سداب ، سیاب (Ruta graveolens)

نام فارسی: سداب ، سیاب (در گیلان)

نام علمی: .Ruta graveolens L

نام فرانسه: Herbe de grace, Rue plante, Rue connuinc, Rue officinale

نام انگلیسی: Rue

نام آلمانی: Raute, Gartcaraute, Weinratute, Eclite – Rautc

نام ایتالیایی: Ruit, Ruta legli orti, Ruta lci giardini

نام عربی: ساداب، فيجن

سداب ، گیاهی از تیره نارنج، علفی، پایا به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر، عاری از کرک و دارای قاعده چوبی است. برگ هایی نسبتا ضخیم، گوشت دار، به دو صورت ساده (در قسمت های انتهایی ساقه) و منقسم به قطعات متعدد در قسمت های پایین گیاه دارد. ساقه و برگ های آن دارای رنگ سبز مات، مایل به آبی یا مایل به زرد و گل های آن نر – ماده و زرد رنگ است.

از اختصاصات گیاه سداب این است که گل های مرکز گل آذین آن، مرکب از قطعات ۵ تایی ولی گل های کناری، شامل قطعات ۴ تایی است. در هر گل آن ۸ تا ۱۰ پرچم دیده می شود که در آغاز ، در گودی گلبرگ ها جای دارند ولی بعدا به سمت مادگی حرکت نموده، دانه های گرده را بر روی آن می ریزند. میوه اش کپسول و شامل دانه هایی به رنگ مایل به قهوه ای است.

از تمام قسمت های این گیاه، بوی ناپسند و تهوع آور استشمام می شود. منشا اصلی سداب، نواحی جنوبی اروپا تشخیص داده شده است ولی امروزه با پراکندگی وسیعی که پیدا نموده در غالب نواحی مناطق مدیترانه و نواحی دیگر اروپا و آسیا یافت می گردد. قسمت مورد استفاده سداب، کلیه اندام های هوایی گیاه در هنگام گل دادن است.

اختصاصات تشریحی سداب

برگ سداب دارای ساختمان تشریحی به شرح زیر است:

دو سطح فوقانی و تحتانی برگ را بشره ای مرکب از سلول های چند وجهی با ظاهر مسطح می پوشاند. در بشره تحتانی آن جابجا، روزنه دیده می شود.
در زیر بشره فوقانی برگ سداب، ۲ ردیف سلول پارانشیم نرده ای مشاهده می شود. پارانشیم حفره ای برگ سداب، وضع ناقرینه دارد.
در هر دو پارانشیم برگ سداب، کیسه های ترشحی متعدد وجود دارد که در آن ها اسانس و گاهی مواد رزینی جمع می گردد.
دسته های چوب – آبکش برگ، مرکب از تعداد کمی آوند، در پارانشیم دیده می شود. اکسالات کلسیم در پارانشیم های برگ سداب به صورت ماكل و به تعداد نسبتا کم و پراکنده وجود دارد.

ترکیبات شیمیایی سداب

سداب دارای دو ماده اصلی یکی به حالت گلوکزیدی به نام روتین (Rutine) یا روتوزيد (rutoside) و دیگری اسانس است. از هیدرولیز این گلوکزید، دو ملکول قند (گلوکز و رامنوز) و کوئرستین (quercetine) حاصل می شود.

روتين (rutine) [روتوزيد (Rutoside)، سوفورين (sophorin)، ملین (melin)، فیتوملين (Phytomelin)، الدرين (eldrin)، ایلیگزانتین (ilixanthin)، گلوبولاریسیترین (globularicitrin)، ویولاکوئرسیترین (violaquercitrin)، پالی یوروزید (paliuroside)، اوزی ریتین (osyritin)، میرتیکو لورین (myrticolorin)، بی روتان (Birutan)، روتابیون (Rutabion)، تان روتين (Tanrutin)، روتو زید (Rutozyd)]، گلوکزیدی به فرمول C_۲۷H_۳۰O_۱۶ و به وزن ملکولی ۶۱۰.۵۱ است.

روتین با آن که یکی از ترکیبات اصلی برگ سداب است اما به صورت خالص معمولا به مصارف درمانی نمی رسد. روتين (روتوزید)، در اعضا گیاهان متعددی متعلق به تیره های مختلف گیاهی با مقدار درصد متفاوت، مخصوصا در نوع اول از گیاهان مشروحه زیر (به مقدار در حدود ۳ درصد)، وجود دارد و از آن ها استخراج گردیده است:

.Fagopyrum esculentum Mocnch از تیره plygonaceae
.Nicotiana tabacum L از تیره Solanaceae
.Forsythia suspensa (Thunb.) Vahl از تیره Oleacccac
.Forsythia suspensa Var. fortunei (lindl.) Rehd از تیره Oleacccac
Hydrangea paniculata Sieb از تیره Saxi fragaceae
.Eucalyptus macroryncha F. V. Muell از تیره Myrtaceae
.Sophora japonica L از تیره Papilionaceae
انواع مختلف Viola و غیره.

روتین و اسانس دو ماده اصلی موجود در ترکیبات سداب

مشابهت روتین با ایلیگزانتین، توسط Schindler و Herb مشخص گردید. سنتز روتین، توسط Shakhova و همکارانش انجام شد. تولید آن در صنعت از طریق استخراج از انواع مختلف اوکالیپتوس ها صورت می گیرد. روتین به صورت بلوری هایی به رنگ زرد روشن، در حلال آب، به دست می آید. این ماده اگر در مقابل نور قرار گیرد، به تدریج رنگ تیره پیدا می کند.

بلوری های آن دارای ۳ مولکول آب متبلور است و اگر به مدت ۱۲ ساعت در گرمای ۱۱۰ درجه و فشار ۱۰ میلی متر جیوه قرا گیرد، انیدر می شود. به حالت اخیر و در گرمای ۱۲۵ درجه، رنگ قهوه ای پیدا می کند. در ۱۹۵ – ۱۹۷ درجه حالت پلاستیک به خود می گیرد و در ۲۱۴ – ۲۱۵ درجه تجزیه می گردد. به حالت انیدر، جاذب الرطوبه است. در رطوبت هوا دو ملکول و نیم آب جذب می کند.

هر گرم آن در ۸ لیتر آب سرد، در ۲۰۰ میلی لیتر آب جوش و در ۷ میلی لیتر الكل متیلیک در حال جوش، حل می شود. به مقدار بسیار کم در الكل اتیلیک، استن و استات اتيل محلول است ولی در کلروفرم ، اتر و بنزن حل نمی گردد. از نظر درمانی، شکنندگی عروق مویی را کاهش می دهد.

کوئرستین (Querce tine) [سوفوره تین (Sophoretin)، مه له تین (meletin)، سیانیده – نولون (cyanidenolon)] ماده ای به فرمول C_۱۵H_۱۰O_۷ و به وزن ملکولی ۳۰۲.۲۳ است. کوئرستین، ماده غیر قندی (aglucon) کوئرسیترین (Quercitrin یا Quercitrine)، روتين و گلوکزیدهای دیگر است.

کوئرستین در اعضای مختلف گیاهان مانند پوست ساقه، گل و یا دانه گرده آن ها (گل های شبدر) یافت می شود. استخراج آن از .Rododendron cinnabarinum Hook که گیاهی از تیره Ericaceae است توسط Rangaswami و همکارانش، و سنتز آن نیز توسط Shakhova و همکارانش صورت گرفته است.

دی هیدرات موجود در سداب ، به صورت بلوری های سوزنی شکل و زرد رنگ در الكل رقیق به دست می آید. این ماده در گرمای ۹۵ – ۹۷ درجه به حالت انیدر در می آید. در حالت اخیر اگر به گرمای ۳۱۴ درجه برسد، تجزیه می گردد. هر گرم آن در ۲۹۰ میلی لیتر الكل مطلق و ۲۳ میلی لیتر الكل در حال جوش حل می شود. در اسید استیک گلاسیال محلول است. در محلول های آبی قلیاییات حل می شود و رنگ زرد ایجاد می کند. در آب اصولا حل نمی گردد. محلول های الکلی آن طعم بسیار تلخ دارند.

کوئرسیترین [کوئرسیتروزید (quercitroside)، کوئرسی ملین (quercimelin)، توژین (thujin)]، به فرمول C_۲۱H_۲۰O_۱۱ و به وزن ملکولی ۴۴۸.۳۷ است. از گیاهی از تیره شاه بلوط هندی Hippocastanaceae به نام Aesculus Hippocastanum توسط Horhammer و همکارانش استخراج گردید.

کوئرسیترین به صورت بلوری های ریز و زرد رنگ در متانول و اتانول رقیق به دست می آید. در گرمای ۱۷۶ – ۱۷۹ درجه ذوب می شود و اگر ایجاد تبلور در حلال آب صورت گیرد، درجه ذوب ذرات متبلور، گرمای ۱۶۷ خواهد بود.

کوئرسیترین در آب سرد و اتر، محلول است. در الكل به مقدار زیاد ولی در آب داغ به مقدار متوسط حل می شود. از مشخصات آن این است که محلول های آبی قلیایی آن، رنگ زرد شدید به وجود می آورند و اگر این محلول ها در مجاورت هوا قرار گیرند، اکسیده می شوند و به رنگ قهوه ای تغییر شکل حاصل می کنند. از مصارف این ماده آن است که در رنگ کردن الیاف پارچه در نساجی مورد استفاده قرار می گیرد.

اسانس رو (Essence de Rue) که از تقطیر گیاه سداب با آب به دست می آید دارای راندمان کم، برابر ۱۰۰ گرم برای هر ۱۰۰ کیلوگرم است. مایعی است بی رنگ یا به رنگ مایل به زرد که بوی قوی و طعم تلخ و خیلی تند دارد. در گرمای ۸ تا ۱۰ درجه، حالت جامد به خود می گیرد. در آب غیر محلول است. وزن مخصوص این اسانس بین ۰.۸۳۵ تا ۰.۸۴۰ است. در درجه گرمای ۲۲۸ نیز به جوش می آید.

اسانس رو، در گرمای ۲۰ درجه در ۲ تا ۳ برابر حجم خود الكل ۷۰ درجه حل می گردد. ۹۰ درصد آن را نیز ماده ای به نام متیل نونیل ستن (Methyl nonylce tone) تشکیل می دهد. در الجزیره، اسانس رو از گونه دیگری از این گیاه به نام Ruta montana تهیه می شود که دارای همان نوع ستن است. از Ruta bracteosa نیز اسانس گیری به عمل می آید.

تاریخچه سدا‌ب

سداب در زمان های خیلی قدیم نیز شهرت فراوان از نظر درمان بیماری ها، بین ملل مختلف داشته است. دانشمندان قدیم مانند تئوفراست، دیوسکورید، گالین (Galien)، پلوتارک (Plutark)، كلومل، پلین (Pline) و غیره آن را داروی جمیع بیماری ها می دانستند به طوری که از آن برای موارد مختلف به عنوان آرام کننده، ضد تشنج، مدر، معرق، قاعده آور، ضد کرم، ضدعفونی کننده، ترياق سموم مختلف، درمان گزش مار، درد گوش، سر و چشم، تسکین قوای شهوانی، همچنین سقط جنین، استفاده به عمل می آوردند.

به تدریج با اهمیتی که مردم برای این گیاه قائل بودند آن را در باغ ها، قراء و غیره پرورش می دادند. تصور می رود که این عقیده از این نظر پیش آمده که آن را تسکین دهنده قوای شهوانی و جلوگیری کننده از پیروی خواهش های نفسانی می دانستند. نظایر این گونه عقاید در مورد سداب بین مردم زمان های قدیم حتی بین ملل مختلف وجود داشته است. در قرون هشتم و نهم، برای آن اثر ضد سموم مختلف قائل بودند.

در مکتب Salerne (قرن هشتم میلادی)، شهرت آن به علت اعتقاد به دارا بودن صفات درمانی ارزنده، خیلی بالا رفته و درباره آن چنین اظهار نظر گردیده بود که سداب نه تنها قوه بینائی را تقویت می کند بلکه دم کرده مخلوط آن با رازیانه و هم چنین شاه پسند وحشی (.Verbena officinalis L)، گل سرخ و مامیران، روشنایی به چشم می بخشد.

Saint Hildegarde در قرن ۱۲ و دیگران در زمان های بعد از آن، سداب را داروی بسیاری از بیماریها دانسته به طوری که درباره آن چنین اظهار داشته اند که هیچ بیماری نیست که تحت تاثیر درمانی سداب قرار نگیرد. عقیده و ایمان کلی مردم در طی این زمان تا قرن ۱۶ و حتی مدتی پس از آن، بر این بود که سداب در رفع بیماری ها اعجاز می کند و این عقیده تا اوایل قرن ۱۷ نیز رواج داشته است. در شمال اروپا مانند لیتوانی، گلهای سداب را سمبل بکارت می دانستند.

خواص درمانی سداب

مقادیر درمانی سداب ، اثر نیرو دهنده، ضد تشنج، قاعده آور و ضد خون روی دارد. در استعمال خارج التیام دهنده زخم ها و حشره کش است. بررسی های متعدد، اثر قاعده آور سداب را به ثبت رسانیده است و ضمنا اثر سقط کننده جنین آن، با آن که توسط عده ای از پزشکان رد گردیده برای عده ای دیگر، مسلم و قاطع شناخته شد. مصرف سداب در موارد احتقان و تجمع خون در رحم، باعث پیدایش خون روی های رحمی می گردد.

مصرف مقدار زیاد سداب، ایجاد مسمومیت می کند. مانند آن که اگر به طور بی رویه به کار رود، ایجاد التهاب و ورم دستگاه هضم، تحریک، کم شدن حرارت بدن، ضعف ضربان نبض، زیاد شدن مقدار ادرار و ورم مخاط رحم می گردد. در استعمال خارج، برگ های له شده سداب، اثر قرمز کننده و التیام دهنده زخم ها دارد. تنقیه آن در موارد عدم کفایت اعمال روده، رفع نفخ و تاخير وقوع قاعدگی کمک موثر می نماید.

دم کرده آن به صورت حمام موضعی به مدت نیم ساعت و ۳ تا ۴ دفعه در روز، در رفع انسداد و پر شدن مجاری غدد از ترشحات، مخصوصا غدد پستان موثر واقع می گردد. جوشانده سداب، اثر قطعی در از بین بردن شپش و درمان کچلی دارد. به کار بردن آن در استعمال خارج، جهت رفع ترشحات چسبنده و عفونی مجاری بینی معمول است. به صورت غرغره برای رفع ورم لثه ها به کار می رود.

اسانس رو، باید در ظروف کاملا دربسته، محل خنک و دور از نور و روشنایی نگه داری شود. اسانس رو، پوست بدن را تحریک کرده ایجاد ناراحتی های جلدی، قرمزی پوست و سپس تاول می کند. مصرف مقادیر زیاد آن، ایجاد درد در ناحیه زیرشکم، تهوع، استفراغ، تشنج و مرگ می نماید با مصرف آن ممکن است سقط جنین عارض گردد.

صور دارویی سداب

سداب در مصارف داخلی به صورت دم کرده ۲ تا ۵ در هزار – گرد به مقدار ۰.۰۵ تا ۰.۱۰ گرم در هر دفعه و یک گرم (حداکثر) در ۲۴ ساعت به کار می رود. مقدار مصرف اسانس آن یک تا ۱۰ قطره در یک پوسیون است. جوشانده ۳۰ – ۴۰ در هزار آن برای از بین بردن شپش و کرم و تهیه محلول هایی به منظور فوق مورد استعمال دارد.

از سداب و بعضی از گیاهان دیگر این تیره به شرح زیر، نوعی ماده ازت دار به نام اسکی میانین (Skimmianine) به فرمول C_۱۴H_۱۳NO_۴ به دست آمده است:

.Skimmia Japonica Thunb از تیره Rutaceae
.Glycosmis pentaphylla Corr از تیره Rutaceae
.Ruta graveolens L از تیره Rutaceae

اسکی میانین، به صورت بلوری های هرمی شکل ۸ وجهی در الکل به دست می آید. در گرمای ۱۷۸ درجه ذوب می شود و دارای واکنش اسیدی است. در الكل و کلروفرم محلول است ولی در اتر، الكل آمیلیک و سولفور کربن به مقادیر خیلی کم حل می شود. در آب و اتر دو پترول نیز قابلیت انحلال ندارد.

پیکرات آن به فرمول C_۱۴H_۱۳NO_۴ . C_۶H_۳N_۳O_۷، به صورت بلوری های منشوری شکل در الكل به دست می آید. در گرمای ۱۹۵ تا ۱۹۷ درجه نیز تجزیه می شود. برای آن اثر درمانی ذکر نشده است.