زراعتی تقسیم می شود، اما کلاله ها کوتاه تر و قابل بهره برداری نیست. برگ های این زعفران به تعداد ۱۴ – ۹ عدد می باشد و در زمستان تا اوایل بهار ظاهر می شوند. بندهای این زعفران و زعفران زاگرس در گلپایگان در فصل بهار جمع آوری شده و به صورت سرخ کرده و یا جوشانده در شیر مورد استفاده قرار می گیرند. این بندها در محل به جو قاسم معروفند .

در واقع، زعفران جوقاسم از بازماندگان همان زعفران خودروی اولیه ای است توسط انسان های مستقر در دامنه زاگرس و الوند اهلی شده که حاصل آن زعفران زراعی است. در قرن سوم تا یازدهم ، زعفران جو قاسم در گویش مردمان این میان کرکمیس نامیده می شده است.

اهالی دامنه های زاگرس و الوند، پیاز زعفران جوقاسم را در اوایل فروردین تا اردیبهشت از زمین خارج کرده و همچون دسته های تربچه و پیازچه می بندند و به بازار عرضه می کنند که در شهرهای دیگر نظیر اراک، شازند، خمین و گلپایگان به صورت سرخ شده یا آب پز در شیر به صورت غذا مصرف می شود.

پراکنش: در مناطق کرمانشاه، آذربایجان، گلپایگان، فیروزآباد، در ارتفاعات ۲۳۰۰ -۱۳۰۰ می روید.

زعفران گیلان crocus gilanicus

دارای گل های پاییزه، منفرد و لوله گلپوش ها به طول ۳-۴ سانتی متر بنفش رنگ با رگه های بنفش سیر است. میله پرچم بدون کرک به طول ۵ میلی متر و بساک ها نیز به طول ۵ میلی متر اند. خامه معمولا به ۳-۴ شاخه کوتاه منتهی می شود. بنه ها فشرده، کروی به قطر یک سانتی متر با پوشش های نازک و لطیف موازی به تعداد ۳-۴ عدد به رنگ زرد مایل به سفید می باشند.

 پراکنش: در غرب آذربایجان بین راه خلخال به اسالم در انتهای جنگل و در ارتفاعات ۲۴۰۰ متری مشاهده شده است. این گیاه بومی و اندمیک است.

انواع مختلف زعفران ایران–گونه های زعفران مناطق مجاور ایران

در اینجا به شرح دو گونه از زعفران که در مناطق شرق دریای خزر و شمال خراسان می رویند می پردازیم:

زعفران کوهستانی الاتاویکوس Crocus alatavicus

زعفران کوهستانی الاتاویکوس نیز از گونه های زعفران به شمار می رود.این گونه در شرق دریای خزر و در منطقه بین تاشکند و کوه های تین شان در غرب جمهوری چین یافت می شود. در بهار گل می دهد، گل ها به رنگ سفید و در بیرون گلپوش ها رگه هایی به رنگ خاکستری و یا بنفش مایل به سیاه و با خال هایی دیده می شود و گاهی نیز بیرون گلپوش ها به رنگ کرم و یا زرد است. گلوگاه گل به رنگ زرد می باشد. این زعفران در مناطق کوهستانی پوشیده از برف و در ارتفاعات ۲۳۰۰ – ۱۸۰۰ متر می روید. پوشش بنه ها از نوع الیاف کروموزوم ها در این گونه ۲۰ = ۲n است.

زعفران کوهستانی کرل کوی ای crocus korolkowii

زعفران کوهستانی کرل کوی ای گونه ای از انواع زعفران می باشد که در فیض آباد افغانستان، در چیترال پاکستان و در نواحی تاشکند شوروی و به استناد کتاب دانستنی های ایران، در شمال شرق ایران نیز یافت می شود. این گونه مانند زعفران آلاتایکوس در بهار گل می دهد، گل ها به رنگ زرد و گاهی با رگه های قهوه ای و یا خال دار مشاهده می شود. منطقه رویش این زعفران نقاط کوهستانی و در ارتفاعات بین ۳۱۵۰ – ۱۸۵۰ متر می باشد. پوشش بنه ها از نوع غشایی با الیاف موازی است، تعداد کروموزوم ها ۲۴= ۲n می باشد.

زعفران خوراکی(زراعتی) crocus sativus l

 یکی دیگر از انواع مختلف زعفران ایران زعفران خوراکی است که در مناطق مختلف ایران کشت می شود و به زعفران زراعتی نیز معروف است.

زعفران خوراکی گیاهی است از خانواده زنبقیان، از جنس Crocus و گونه sativus و تنها گونه ایست که برای استفاده اقتصادی کشت می شود. زعفران دارای کلاله های قرمز رنگ و معطر است.زعفران زراعی، گیاهی علفی با برگ های باریک سوزنی شکل که طول آن به ۳۰ الى ۴۰ سانتی متر می رسد و عرض برگها حدود چند میلیمتر است. ریشه های زعفران از نوع افشان هستند که از قاعده پیاز ها و از روی دایره محیطی آن می رویند.

زمان گلدهی گونه زعفران زراعی پاییز می باشد ولی در گونه های زینتی زعفران، گلدهی در اواخر زمستان و اوایل بهار مثل زعفران زرد یا آلاله وجود دارد. هرگاه مختصر تفاوتی در میزان عملکرد بنه ها و رنگ گلپوش ها در نقاط مختلف مشاهده شود، مربوط به اکولوژی منطقه کاشت زعفران، سال برداشت بنه، ریزی و درشتی بنه به هنگام کاشت و از این قبیل می باشد.