روناس (Rubia tinctorum)

نام فارسی: روناس

نام علمی: .Rubia tinctorum L

نام فرانسه: Rouge de teinturiers، Garance tinctoriale، Garance

نام انگلیسی: Madder

نام آلمانی: Faerberra te، Faerberroethe، Krapp

نام ایتالیایی: Garanza، Barbarossa، Arizzari، Robia dei tintori

نام عربی: فوه (Fuwah)، فوه الصباغين

روناس گیاهی است از تیره روناس، علفی، پایا، به ارتفاع ۰.۵ تا ۱.۵ متر که به حالت وحشی در منطقه مدیترانه، از اسپانیا تا آسیای صغیر و هم چنین در شمال افريقا و برخی نواحی آسیا می روید. منشاء اولیه آن، خاور نزدیک و قفقاز بوده است. ساقه خشن این گیاه، چهار گوش و پوشیده از خارهای کوچک و قلاب مانندی است که بدان وسیله به تکیه گاه ها ارتباط پیدا می کند. این خارها در کناره های برگ و رگبرگ میانی نیز دیده می شوند.

برگ های آن، بیضوی دراز و نوک تیز است و با آن که به ظاهر، مجتمع به تعداد ۶ تایی در طول ساقه دیده می شوند. اما بیش از ۲ تای آن ها برگ نیست و بقیه استیپول هایی با ظاهر برگ مانند می باشند. گل های آن کوچک، زرد رنگ و مجتمع به صورت چترهای متعدد در محور ساقه و یا در قسمت های انتهایی آن است.

میوه آن به صورت سته، گوشت دار و به رنگ قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده این گیاه، اعضای زیرزمینی یعنی ریزوم و ریشه آن است که به ضخامت انگشت است و طول آن نیز به یک متر می رسد.

زراعت روناس سابقا در بسیاری از نواحی اروپا و آسیا به منظور به دست آوردن ماده رنگی آلیزارین از ریشه آن، معمول بوده است ولی از زمانی که این ماده به طور سنتز در صنعت تهیه گردید، پرورش آن در غالب نواحی متروک شد به طوری که امروزه به ندرت ممکن است قطعات ریشه آن، در بازرگانی عرضه شود.

ریشه خشک شده روناس، گاهی به صورت قطعاتی به طول ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر و به قطر ۲ تا ۵ سانتی متر در بازارها یافت می گردد. در سطح خارجی این قطعات، خطوط طولی به موازات محور طولی ریشه دیده می شود. پوست ریشه روناس ، رنگ قهوه ای قرمز داشته و به سهولت از طبقات پایین خود، که رنگ قرمز روشن یا مایل به زرد دارند جدا می شود. طعم آن ابتدا ملایم است ولی بعدأ گس و تلخ می گردد.

زراعت روناس از زمانی که تهیه الیزارین در صنعت به سهولت میسر گردید، به کلی متروک شد زیرا این ماده به علت سهولت تهیه، هر کیلوگرم به مبلغ ۲ فرانک فرانسه در سال ۱۸۹۰ در معرض استفاده قرار می گرفت و این ارزانی باعث گردید. که پرورش گیاه، در همه نواحی تقریبا از بین برود.

ترکیبات شیمیایی روناس

ریشه روناس دارای گلوکزیدی به نام اسید روبه ریتریک (ac. rubé rythrique)، آلیزارین (alizarine)، پورپورین (Purpurine) ( به مقدار کم)، روبیادین (rubiadine)، گلوکز، مواد پکتیک، مواد رزینی، مواد چرب و غیره است.

اسید روبه ریتریک Acide rube rythrique ( اسید روبه ریترینیک ruberythrinic acid، روبيان rubian، اسید روبیانیک rubianic acid)، به فرمول C_۲۵H_۲۶O_۳ و به وزن ملکولی۵۳۴.۴۶ می باشد. از ریشه روناس استخراج گردیده، سنتز آن توسط Zemplen و Bognar انجام گرفته است.

اسید روبه ریتریک، به صورت بلوری های طلایی – زرد، ابریشمی، براق با ظاهر منشوری یا سوزنی دراز، متبلور می شود. نقطه ذوب آن، در گرمای ۲۵۹ – ۲۶۱ درجه است. در آب گرم و قلیائیات حل می شود. در بنزن تقریبا غیر محلول است. روبیادین (Rubiadine)، به فرمول C_۱۵H_۱۰O_۴ و به وزن ملکولی ۲۵۴.۲۳ است. از بعضی گیاهان تیره روناس مانند .Rubia tinctorum L و .Morinda citriofolia Linn به دست می آید. سنتز آن توسط Joshi و همکارانش صورت گرفته است.

روبیادین، به صورت بلوری های سوزنی شکل درخشان به دست می آید فاقد بو می باشد و در گرمای ۲۹۰ درجه ذوب می شود. در آب، سولفوردوکربن و آب آهک، غير محلول ولی در الكل، اتر و بنزن به مقادیر زیاد حل می شود.

آلیزارین (Alizarine)، به فرمول C_۱۴H_۸O_۴ و به وزن ملکولی ۲۴۰.۲۰ است. از ریشه روناس به دست می آید. آلیزارین با دو ملکول گلوكز، ایجاد اسید روبه ریتریک و دو ملکول آب می نماید. آلیزارین نخستین بار در سال ۱۸۲۳ میلادی توسط Colin و Robiquet شناخته شد.

آلیزارین به حالت آزاد در ریشه خشک روناس وجود دارد به طوری که با تاثیر دادن الكل جوشان، می توان آن را استخراج کرد در حالی که از ریشه تازه گیاه، این ماده به صورت بلوری های سوزنی شکل ارتورومبیک و به رنگ نارنجی در الكل مطلق و با روش تصعيد متبلور می گردد. در گرمای ۲۹۰ درجه ذوب می شود و قابلیت تصعید شدن دارد.

در ۳۰۰ قسمت آب جوش و به مقدار متوسط، در الكل حل می گردد. به مقادیر زیاد در متانول خیلی گرم و در اتر در گرمای ۲۵ درجه، محلول است. در بنزن، تولوئن، گزیلن، سولفورکربن و اسید استیک گلاسیال حل می شود.

پور پورين (Purpurine)، به فرمول C_۱۴H_۸O_۵ و به وزن ملکولی ۲۵۶.۲۰ است. به حالت گلوکزیدی در ریشه روناس وجود دارد. پورپورین در طول مدت نگه داری ریشه گیاه در انبار، تدریجا تشکیل می شود. مقدار نسبی آن در ریشه های تازه کم است.پورپورین به صورت بلوری های سوزنی شکل دراز، به رنگ نارنجی، همراه با یک ملکول آب، در الكل رقيق ولی به حالت انیدر در گرمای ۱۰۰ درجه به دست می آید. به حالت انیدر در الكل مطلق یا به روش تصعید حاصل می شود. در گرمای ۲۵۷ درجه ذوب می گردد.

پورپورین بیشتر از آلیزارین در آب جوش حل می شود. به مقدار زیاد در الكل (به رنگ قرمز) و در اتر (به رنگ زرد شدید با تلالو) محلول است. در بنزن، تولوئن گزیلن (به رنگ زرد تیره) به مقادیر کم تر حل می گردد. محلول های قلیائی آن، رنگ قرمز دارد ولی محلول آن در آب باریت و یا در آب آهک به رنگ قرمز ارغوانی است.

خواص درمانی روناس

ریشه روناس ، اثر مدر، صفرابر و به طور خفيف مقوی و ملین دارد و از آن می توان در حبس البول و عدم دفع ادرار، ورم و احتقان كليه، آلبومینوری، وجود صفرا در خون (Chole mie) و رفع یبوست های سخت با گرفتن نتیجه قاطع، استفاده به عمل آورد.

پزشکان نیز اثر درمانی آن را برروی دستگاه دفع ادرار تایید نموده اند. در موارد بسیاری از جوشانده ریشه این گیاه توانسته اند، حالت اسهالی و درد را در سل روده تسکین بخشند. برای آن اثر اشتها آور و قاعده آور نیز ذکر شده است.

ریشه روناس، اوره خون را کاهش می دهد و سنگ کلیه مخصوصا از نوع فسفات را دفع می کند ولی در دفع سنگ های اکسالیک و اورات بی تاثیر است. ضمنا در درمان آلبومینوری و راشیتیسم (نرمی استخوان) مفید واقع می گردد.

صور دارویی روناس

جوشانده ۱۵ تا ۳۰ در هزار ریشه نیم کوب گرد ریشه به مقدار ۱ تا ۴ گرم در روز و حتی بیشتر به صورت کاشه یا مخلوط در یک محلول – عصاره آبی به مقدار ۰.۳۰ گرم تا یگ گرم در روز.

حب صفرابر و ملین

به مقدار کافی برای یک حب مقدار مصرف حب مذکور، یک یا دو عدد قبل از صبحانه، نهار و شام برای اشخاص بالغ است.

مصارف صنعتی روناس در رنگ کردن اشیا و پارچه، زیاد است. برای این کار، پارچه را به روغن پنبه یا محلول سود محرق آغشته می کنند و سپس در محلول آبی روناس وارد می سازند بعدا آن را خارج کرده پس از خشک نمودن، به ترتیب در آب صابون و محلول زاج یا کلرور قلع وارد می نمایند. با انجام این اعمال و خشک کردن پارچه در هوای خشک، رنگ آن قرمز ارغوانی می گردد.

محل رویش روناس

نواحی غربی ایران، اراک، اطراف دماوند، تبریز، یزد خاست، خوی، دیلمان و ارومیه.

.Rubia peregrina A

گیاهی است با ظاهری شبیه روناس ولی متمایز از آن که در جنگل های کم درخت، در کنار بوته ها یا درختچه ها و به طور کلی تکیه گاه ها می روید. از مشخصات آن این است که برگ هایش، حالت خش و منحصرا یک رگبرگ دارد که تا حد عروق جانبی است. ساقه اش به طول یک و نیم متر می رسد و برگ ها، در زمستان نیز بر روی آن باقی می ماند. از قاعده ساقه گیاه، انشعابات خزنده خارج می شود که همواره موجبات تكثیر گیاه را فراهم می آورند.

این گیاه در منطقه وسیعی از اروپا مانند فرانسه و به طور کلی در منطقه مدیترانه می روید. در ایران یافت نمی شود. برای آن، خواص درمانی مشابه روناس قائل هستند. در طب عوام چنین شهرت دارد که با مصرف گیاه، اثر قاعده آور و دفع کرم ظاهر می شود.

از .R. munjista Roxb.) ،R. cordifolia L. ،R. tinctotum L) و .R. sikkimensis Kurz، ماده ای به نام مونژیستین munjistine ، به فرمول C_۱۵H_۸O_۶ و به وزن ملکولی ۲۸۴.۲۱ استخراج شده، سنتز آن توسط Hill و Richter در سال ۱۹۳۶ انجام گرفته است.

مونژیستین (Munjistine)، به صورت بلوری های زرد رنگ، در الكل رقیق به دست می آید. در گرمای ۲۳۱ درجه ذوب می شود و تصعید می گردد. در آب سرد به مقدار خیلی کم ولی در آب جوش، الكل داغ، کلروفرم و اتر حل می شود. در قلیائیات محرق و در اسید استیک گلاسیال محلول است و تلالو سبز ایجاد می کند.

.R. cordifolia L

گیاهی علفی، چند ساله، دارای ساقه چهار گوش و برگ های فراهم به صورت مجتمع و به تعداد ۴ تایی است. پهنک برگ های آن به درازای ۲ تا ۴ و پهنای ۲ – ۳ سانتی متر می رسد. گل هایی به رنگ زرد و مجمتع به صورت پانیکول دارد. در چین، هند و بعضی نواحی افریقا می روید.

ریشه این گیاه دارای اسید روبه ریتریک (ac. ruberythrique)، اسید روبیانیک (rubianic acid)، پورپورین و مونژیستین است و تنها قسمت مورد استفاده گیاه از نظر درمانی به حساب می آید.

خواص درمانی

ریشه گیاه اثر قاعده آور و بند آورنده خون در خونروی های بواسیر دارد. از آن، جهت درمان یرقان و رماتیسم نیز استفاده به عمل می آید. مقدار مصرف آن ۵ تا ۱۰گرم در روز برای اشخاص بالغ است.