زعفران در طب سنتی

طب سنتی مجموعه ای از علوم نظری و علمی است که در تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری های جسمی و روحی نقش مهمی دارد. تاریخ استفاده از طب سنتی ایران تقریبا به 3000 سال قبل بر می گردد. کتاب های طب سنتی افرادی چون زکریای رازی و مخصوصا ابن سینا شهرت زیادی دارد تا جایی که قریب به 500 سال در دانشکده های اروپایی و آسیایی توسط اساتید تدریس شده است. 

محققان ایرانی با استفاده از ۱۳ کتاب طب سنتی ایرانی، خواص و کاربردهای زعفران را مورد بررسی قرار دادند. برخی از این کتاب­ها عبارتند از فردوس الحکمه (نویسنده: ابن ربّان طبری، استاد زکریای رازی)، الحاوی، القانون، ذخیره خوارزمشاهی، مخزن‌الادویه. در تمام این کتاب­ها، مزاج این گیاه گرم و خشک ذکر شده است. در این کتب، زعفران دارویی قابض، محلل(حلال) و منضج ذکر شده است. در طب سنتی، این سه خاصیت کلی همراه با تلخی، عامل بیشتر خواص درمانی این گیاه به شمار میروند.

سایر حکمای طب سنتی نیز به زعفران توجه داشته اند؛ مثلا طبری زعفران را تلخ، محلل و مفتح کبدی ذکر کرده است، در حالی که رازی از آن به عنوان ضدالتهاب، مقوی نیروی جنسی، هاضم، مدر، تهوع آور، مقوی معده، خواب آور، شادی آور، بهبود دهنده رنگ رخسار، تونیک اندام داخلی، تونیک کبدی، اکسی توکسیک، برطرف کننده ذات الریه، آرام کننده سیستم تنفسی، تونیک تنفسی، بهبود دهنده بینایی نامیده و مصرف بیش از اندازه آن را عامل سردرد، جنون، تهوع از بین برنده اشتها و گرم برای مغز توصیف کرده است.

طب سنتی و اثرات زعفران در زیبایی

به نوشته ابوعلی سینا، مصرف خوراکی زعفران صورت را زیبا می کند. دیسکورید، طبیب و گیاه شناس و دارو شناس معروف یونانی که ابن الندیم وی را مفسر کتب بقراط می داند، توضیح می دهد که زعفران به عنوان یک گیاه دارویی، به صورت زیبایی می دهد. مصرف خوراکی زعفران در دوزهای کم، موجب رنگی شدن بافت می شود. رومی ها از زعفران برای زدودن زردی و زیبا شدن چهره استفاده می کرده اند. 

تاثیر زعفران بر جذب دارو

علاوه بر موارد بالا، یکی از اثرات فوق­‌العاده‌­­ای که برخی از نویسندگان کتب طب سنتی ایران در مورد این گیاه ذکر کرده­‌اند، توانایی افزایش فراهمی زیستی و جذب سایر داروهاست. به این ترتیب، اثرات یک داروی قدرتمندی که عوارض جانبی داشته و نمیتوان دوز بالای آن را مصرف کرد، افزایش میدهد.

اثرات ضد دردی و ضد التهابی زعفران

یکی دیگر از خواص زیستی مهم زعفران که در بیشتر­ کتاب­های طب سنتی ایران ذکر شده، خواص ضد التهابی است. خواص ضد التهابی زعفران و کروسین نیز بواسطه­‌ی مطالعات اخیر اثبات شده­ است. بیشتر خواص مفید این گیاه در کاهش التهاب، مربوط به کروسین و کروستین است. علاوه بر این، خواص ضد التهابی این گیاه ناشی از اثر ترکیبات این گیاه در افزایش آنزیم­های آنتی اکسیدانی و خنثی کردن گونه­‌های فعال اکسیژن که واسطه‌­های مهمی در ایجاد استرس اکسیداتیو و پاسخ­ های التهابی بعدی به شمار میروند، می­باشد.

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران حلال آماس ها و تورم هاست. در برطرف کردن و زدودن عفونت استرپتوکوکی (عفونت گلو) که با التهاب شدید، قرمزی پوست و غشای مخاطی همراه است؛ همچنین روی التهاب های گرم گوش (عفونت حاد گوش) و تسكين التهاب ناشی از باد سرخ (عفونت پوستی که قرمز رنگ است)، موثر است.

عموما عصاره زعفران و دم کرده آن در طب عامیانه در مقابل تب، درد، درد کمر و التهاب لثه به کار می رود. زعفران در درمان آبسه ها و در کاهش درد دندان در کودکان موثر است. در معارف گیاهی ایران، از مخلوط ۵۰-۲۵ گرم زعفران ساییده و ۱۰ گرم عسل سفید، ترکیبی تهیه می شود که به صورت موضعی بر روی لثه ها در درمان درد به موقع خروج دندان در اطفال، کاربردی اثرگذار دارد.

تاثیر زعفران بر عملکرد قلب و عروق

زعفران مقوی قلب است و از آن برای حفظ عملکرد قلب و عروق و درمان تپش قلب استفاده میشود. مطالعات متعددی، تایید کرده‌­اند که کروسین و کروستین که ترکیبات فعال این گیاه هستند، به حفظ عملکرد قلب کمک کرده و مانع از سخت شدن دیواره رگ­ها میشوند. این ترکیبات به واسطه­‌ی جلوگیری از افزایش چربی خون، افزایش حساسیت به انسولین، جلوگیری از تشکیل سلول­های کف ­مانند (foam cell)، جذب LDL اکسیدشده، ضخیم شدن غشای پوششی آئورت، جذب چربی و بیان ژن VCAM-1، چنین اثری را (جلوگیری از سختی دیواره رگ­ها) میگذارند.

اثرات بی حسی و آرام بخشی زعفران

به نوشته ابو علی سینا، زعفران، اثر آرام بخشی دارد و با اثرات بی حس کنندگی، حواس را ضعیف می کند. در معارف گیاهی ایران ذکر شده که تنتور (tincture) زعفران که از خیساندن ۱ واحد زعفران خرد شده در ۱۰ واحد اتانول ۸۰٪ به مدت ۱۰ روز به دست می آید، محرک، ضد تشنج و قاعده آور است. مقدار مجاز خوراک آن را از ۲ تا ۴ گرم ذکر کرده اند.

مالیدن لوسیون یا ضماد تهیه شده از آن با خشخاش، درد نقرس و مفاصل را تسکین میدهد. رازی ذکر کرده که دشواری زاییدن با خوردن زعفران آسان و زایمان به سرعت انجام می گیرد.

طب سنتی و اثرات ضد افسردگی زعفران

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران، نشاط بخش است و به عنوان داروی ضد افسردگی از زمان های باستان تا به امروز استفاده می شده است. در کشورهایی که زعفران کشت می شود، از چای آن برای بهبود وضعیت خلقی و مزاجی افراد استفاده میشود.

جرجانی ذکر کرده که زعفران قابض و معطر است و رایحه و بوی آن می تواند احساس شادی و خنده را تقویت کند، بنابراین عملکرد آن شاداب کردن، بهبود احساس روحی و القای شادی زیاد است.

اثرات زعفران بر چشم

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران قدرت بینایی را تقویت می کند و از ناخوشی های اثرگذار روی آن جلوگیری می کند. زعفران در درمان روز کوری موثر است و چشم شوی آن در درمان کبودی چشم، خصوصا زمانی که عارضه ای از سایر بیماری ها باشد، موثر است.

از زعفران برای تهیه فرمولاسیون های خاص چشمی که داروی چشم یا سرمه نامیده می شود؛ همچنین برای درمان اختلالات چشمی نظیر آب مروارید، ورم ملتحمه چشم و بهبود بینایی استفاده می شود.

اثرات زعفران روی اختلالات تنفسی

در طب سنتی، برای بهبود عملکرد سیستم تنفسی، مشکلات آسمی و مقوی شش‌­ها، این گیاه تجویز میشود. در متون کتب طب سنتی، اینگونه بیان شده است که این گیاه اثر ملینی بر ماهیچه­‌ی نرم نای دارد. سافرانال یکی از ترکیبات این گیاه است که نقش مهمی در این اثر دارد. تاثیر این گیاه بر باز کردن مجاری انسدادی سیستم تنفسی را میتوان ناشی از گیرنده­‌های بتا۲-آدرنرژیک و H1 هیستامینرژیک و گیرنده­‌های مسدودکننده­‌ی موسکارینی دانست.

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران، خصوصا روغن آن، تنفس را تسهیل نموده و اندام تنفسی را تقویت می کند.

اثرات زعفران روی رفتارهای جنسی

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران محرک میل جنسی است. به طور سنتی یک مقوی قوه باه است. اثرات ادرار آوری زعفران توسط دیسکورید پیشنهاد شده است. زعفران برای درمان اختلالات سیستم ادراری تناسلی مفید است. ذکر شده که نوشیدن دو تا سه فنجان جوشانده ۱۵ گرم زعفران در یک لیتر آب و مصرف روزانه آن؛ مسکن و مقوی بدن و نیرو بخش و محرک میل جنسی می باشد.

تاثیر زعفران بر زایمان

یکی از مهم ­ترین اثرات این گیاه، خاصیت اکسی­توسیکی (تسهیل­ کننده­‌ زایمان) است. اکسی توکسیک نفوذ پذیزی سدیم در رشته های عضلانی رحم را افزایش داده و بطور مستقیم انقباض عضلات صاف رحم را تحریک می کند. زعفران به طور سنتی برای تسهیل زایمان های سخت به کار می رود. از نظر طب سنتی، این گیاه برای راحت کردن زایمان سخت به کار میرود. در این زمینه، رازی میگوید: «خوردن ۶ تا ۷ گرم زعفران، زایمان را تسهیل میکند.

انتاکی نوشته است: «تجربه ثابت کرده است که خوردن ۳.۵ گرم زعفران با گلاب و شکر میتواند زایمان را آسان میکند. استفاده از شیاف تهیه شده با ۳.۵ گرم این گیاه در واژن، سختی زایمان را آسان میکند. علاوه بر این، خاصیت ضدبارداری هم دارد».

مطابق نظر اطبا، هنگامی که زعفران به صورت خوراکی مصرف شود، زایمان را تسهیل می کند.

اثرات زعفران روی علایم قبل از قاعدگی

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران در درمان زخم های بدخیم، چسبندگی ها، انسدادها و سختی رحم موثر است؛ خصوصا هنگامی که با موم یا زرده تخم مرغ همراه با دو برابر روغن زیتون استفاده شود.

در طب سنتی، ادعا می شود که زعفران قاعدگی را آسان می کند و در موارد آمنوره و همچنین در درمان دردهای اسپاسمی توصیه شده و می تواند برای تحریک سقط جنین استفاده شود. مصرف روزانه جوشانده دو گرم زعفران در یک لیتر آب جوش به مدت نیم ساعت و مصرف آن به شکل شربت، در موارد بی نظمی قاعدگی توصیه میشود.

اثرات ضد سرطانی زعفران

اثرات زعفران بر درمان تومورها و بدخیمی­‌ها به خصوص بدخیمی­‌های رحم در کتاب قانون در طب و برخی از کتاب­های دیگر طب سنتی ایران ذکر شده­‌اند. ابن سینا گفته است: «ضماد ترکیب زعفران و موم زنبور عسل (یا زرده تخم مرغ) و روغن زیتون برای درمان بدخیمی­‌های رحم موثر است». در طول سال ­های اخیر مطالعاتی در شرایط in vitro و in vivo انجام شده که اثرات ضد سرطانی این گیاه به خصوص مواد موثر آن را (کروسین، کروستین، دی­گلوکوزیل کروستین و دی­متیل کروستین) در برابر انواع سرطان­ها نشان میدهد. چنین طیف وسیعی از اثرات ضد سرطانی این گیاه ناشی از تاثیر تنظیمی زعفران بر بیان ژن، ایجاد تغییرات صورت ­بندی در DNA، تحریک مرگ برنامه‌­ریزی­‌ شده­‌ی (آپوپتوز)، تنظیم گیرنده‌­های سیگما-۱، خنثی کردن رادیکال های آزاد و جلوگیری از توپوایزومراز نوع ۲ است.

استفاده از فرآورده های حاوی عصاره زعفران با اثرات ضد سرطانی در مقابل سرطان رحم، معده، کلیه، طحال و کبد از زمان های گذشته معمول بوده است.

اثرات زعفران روی دستگاه گوارشی

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران یک داروی تهوع آور است و اشتها را از طریق مواجهه با اسید معده کاهش می دهد. زعفران برای کبد، معده و طحال مفید است. ترکیبی از یک نخود زعفران ساییده همراه با گلاب، ورم کیسه صفرا را برطرف می سازد.

اثرات زعفران روی کبد 

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران به خاطر ویژگی های قابض، تونیک و گرم کنندگی کبد را تقویت می کند.

زعفران مقوی قدرتمند کبد و بازکننده­‌ی مجاری کبدی است. طبری اثرات مفید این گیاه بر کبد را اینطور توصیف کرده است: «زعفران گرم، معتدل، خشک، محلل و تلخ است. بنابراین میتواند گرفتگی­ های کبدی را رفع کند». زکریای رازی اینگونه نوشته است: «زعفران داروی هضم ­کننده با خاصیت قبض­ کنندگی است و معده را پاک­سازی میکند».

اثرات ضد باکتریایی زعفران

به نوشته ابوعلی سینا، زعفران در میکروب زدایی نیز عمل می کند و در واقع فرآیندهای فاسد کننده را وارونه می کند. اثرات ضد میکروبی زعفران به خاطر وجود سافرانال می باشد.

تاثیر زعفران بر جذب دارو

علاوه بر موارد بالا، یکی از اثرات فوق­‌العاده‌­­ای که برخی از نویسندگان کتب طب سنتی ایران در مورد این گیاه ذکر کرده­‌اند، توانایی افزایش فراهمی زیستی و جذب سایر داروهاست. به این ترتیب، اثرات یک داروی قدرتمندی که عوارض جانبی داشته و نمیتوان دوز بالای آن را مصرف کرد، افزایش میدهد.

توکسیکولوژی یا سمیت زعفران

از دیدگاه طب سنتی به نوشته ابوعلی سینا، مصرف سه مثقال زعفران که معادل 13.5 گرم است، یک نفر را می کشد، همان طوری که دیسکورید اشاره کرده، اگر سه قاشق زعفران با آب خورده شود، یک نفر را خواهد کشت.

هروی، زعفران را در دوزهای بالاتر از حد معمول مضر برای معده، عامل سردرد، سنگینی سر و موجب زردی پوست دانسته و از آن به عنوان قابض، محلل و مرکب، دارای اثرات درمانی خواب آوری، زیبا کننده رنگ رخسار، تونیک برای اندام های داخلی و باز کننده و تونیک کبدی و باز کننده عروق دانسته است. در جدول زیر اثرات درمانی زعفران از دیدگاه حکمای طب سنتی و اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.

طبیعت، اثرات درمانی، عوارض جانبي و دوز کشنده زعفران در کتاب های طب سنتی

قابض: قابِض، گیرنده، اخذ کننده، در مُشت گیرنده، قبض کننده، جمع کننده، خشک کننده مزاج، خشک کننده و قبض کننده زبان و دهان، بازدارنده، سریع و تند رَوَنده.

محلل: حلال کننده، گشاینده گره، تجزیه و تحلیل کننده، تحلیل برنده

عوارض جانبی زعفران از دیدگاه طب سنتی

از عوارض جانبی مصرف زیاد زعفران در کتاب های مختلف طب سنتی، سردرد، نزله (زکام، سرماخوردگی که باعث تب وسرفه بشود)، سنگینی سر، آشفتگی، هیپومانی (شكل خفيف مانیا یا سرخوشی) و مهار اشتها است.

عقیلی ذکر کرده که زعفران سردرد ایجاد می کند و استفاده طولانی مدت زعفران می تواند منجر به پریشانی و آسیب به سیستم عصبی شود. بادیان رومی و سکنجبین این عوارض جانبی را اصل می کنند. زردی پوست یکی از عوارض جانبی گزارش شده برای زعفران است. مطالعات علمی جدید نشان داده که اجزای رنگی زعفران در صلبیه چشم و مخاط جمع می شوند که دارای مشابهت با علایم زردی است.