تمشک (Rubus fruticosus)

نام فارسی: تمشک

نام علمی: .Rubus fruticosus L

نام فرانسه: Ronco noir، Mtrier les haics، Murier sauvage، Ronce

نام انگلیسی: Black – berry، Brumble، Cornmon bramble، Bramble

نام آلمانی: Kratzbeere، Brombeeren، Beerstrauch، Brombeerstrauch

نام ایتالیایی: Moro di macchia، Moro delle siepi، Roveto، Rogo Rovo

نام عربی: توت شوکی، عليق

نام‌های دیگر تمشک: تمیش، تلس، تموش، تموشی، تورک، تودر، توت شوکی، توت سه گل، توت الارض، تلو، لم، لوش، ولش، گیهه‌ کوهی، دردوک، فرواله، هندل، علیق، علیق الجبل، سه‌ گل، توت العلیق Ronce ،Bramble ،Black.berry.

تمشک گیاهی است با ساقه بالا رونده به طول ۴ تا ۵ متر از تیره گل سرخ که به کمک خارهای قوی و فراوان خود به سهولت به تکیه گاه و گیاهان مجاور خود قلاب می شود، ساقه آن زاویه دار و در آغاز دارای حالت قائم است ولی تدریجا به علت عدم وجود بافت های نگه دارنده کافی، حالت خمیده و خوابیده پیدا می کند.

از مشخصات آن این است که برگ هانی متناوب با دمبرگ مشخص، مرکب از ۳ تا ۷ برگچه بزرگ بیضوی، نوک تیز و دندانه دار دارد. سطح تحتانی پهنک برگچه های آن به خلاف سطح فوقانی، پوشیده از تارهای پنبه ای است به علاوه خارهای کوچک چندی بر روی رگبرگ میانی آن دیده می شود.

گل های تمشک که در خرداد تا مرداد ظاهر می شود، بزرگ، سفید یا گلی و مجتمع به صورت خوشه های متعدد است. کاسه هر گل آن شامل ۵ کاسبرگ سبز با کناره سفید رنگ و پایا است به طوری که پس از پیدایش میوه نیز در قاعده آن باقی می ماند. جام گل آن از ۵ گلبرگ باز شده تشکیل می یابد. در داخل آن، تعداد زیادی پرچم و برچه های متعدد در حول یک نهنج مخروطی قرار گرفته است. قسمت خارجی هر برچه پس از رسیدن، آب دار ولی قسمت داخل آن ها سخت گردیده دانه را فرا می گیرد.

آنچه که بین مردم میوه نامیده می شود، مجموعه نهنج و میوه های کوچک و رسیده اطراف آن است، میوه‌ آن شبیه شاه‌ توت به رنگ آبی سیر است. است. در حد فاصل بین کاسه گل و برچه های رسیده (میوه) آن، معمولا پرچم های گل مشاهده می گردد. این گیاه به حد وفور در کنار جنگل ها، بیشه ها، پرچین و حاشیه مزارع می روید. ساقه ای دراز آن به سهولت به کمک خارهای تیز و فراوانش، محیط اطراف خود را فرا می گیرد.

گیاه Rubus fruticosus، دارای گونه های فرعی و واریته های متعدد است. برگ آن ها و نوع دیگری از Rubus ها مانند R. caesius، در بازرگانی عرضه می شود.

1. گونه Rubus Frutlicosus ، از گونه‌های معروف است. گیاهی است چند ساله و به کمک تیغ‌های قوی و زیادی که روی ساقه و شاخه‌ ها دارد به گیاهان مجاور خود بند شده و از آن ها بالا می‌رود. گل‌های آن سفید، ساقه‌ها پنج‌ وجهی، برگ‌ها سبز دارای پنج برگچه بیضی دندانه‌ دار و ناصاف است و میوه‌ ی سیاه براق دارد. این گیاه در پرچین‌ های کنار مزارع مناطق جنگلی بوفور می‌روید، در اروپا و هندوستان فراوان است، در ایران تا به حال دیده نشده.
2. گونه Rubus saxatilis ، گیاهی است چندساله با شاخه‌های کوتاه و ساده و کمی پوشیده از تار و تیغ‌ های تیز. برگ‌های آن سبز پوشیده از کرک. گل‌ها به تعداد سه تا شش عدد که در انتهای شاخه‌ گل‌دار با رنگ صورتی ظاهر می‌شوند. این گیاه در ایران در لاهیجان می‌روید و در هندوستان در ناحیه‌ تبت از کشمیر تا کومائون به طور خودرو انتشار دارد.
3. گونه Rubus caesius L ، به تمشک کبود معروف است و تقریبا در تمام مناطق ایران و شمال غرب و غرب ایران و در منطقه‌ی اطراف تهران و در الوند و اشتران کوه می‌روید. گیاهی است پایا دارای ساقه‌های استوانه‌ ای با شاخه‌ های متعدد پوشیده از سوزنک‌ های نازک خزنده و خاردار.

.R. caesius L که درایران می روید، میوه ای به رنگ مایل به آبی با ظاهر مشخص و شاخه های پوشیده از خارهای کوچک و فراوان دارد.

نام عمومی آن ها، تمشک است. این نام در عین حال به میوه گیاه نیز اطلاق می گردد. قسمت مورد استفاده این گیاهان برگ، جوانه، پوست ریشه، میوه و حتی گل آن هاست.

ترکیبات شیمیایی تمشک‌

قسمت های مختلف این گیاهان دارای ترکیب شیمیایی به شرح زیر است:

برگ این گیاهان، دارای مواد آلبومینوئیدی فراوان و تانن است. اثر درمانی برگ آن ها نیز مربوط به وجود تانن در آن هاست. میوه آن ها (تمشک)، بر حسب واریته ها و نژادهای مختلف، ترکیب متفاوت دارد ولی به طور متوسط، دارای ۸۵ درصد آب، ۴ تا ۷ درصد مواد قندی (دکستروز، لولز، به مقدار بسیار جزئی ساکارز، مقدار کمی از اسیدهای آلی مختلف مانند اسید سوکسینیک، اسید مالیک، اسید اکسالیک، اسیدسیتریک و اسید سالیسیلیک، به مقدار کم اینوزیت، صمغ، پکتین، کمی و مواد چرب، پنتوزان و غیره) است. قسمتی که درون برچه های آب دار و رسیده قرار دارد، شامل ۱۳ درصد روغن مرکب از اولئين و لينولئین می باشد.

در هر یک‌ صد گرم قسمت خوردنی انواع مختلف میوه‌ تمشک مواد زیر وجود دارد:

آب ۸۴.۵ گرم – پروتیین ۱.۲ گرم – چربی ۰.۹ گرم – هیدرات های کربن ۹ گرم – خاکستر ۰.۵ گرم – کلسیم ۳۲ میلی‌گرم – فسفر ۱۹ میلی‌گرم – آهن ۰.۹ میلی‌گرم – سدیم ۱ میلی‌گرم – پتاسیم ۱۷۰ میلی‌گرم – تیامین ۰.۰۳ میلی‌گرم – رایبوفلاوین ۰.۰۴ میلی‌گرم – نیاسین ۰.۴ میلی‌گرم – مواد ازته – گلوبی‌کزولولوز – ساکاروز – اسید سیتریک – اسید مالیک – ویتامین‌های A ۲۰۰ واحد بین‌المللی C – ۲۱ میلی‌گرم در آن وجود دارد.

خواص درمانی تمشک

طبیعت تمشک مرکب القوا یعنی متعادل است ولی به‌طور غالب تمایل به طرف سردی و خشکی دارد. برگ و جوانه های این گیاهان، به طور ملایم، اثر قابض، بند آورنده خون، ضد دیابت (Dr. H. Leclere)، مقوی و تصفیه کننده خون دارند. گل و ریشه آن ها نیز اثرات مذکور را دارا می باشند.

از برگ آن ها برای رفع اسهال های ساده، دیسانتری، رفع ترشحات مهبلی، خون روی های رحمی (خون روی در فواصل قاعدگی)، اخلاط خونی، وجود خون در ادرار، درمان بیماری قند، کم خونی، گریپ، گرفتگی صدا، آب آوردن انساج، بیماری های پوست و از جوشانده آن ها در استعمال خارج به صورت غرغره برای رفع درد گلو، ورم لوزتين، ورم لثه ها و ورم حلق و حنجره می توان استفاده به عمل آورد.

به کار بردن جوشانده مذکور به صورت حمام دهان، در رفع التهاب مخاط دهان و همچنین نرمی و ورم لثه، اثر بسیار خوب ظاهر می کند. به جوشانده مذکور در استعمال خارج غالبا مقدار کمی زاج یا براکس اضافه نموده با قند یا عسل آن را شیرین می کنند. جوشانده پوست ریشه این گیاهان به صورت شست شو و تزریق های مهبلی اثر مفید در رفع ترشحات مهبلی دارد به علاوه در رفع ترشحات بواسير موثر است.

قرار دادن له شده برگ تازه انواع تمشک بر روی آبسه های گرم، زخم های کهنه و دیر علاج، سوداء و اولسر زانو، موجب تسریع معالجه آن ها می گردد. میوه آن ها (تمشک)، طعم مطبوع دارد مشروط بر آن که به حالت کاملا رسیده و عاری از آلودگی مصرف گردد. تمشک اثر قابض ملایم نیز دارد. از میوه رسیده این گیاهان، شربتی با طعم مطبوع تهیه می شود که جهت رفع اسهال اطفال به کار می رود.

تمشک را بخورید. اشتها آور است، خون را تصفیه می‌کند، عرق آور است، ضد اسکوربوت می‌باشد، یبوست و حتی یبوست مزمن را برطرف می‌سازد، مقوی احشا و اعضای داخل شکم بوده اختلالات معده و روده را برطرف می‌سازد، خون روی از سینه و خون روی از رحم را بند می‌آورد، روماتیسم را درمان می‌کند، تقویت‌ کننده‌ نیروی جنسی است.

پانصد گرم از آن را در ۸۷۵ گرم قند روی آتش ملایم آب کنید بعد در صافی نرمی صاف کرده هربار مقداری از آن را با آب مخلوط کنید و بخورید. جوش و سرخک و مخملک را درمان می کند. هر شب اول صورت را با صابون بشویید و خوب خشک کنید بعد آب تمشک تازه را بگیرید و به صورت بمالید و بخوابید. کک و مک صورت را برطرف می سازد.

چهل تا پنجاه گرم برگ خشک تمشک را در یک لیتر آب سرد بخیسانید، بعد پنج دقیقه بجوشانید و ده دقیقه دم کنید، سپس آب آن را صاف نموده و هر روز صبح و ظهر و عصر در گلو قرقره کنید. گلو درد را مداوا می‌کند و اگر هر روز ادامه دهید ورم لوزه‌ تین و آنژین را درمان می‌نماید و اگر روزی سه فنجان از آن را بین غذاهای روزانه به نوبت بنوشید نفخ شکم و باد و گاز معده و تشنج و درد آن را برطرف می سازد. هر شب آن را با خود میوه‌ تمشک مخلوط بکوبید و بر سر خضاب کنید. موهای سفید را سیاه می‌کند.

صور دارویی تمشک‌

جوشانده ۲۰ تا ۵۰ در هزار جوانه، گل، برگ و پوست ریشه گیاه به مقدار ۳ فنجان در روز بین هر دو غذا – جوشانده ۵۰ در هزار آن ها که ۲ قاشق عسل، ۴ تا ۱۵ گرم زاج و به همان مقدار گرد براکس بدان افزوده باشند، در استعمال خارج به کار می رود افزودن مواد اخیر، به منظور تقویت اثر جوشانده مذکور است.

در درمان بیماری قند از عصاره روان تمشک به مقدار ۳۰ – ۵۰ قطره قبل از هر غذا و همچنین جوشانده ۴۰ در هزار برگ (مدت جوشیدن ۲ دقیقه و بعدا دم کردن به مدت ۱۰ دقیقه) به مقدار چند فنجان در روز می توان استفاده کرد.

از پختن شیره تمشک در گرمای معتدل، به نحوی که محلول به غلظت شربت در آید و افزودن ۲ برابر وزن آن قند، شربت غلیظی تهیه می شود که مصرف مقدار ۳ تا ۴ قاشق آن برای ۳ مرتبه در روز، به منظور رفع اسهال کودکان مورد استفاده قرار می گیرد.

تمشک به حالت خام یا به صورت مربا، شربت، کمپوت و غیره مصرف می شود.

در استعمال خارج، از دم کرده برگ تمشک و شربت میوه آن، محلولی به فرمول زیر جهت غرغره در آنژین ها تهیه می نمایند جوشانده ۱۰ درصد برگ تمشک ۸۰ گرم شربت تمشک مخلوط جوشانده مذکور و شربت تمشک را باید به صورت غرغره و ۳ تا ۴ دفعه، به مدت چند روز به کار برد.

R. fruticosus در ایران نمی روید.

.Rubus idaeus L

.Rubus idaeus L، که آن نیز نوعی تمشک مخصوص مناطق معتدله کره زمین است، به مصارف درمانی می رسد. این گیاه ساقه ای به طول ۱ تا ۲ متر، برگ هایی مرکب از ۵ تا ۷ برگچه و میوه ای قرمز رنگ و گاهی زرد دارد. از اختصاصات آن این است که میوه آن به سهولت از کاسه جدا می گردد. ترکیب شیمیایی آن شبیه گیاهان قبلی است.

خواص درمانی Rubus idaeus

مصرف میوه این گونه از تمشک برای بیماران مبتلا به مرض قند، مبتلایان به رماتیسم و یا سوء هضم، مشروط بر آن که ایجاد تخمیر در دستگاه گوارش ننماید، توصیه گردیده است. ضمنا در موارد وجود التهاب اعضای داخلی بدن، تب های صفراوی، التهاب مجاری ادرار، آنژین و اسکوربوت، اثر مفید ظاهر می نماید به علاوه مدر است.

دم کرده گل آن اثر معرق دارد و در سرماخوردگی، تب های دانه ای، نقرس و رماتیسم می تواند مصرف گردد. برگ آن اثر قابض دارد و مانند گیاهان قبلی مصرف می شود.

بهداشت پوست صورت با Rubu‌s idaeus

میوه رسیده این گونه از گیاه تمشک در تامین سلامت و طراوت پوست صورت تاثیر فراوان دارد. برای این کار ۱۰ عدد میوه رسیده گیاه را به خوبی له می کنند و به پوست می مالند و مدت یک ربع ساعت نیز به همان حال بر روی پوست صورت باقی می گذارند. سپس با پنبه آغشته به آب باران یا آب معدنی، می شویند. انواع دیگر تمشک نیز که در ایران می رویند، اثر تقریبا مشابه در حفاظت و تامین بهداشت پوست صورت ظاهر می کنند.

صور دارویی Rubus idaeus

دم کرده ۲۰ تا ۲۵ در هزار گل – دم کرده ۳۰ تا ۵۰ در هزار برگ جهت استفاده در استعمال خارج به صورت غرغره. از شیره صاف شده آن و سایر گونه های دیگر، نوعی شربت با طعم مطبوع به نام شربت تمشک تهیه می شود.

جوانه و برگ انواع دارویی Rubus ها (تمشک ها)، مخلوط با اعضای گیاهان دارویی دیگر، در تهیه محلول های غرغره و فراورده های گیاهی مشابه به کار می روند که در این جا به شرح یک نمونه از آن ها مبادرت شده است:

برگ و جوانه تمشک	۱۰ گرم
برگ Agrimonia Eupatorium	۱۰ گرم
برگ Ribes nigrun	۱۰ گرم
ریشه ختمی	۳۰ گرم
برگ اوکالیپتوس	۱۰ گرم
برگ نوذریج Sisymbrium officinale	۳۰ گرم
برگ انگور قرمز	۳۰ گرم

یک مشت از مخلوط اعضای گیاهان فوق را باید در یک لیتر آب جوش وارد کرده به مدت ۵ دقیقه، دم کنند و پس از صاف کردن به صورت غرغره به کار برند.

میوه غالب Rubus های ایران به مصارف تغذیه به صورت خام و یا پخته و با تهیه مربا می رسد. از بین Rubus های دارویی که در فوق بدان ها اشاره شد، منحصرا R. caesius در نواحی زیر در ایران می روید:

محل رویش تمشک

گرگان: رباط قزلق. مازندران: بین کینج و دشت نظیر در ۸۰۰-۱۳۳۰ متری، دره چالوس در ۲۰۰۰ متری. گیلان: لاهیجان، آستارا. آذربایجان، کردستان: بین بانه و پلاکه در ۱۷۰۰ – ۱۹۰۰ متری. بختیاری. لرستان: کشور در ۱۵۰۰ متری. کرمان. خراسان یک چنار. اطراف تهران: پس قلعه و کرج.

انواع خاردار این گیاهان دارای اسامی محلی زیر می باشند:

الم (Lam) در نور، لام در شیرگاه و میاندره، تمیش دونه در آمل، تموش، بورتیکان در رامیان، ولش (Valach) در گیلان، هندل در آستارا، کره تیف درلاهیجان، تمیشه بور در طوالش، تمشک در تهران، تمش در مازندران، تورک، در کردستان.