اکلیل کوهی ، رزماری ، رومارن (Rosmarinus officinalis)

نام فارسی: اکلیل کوهی ، رزماری ، رومارن

نام علمی: Rosmarinus officinalis

نام انگلیسی: Rosemary

نام های دیگر: رزماری، اكليل الجبل، گیاه قیصر، ندى البحر، تنگو خلع، رومارن، النفل، روزمارین، گل سرخ دریائی، گل سرخ بحری، گل عسل، حصالبان و حصالبان اکسیر

گیاهی است از تیره نعناع (Labiatae)، چند ساله و به صورت درختچه‌ی کوچک که ارتفاع آن یک تا دو متر می‌شود. برگ‌های آن متقابل، باریک، دراز، نوک تیز و کمی خشن می‌باشد، روی برگ، بدون کرک و سبز ولی پشت آن پوشیده از کرک پنبه‌ای و سفید است. گل‌های آن سفید مایل به بنفش می‌باشد که در اواخر بهار از لا به‌ لای برگ‌ها بیرون می‌آید. میوه‌ی آن چهار فندقه، به رنگ قهوه‌ای و سفت و گرد و تخم آن کوچک می‌باشد که در داخل میوه است.

تمام برگ و شکوفه و اعضای گیاه معطر و خوش بو و برگ و شکوفه‌ی آن کمی تلخ و تند است. این گیاه در منطقه‌ی مدیترانه و بیش‌تر در سواحل مدیترانه و در عین حال در تپه‌ها و ارتفاعات مناطق خشک صحرا می‌روید، این گیاه در ایران نیز کاشته می‌شود. درختچه ای کوتاه، پرشاخ و برگ، ایستاده که ارتفاع آن حداکثر به ۲ متر نیز می رسد، دارای ساق های چوبی است. خزان ندارد و در تمام فصول زینت بخش باغچه است.

برگ‌های آن نازک، کوتاه، سوزنی شکل، با لبه های برگشته هستند. سطح رویی برگ صاف و فاقد کرک، در حالی که پشت برگ سفید رنگ و پوشیده از کرک است. ارتفاع این گیاه بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد و بین ۱ تا ۲ متر متغیر است.

گل های آن کوچک و آبی رنگ است که در کنار برگ‌ها می روید و در اواخر بهار از لا به لای برگ‌ها خارج می شود. گل آن به ندرت سفید رنگ است. گل های این گیاه شهد زیادی تولید می کنند و شدیدا مورد علاقه زنبور عسل است. گل‌ها هنگام باز شدن و در فصول بهار و تابستان جمع آوری می شوند. گل و برگ‌های این گیاه بوی تندی شبیه به کافور دارد.

پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول است. عمده‌ی پرورش‌دهندگان این گیاه در کشورهای شمال آفریقا خصوصا مراکش، تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصا اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا هستند. اکلیل کوهی یا رزماری، گیاه بومی منطقه مدیترانه است. این گیاه علاوه بر کاربرد دارویی، در پخت و پز نیز استفاده می‌شود.

قسمت های مورد استفاده رزماری

قسمت مورد استفاده آن برگ و سرشاخه های گل دار آن است و اسانس آن از قسمت هوایی گیاه تهیه می شود. گیاه رزماری یا اکلیل کوهی بر اثر ماندن و کهنه شدن اسانس خود را از دست می‌دهد، لذا بهتر است از گیاهان خشک تر استفاده کرد. در این صورت هرچه بوی آن قوی تر باشد بهتر است. این گیاه را باید در سایه خشک کرد تا اسانس آن در گرما از بین نرود. نگه داری این گیاه بهتر است در ظروف فلزی و یا شیشه ای باشد.

ترکیبات شیمیایی رزماری

ترکیبات موجود در برگ رزماری اسانس روغنی فرار، آلفا، پینن، سینئول، بورنئول، کامفن و رزمارن است. عمده ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را سینئول، بورنئول، کافور، بورنیل استات، آلفا پینن تشکیل می دهند که بسته به شرایط جغرافیایی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد، متغیر است.

سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه های گل دار رزماری شامل این دسته ها می شود: فلاونوئیدها مانند جنکوانین و لوتئولین، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک، دی ترپن‌ها، تری ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامین‌ها.

نحوه کاشت و تکثیر اکلیل کوهی

گیاه اکلیل کوهی یا رزماری در زمین های آهکی سبک و آفتاب گیر به خوبی رشد می کند. معمولا از این گیاه به عنوان پرچین همیشه سبز در باغات استفاده می‌شود. گیاه رزماری مقاومت بالایی به خشکی و شوری دارد و تابش شدید خورشید را تحمل می کند. از این گیاه برای ساخت فضای سبز استفاده می شود.

رزماری را باید در زمین های آهکی قابل نفوذ، سبک و کاملا آفتاب گیر که در معرض باد های شدید نباشد، پرورش داد. زمین زراعتی آن باید کاملا شخم زده و اصلاح شده باشد. افزودن کود حیوانی به اندازه های کافی، رشد گیاه را تقویت می کند ولی به کار بردن کود های شیمیایی ضرورت ندارد. در بعضی از نواحی شمالی اروپا، با کاشتن این گیاه در مزارع و باغ ها، پرچین هایی به ارتفاع معادل یک متر با منظره بسیار زیبا به وجود می آورند، مشروط بر آن که زمین دارای رطوبت کافی باشد و جنس آن با پرورش گیاه تناسب داشته باشد.

این گیاه به سه روش تکثیر می شود: ۱- از طریق کاشت دانه های رسیده. ۲- قلمه زدن. ۳- خوابانیدن و یا ۴- کاشتن شاخه های ریشه دار پایه های مسن. که تکثیر از طریق خوابانیدن چندان معمول نیست.

تکثیر از طریق کاشتن دانه بدین نحو است که ابتدا دانه های رسیده گیاه را در اسفند تا فروردین ماه، در قطعه زمین کاملا مناسبی با رعایت مشخصات محل پرورش، از این که در ارتفاعات و یا در دشت ها باشند می کارند، و سپس گیاه کوچک حاصل را هنگامی که رشد کافی پیدا نمود، به زمین زراعتی به نحوی منتقل می سازند که فاصله هر گیاه از دیگری، بین ۶۰ سانتی متر تا یک متر از کلیه جهات باشد. در بعضی نواحی نیز قبلا خطوطی به فواصل ۱.۲۰ متر در زمین زراعتی به وجود می آورند و گیاهان را به نحوی روی آن خطوط می کارند که فاصله هر گیاه از دیگری لااقل یک متر باشد.

تکثیر به وسیله قلمه زدن معمولا در بهار صورت می گیرد. برای این کار قلمه های فراوانی از شاخه های جوان گیاهان مسن به دست می آورند و آن ها را در زیر شاسی که گرمای مناسب داشته باشد می کارند. با این طریقه، تعداد بسیار زیادی از قلمه ها را می توان به نحو فشرده در خاک آماده، درون شاسی کاشت. معمولا قلمه ها پس از طی ۳ هفته تا یک ماه دارای ریشه می گردند و هر چه شرایط خاک زیر شاسی برای رشد گیاه مناسب تر باشد قلمه ها در مدت کوتاه تر دارای ریشه می شوند.

پس از آن که قلمه ها دارای رشد و ریشه کافی گردیدند، آن ها را به زمین اصلی با رعایت فواصل مشخص که ذکر شد، انتقال می دهند. از امتیازات این طریقه آن است که گیاه پرورش یافته، دارای همان مشخصات گیاه مادر می گردد، در حالی که از کاشتن دانه های رسیده رزماری، واریته های مختلف به ظهور می رسد. که بعضی از آن ها ممکن است مرغوب نباشد.

بهره برداری معمولا از سال سوم آغاز می شود و باید هنگامی صورت گیرد که گیاه در حال گل دادن کامل باشد. برسی های مختلف نشان داده است که اگر رزماری در دامنه های شمالی کوهستان ها در زمین مساعد پرورش یابد، به سهولت رشد می کند. و اگر پس از رشد کامل، ساقه آن ها را از ناحیه مجاور سطح زمین جهت بهره برداری قطع نمایند. در سال بعد بر اثر پیدایش جوانه های متعدد از محل قطع شده، ساقه های فراوانی ظاهر می گردد. که موجبات پر پشت شدن ساقه های متعدد گیاه را فراهم می آورد.

چنین پایه هایی دارای ساقه های متعدد نیمه چوبی و برگ های فراوان می شوند که خود یکی از امتیازات آن ها در تولید محصول مرغوب و فراوان می باشد. هنگام بهره برداری باید توجه کامل داشت که هرچه پایه گیاه مسن تر باشد، چون شاخه های آن چوبی می گردد، محصول غیر کافی با راندمان کم به دست خواهد آمد. از این جهت است که همیشه به دست آوردن شاخه های نیمه چوبی و دارای برگ های فراوان بیشتر مورد رضایت زارعین می باشد.

پس از قطع شاخه ها، معمولا از آن ها در همان محل توسط دستگاه های تقطیر قابل انتقال، اسانس گیری می کنند که نتیجه عمل با این روش بسیار بهتر می باشد. از هر ۱۰۰ کیلو گرم گل یا شاخه های برگ دار نیمه چوبی و یا گل دار ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم اسانس به دست می آید که از آن در عطر سازی، تهیه صابون، ادوکلنی و فراورده های زیبایی، استفاده می گردد.

طرز استفاده و مقدار مصرف رزماری

از برگ‌های تازه و خرد شده اکلیل کوهی یا رزماری به دلیل داشتن اسانس معطر و روغن فرار و هم چنین تانن در سالاد و در تهیه خوراک های مرغ و ماهی استفاده می‌شود. پودر برگ های خشک شده اکلیل کوهی به تنهایی یا همراه با سایر ادویه ها به عنوان چاشنی برای خوش طعم کردن غذاها به خصوص سالاد به کار می رود.

اسانس این گیاه خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی شدید دارد و به عنوان طعم دهنده در داروهای بد مزه به کار می رود. هم چنین مواد موثره این گیاه خاصیت نگه دارندگی شدید دارد و در صنایع غذایی و کنسرو سازی کاربرد فراوانی دارد. از مواد موثره این گیاه پمادها و کرم هایی برای درمان دردهای رماتیسمی و عضلانی تهیه شده است. مهم ترین فرآورده های تولیدی از عصاره های این گیاه شامل شامپوها، نرم کننده های مو، لوسیون های دست و صورت و ژل حمام است.

طرز تهیه چای رزماری

به ۲ تا ۵ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه های گل دار) یک لیوان آب جوش اضافه کنید و درب آن را بگذارید و پس از ۱۵ دقیقه صاف و میل شود.

طرز تهیه آب رزماری برای حمام

به ۵۰ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه های گل دار) یک لیتر آب اضافه و به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه می جوشانیم. سپس آن را مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه به حال خود می گذاریم تا دم بکشد. آن گاه محلول را صاف و به آب وان حمام اضافه می کنیم. هم چنین می توان محلول صاف شده را به بدن مالید و یا برای تقویت موی سر روی سر ریخت و با انگشتان چند دقیقه ای پوست سر را به آهستگی ماساژ داد.

خواص درمانی و طبیعت رزماری

طبیعت گیاه اکلیل کوهی یا رزماری گرم و خشک است. خواص درمانی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: درمان سنگ کلیه و مثانه، تقویت بینایی، سیاه مرقه، تپش قلب، طبرانزیت کبدی، قند خون، درمان بواسیر، آماس چشم، کم خونی، ترشحات زنانه، درمان سیاتیک، تقویت کننده معده، کمک به هضم غذا، جوش و التهابات خارجی، تورم پلک ها.

بیماری اورسی (مسمومیت خون بر اثر اوره)، تقویت حافظه، تنگی نفس، گرفتگی بینی، نارسایی کبد، کلسترول خون، گرفتگی رگ‌ها، ضد سرطان، ضد ایدز، آنتی اکسیدان، ضد اسپاسم ماهیچه های صاف و قلب، کاهش استرس، تسکین سردرد، تسکین آسم، درمان برونشیت، ضد میکروب، ضد ویروس، ضد قارچ، تنظيم عملکرد هورمون استروژن.

تقویت پوست و رفع خشکی آن، تقویت سیستم دفاعی بدن، بهبود عملکرد کلیه، محافظت از پوست، ضد درد، مسکن رماتیسم، درد مفاصل، و تسکین درد ماهیچه ها، معالجه رماتیسم، فلج، سستی اعضا، تشنج، اختلالات عصبی و تنفسی و هم چنین نارسایی کبد و کیسه صفرا. تقویت گردش خون، باز کردن مجرای تنفسی، از بین برنده بوی بد ناشی از باکتری و قارچ‌های بدن، ضد اسپاسم، برطرف کننده خستگی، آب مروارید و تقویت گردش خون .

برای درمان قند خون هر بار ۲ گرم در یک فنجان آب ۲۰ دقیقه دم کنید، روزی سه فنجان میل شود. برای درمان هپاتیت های کبدی ۲ گرم در یک فنجان دم کرده‌ي اکلیل کوهی، روزی ۳ فنجان میل شود. و گیاه اکلیل کوهی تقویت کننده ی اعصاب است، ۲ گرم آن را در یک فنجان آب جوش ۲۰ دقیقه دم و روزی یک فنجان به مدت یک هفته میل شود.

اگر دم کرده ی اکلیل کوهی روزی ۳ فنجان به مدت ۱۴ روز میل شود، برای تپش قلب مفید می باشد. برای سیاه سرفه و سرفه های مزمن سرشاخه های آن را دم و میل کنید.گیاه اکلیل کوهی برای تقویت بینایی مفید است، ۲ گرم در یک فنجان آب جوش به صورت دم کرده میل شود. برای جلوگیری از ترشحات زنانه مفید است لذا باید بعد از پاک شدن به مدت یک هفته از دم کرده آن استفاده شود. برای درمان بواسیر پودر آن را خمیر نموده، به اطراف مقعد بمالید.

برای درمان آماس چشم ۱۰ گرم اکلیل کوهی را در یک لیوان آب به مدت ۲۰ دقیقه بجوشانید سپس صاف کنید یک پنبه را آغشته و به صورت بمالید. نوشیدن دم کرده ی اکلیل کوهی، پونه و کمی لیمو برای کم خونی مفید است. برای این که گوشت فاسد نشود از برگ رزماری داخل آن را پر کنید. برای درمان گرفتگی و نارسایی کبد از دم کرده ی آن می توان استفاده کرد. برای هپاتیت کبدی نیز موثر است.

برای گرفتگی بینی پنبه ای را به روغن آن آغشته کرده داخل بینی را چرب کنید. برای درمان تنگی نفس از دود برگ‌های خشک آن استشمام کنید. برای تقویت حافظه ۵ ساعت قبل از مطالعه یک فنجان از دم کرده ی رزماری همراه با عسل میل شود. برای درمان بیماری اورمی(مسمومیت خون بر اثر اوره) از دم کرده ی اکلیل کوهی استفاده شود.

برای درمان جوش ها و التهاب های خارجی مخصوصا التهاب و تورم پلک‌ها از ضماد اکلیل کوهی استفاده شود به این صورت که ۱۰ گرم رزماری را در نصف لیوان شیر بجوشانید، پس از سرد شدن به صورت ضماد به موضع بمالید. مقوی معده، محرک هضم و ترشح معدی و صفرا آور است. برای درمان سیاتیک ۲ گرم اکلیل کوهی را در یک فنجان آب دم و میل کنید.

برای تصلب شرایین و کلسترول خون هر روز به صورت دم کرده فوق از اکلیل کوهی استفاده کنید. تحقیقات متعددی خاصیت ضد سرطان آن را اثبات کرده و اسید کارنوزیک موجود در آن دارای خاصیت قوی ضد ایدز (HIV) است. خواص ضد اکسیدان آن به اثبات رسیده است؛ به طوری که این خاصیت رزماری از چای سبز کم تر و از ویتامین E بیشتر است.

دم کرده گیاه اکلیل کوهی یا رزماری دارای خاصیت ضد اسپاسم ماهیچه های صاف و قلب، کاهش استرس، تسکین سردرد، تسکین آسم و درمان برونشیت آن به اثبات رسیده است. اسانس رزماری که اصلی ترین ترکیب آن است دارای خاصیت ضد میکروب، ضد ویروس و ضد قارچ است. از آن جا که این گیاه خاصیت ضد باکتریایی دارد، پارچه ی آغشته به جای این گیاه را به زیر بغل بمالید تا بوی نامطبوع از بین برود.

افزودن چند برگ رزماری به غذاهای گوشتی، هضم غذا را سرعت می بخشد. این گیاه هورمون های استروژن را که باعث بروز سرطان سینه می شود غیر فعال می سازد. عصاره این گیاه، با محافظت از مواد تشکیل دهنده سلول های پوست از آسیب های پوستی مربوط به سن و سال مانند چین و چروک پیش گیری می کند. مصرف منظم عصاره رزماری، عملکرد کلیه را بهبود می بخشد، جریان ادرار را افزایش می دهد و ماده معدنی لازم مانند سدیم و پتاسیم را حفظ می کند.

• برای به هوش آوردن فرد، پارچه آغشته به چند قطره روغن رزماری را جلوی بینی فرد قرار دهید. این گیاه سیستم دفاعی بدن را تقویت می کند و ورم را کاهش می دهد.
• ماساژ دادن منظم پوست با این روغن، پوست را تقویت و خشکی پوست را نیز از بین می برد.
• در پماد و لوسیون ها به عنوان ضد درد، مسکن روماتیسم، درد مفاصل، و تسکین درد ماهیچه ها مصرف می شود.
• در طب عوام از محلول ها با اشکال موضعی آن برای اگزما و زخم ها نیز استفاده می شود.
• رزماری دارای خاصیت حشره کش است.
• اکلیل کوهی اثر ضدعفونی کننده و معرق دارد و جریان خون را در اندام های شکمی افزایش می دهد و در تحریک میزان ترشح شیره های گوارشی و صفرا بسیار مفید است.
• اکلیل کوهی برای معالجه ی رماتیسم، فلج، سستی اعضا، تشنج، اختلالات عصبی و تنفسی و هم چنین نارسایی کبد و کیسه صفرا مفید و موثر است. مصرف اکلیل کوهی باعث گشاد شدن رگ‌ها و تقویت گردش خون می شود. و از ریزش مو جلوگیری می کند.

• رزماری منبع عالی ویتامین E است و با رادیکال های آزاد مقابله می کند. و روغن طبیعی آن مجرای تنفسی را باز می کند. با مالیدن پودر رزماری روی بدن بوی ایجاد شده از باکتری و قارچ را از بین می رود. قبل از تمیز کردن زخم، برگ‌های تازه را روی قسمت مورد نظر قرار دهید تا مانع از عفونی شدن آن شود.
• دم کرده ی آن به طور طبیعی خستگی مفرط را برطرف می کند.
• تاثیر ضد اسپاسمی دارد و ناراحتی های گوارشی را برطرف می کند
• برای پیش گیری از بروز آب مروارید، دم کرده‌ی رزماری را به طور مرتب بنوشید.
• تقویت کننده بدن است. و نیز سردرد را رفع می کند. گردش خون را تحریک می کند.
• اکلیل کوهی در تولید فرآورده های بهداشتی و آرایشی بر روی مو و پوست معمولی و چرب و کاربرد زیادی دارد.  از گیاه اکلیل کوهی در درمان فشار خون، نفخ و بی اشتهایی استفاده می شود.
• رزماری به برگرداندن رنگ به موهای خاکستری و حتی درمان طاسی مشهور است.
• مالیدن روغن رزماری به بدن برای درمان فلج و سستی اعضا نافع است.

خواص درمانی برگ ‌رزماری

1. آب جوشانده آن را بنوشید. مقوی، تونیک، بادشکن، محرک، معرق و قاعده‌ آور است. آسم را درمان می‌کند، برای رفع دل درد که در اثر نفخ معده باشد مفید است، برای درمان سرطان، فلج، سیاه سرفه، بی‌خوابی و ضعف عمومی و عصبی موثر است، برای تجدید جوانی مصرف می‌شود، برای رفع سرفه‌های رطوبتی مزمن، تنگی نفس، خفقان سرد و استسقای زقی مفید است، برای باز کردن گرفتگی‌ها و انسداد کبد و طحال، پاک کردن ریه و تسکین درد کبد مفید می‌باشد، برای معالجه‌ی یرقان سوداوی، هم چنین خرد کردن سنگ کلیه و مثانه و ازدياد ترشح بول و حیض مصرف دارد.
2. اگر چشم را با آب خیسانده‌ی آن شستشو دهید، ورم‌های ملتحمه و زکام را درمان می‌کند.
3. با آب خیسانده‌ی آن شستشو کنید. روماتیسم و فلج را درمان می‌کند.
4. ضماد آن در موارد چشم درد سرد به کار می‌رود و بسیار موثر است.
5. مالیدن اسانس آن برای جلوگیری از ریزش مو موثر است.

تذکر: برای گرم مزاجان مضر است، سقط کننده‌ی جنین می‌باشد، زن‌های باردار باید از مصرف آن پرهیز کنند و مصرف زیاد از حد مجاز آن سمی است.

خواص درمانی گل رزماری

1. ۴۰ تا ۵۰ گرم آن را در یک لیتر آب جوش دم کنید و روزی سه فنجان از آن را به نوبت بنوشید. مجفف، منضج، مسکن و قابض است، ضد تشنج و ضدعفونی کننده‌ی مجاری ادرار می‌باشد، مرهم سینه است و سرفه‌های عصبی و تحریکات عصبی را بر طرف می‌سازد، گاز رودها، ورم روده و اسهال خونی را درمان می‌کند، اگر شب موقع خواب نوشیده شود، بی‌خوابی را برطرف می‌سازد.
2. نوشیدن آب دم‌کرده‌ی ۲۰ تا ۳۰ گرم آن برای معالجه‌ی نزله‌ی برونش‌ها و ورم عقب حلق مفید است.
3. ضماد آن با سرکه و روغن گل بر سر و خوردن دو درم با پنج درم عسل جهت صداع مفید است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف ‌رزماری

مصرف اکلیل کوهی به مقدار زیاد باعث سقط جنین، کمای عمیق، اسپاسم، استفراغ، التهاب دستگاه گوارش، خونریزی مثانه، آسیب شدید کلیه می شود. استنشاق گیاه ممکن است باعث تحریک و در موارد نادر ممکن است باعث اسپاسم در حنجره شود. مصرف موضعی آن نیز ممکن است سبب تشدید اسپاسم نایژه‌ها شود.

بهتر است از اکلیل کوهی یا رزماری در دوران بارداری، شیردهی، بیماران صرعی و فشار خون بالا استفاده نشود. روغن رزماری دارای ۱۰ تا ۲۰ درصد کافور است که اگر به مقدار زیاد مصرف شود می تواند موجب تشنجات صرع مانند شود.

سابقه تاریخی ‌رزماری

گیاه رزماری از زمان مورد توجه مردم بوده است. اما از آن به عنوان دارو استفاده نمی شده و عموما در مراسم تشریفاتی و جشن‌ها، به عنوان سمبل عشق و علاقه مندی به کار می رفته است. رومیان قدیم برای اولین بار به کاشت این گیاه اقدام کردند و به تدریج در قرن اول میلادی به خواص درمانی این گیاه پی بردند و از آن پس این گیاه نیز به عنوان گیاه دارویی شناخته شد.