گل محمدی ، گل گلاب ، گل سرخ (Rosa damascena)

نام فارسی: گل محمدی ، گل گلاب ، گل سرخ

نام علمی: .Rosa damascena Mill

نام فرانسه: R. de tous les mois، Rosier de Damas

نام انگلیسی: Damask rose

نام آلمانی: Damaszenerrose

نام ایتالیایی: Rosa damaschina، Rosa di Damasco

نام عربی: ورد جوری

گیاه چوبی به صورت درختچه هایی معمولا تیغ دار و پوشیده از خارهای زیاد می باشد. دارای برگهای مرکب تک شانه ای با گوشوارک پیوسته به دمبرگ بوده، به نظر می رسد که نوعی دو رگه ثابت از (R. Conina. R. gallica) است و گلبرگ های آن رنگ صورتی روشن یا سفید دارد.

این نوع گل سرخ برگ های مرکب از ۷ و به ندرت ۹ برگچه دندانه دار دارد. از گلبرگ های گل محمدی اسانس گل سرخ تهیه می کنند. گل محمدی یا گل سرخ نام نوعی گل رز است که از آن گلاب می‌ گیرند. و به نظر می رسد که نوعی دو رگه ثابت از R. gallica و R. canina باشد. عده ای از گیاه شناسان نیز آن را یک دو رگه ثابت از R. gallica و R. moschata ذکر نموده اند. گلبرگ های گل محمدی ، رنگ صورتی روشن، یا سفید دارد.

تاریخچه گل محمدی

مدارک تاریخی نشان می دهد که تهیه آب مقطر گل محمدی، نخستین بار از ایران آغاز گردید و بعد از آن جا به نواحی دیگر سرایت کرد. یونانیان قدیم از هنر تهیه اسانس و آب مقطر از گل محمدی، بی اطلاع بودند و منحصرا از گلبرگ تازه این گیاه، عصاره تهیه می کردند و یا با وارد کردن گلبرگ ها در روغن، روغن های معطر از آن به دست می آورند.

تاریخ تهیه آب مقطر گل محمدی، هر قدر که به زمان های قدیم ارتباط پیدا می کند، تهیه اسانس گل محمدی به قرون اخیر نسبت داده می شود. اسانس گل محمدی، در بشره فوقانی گلبرگ ها و درون سلول هایی با ظاهر بر آمده جای دارد. در سلول های بشره تحتانی گلبرگ ها، در محلی که گلبرگ های داخلی، از گلبرگ های خارجی خود پوشیده می گردند نیز این اسانس جمع می شود.

معرف های میکرو شیمیایی مانند اسید اسمیک ۱/۲۰۰ نشان می دهد که این اسانس به صورت ماده بی رنگی تمام فضای سلول را پر می سازد.

قسمت مورد استفاده گل محمدی

در دوره گل دادن، گل های گیاه جمع آوری می گردد.

اسانس گل محمدی

اسانس گل محمدی از گلبرگ های گیاه مذکور و گونه های دیگر آن مانند R. moschata، Rosa centifolia و R. alba تهیه می شود. دو رگه ها، واریته ها و فرم های مختلف گیاهان مذکور نیز در تهیه اسانس به کار می روند ولی نوع مرغوب آن از گیاه اصلی یعنی R. damascena به دست می آید. تهیه اسانس گل سرخ در اروپا، نخستین بار توسط Rossi در سال ۱۵۷۴ میلادی صورت گرفت.

اسانس گل محمدی، در گرما، حالت رون دارد ولی تدریجا که سرد می شود و به گرمای ۳۰يا ۲۵ و یا ۲۰ (برحسب نوع اسانس ) می رسد به صورت پوسته های فلس مانند و متبلور در می آید. انجماد کامل آن در ۱۵ تا ۲۰ درجه است ولی اگر اسانس از نوع مرغوب باشد، در گرمای ۱۲ درجه منجمد می شود. در این حالت اگر شیشه محتوی اسانس انجماد یافته را وارونه نگه دارند، اسانس مذکور به پایین سرازیر نمی گردد.

اسانس گل محمدی، مایعی بی رنگ یا مایل به زرد و یا کم و بیش تیره و در برخی انواع مایل به سبز است. از نظر غلظت نیز حالت روغنی نشان می دهد. وزن مخصوص آن در گرمای ۲۰ درجه بین ۰.۸۳۰ و ۰.۸۷۰ می باشد.

اسانس گل محمدی در الكل گرم حل می شود ولی درجه انحلال آن در الكل سرد کم است. بوی اسانس گل محمدی خیلی قوی است ولی اگر به حالت رقیق شده در آید بسیار مطبوع می گردد. طعم آن تند و معطر است. اسانس گل محمدی باید در ظروف در بسته به حالت مملو، دور از نور و در جای سرد نگه داری شود. اسانس گل محمدی، جهت معطر ساختن و خوش طعم کردن فراورده های دارویی و غذایی مورد استفاده قرار می گیرد.

ترکیبات شیمیایی گل محمدی

اسانس گل محمدی از گلبرگ های گیاه مذکور و گونه های دیگری از آن مانند(Rosa centifolia) و (R. Alba, R. Moschata) تهیه می شود. دو رگه ها، واریته ها و فرم های مختلف گیاهان مذکور نیز در تهیه اسانس به کار می روند، ولی نوع مرغوب آن از گیاه اصلی یعنی (R. Damascena) به دست می آید. اسانس گل سرخ از نظر کلی دارای ۲ قسمت، یکی جامد و دیگری مایع است. قسمت جامد اسانس گل سرخ، فاقد بو می باشد و استئاروتین نام دارد و در گرمای ۳۳ درجه سانتی گراد نیز ذوب می شود.

قسمت مایع اسانس گل سرخ بوی قوی دارد و اولئوتین نامیده می شود. شامل ۴۵- ۷۰ درصد ژرانیول و دارای ۲۰-۴۰ درصد سیترونلول است. ژرانیول و سیترونلول، هر دو حالت مایع و بوی ملایم و بسیار مطبوع شبیه گل سرخ دارند. اسانس انواع مختلف(Rosa) به تفاوت دارای (Farnesol) اند. قسمت مایع اسانس گل سرخ، علاوه بر ژرانیول و سیترونلول دارای موادی نظیر نرول، لینالول، اوژنول، سیترال و ترکیبات دیگر است.

اسانس گل محمدی از نظر کلی دارای دو قسمت، یکی جامد و دیگری مایع است. قسمت جامد اسانس گل محمدی، فاقد بو می باشد و استثارو پتن (stearoptene) نام دارد. در گرمای ۳۳ درجه نیز ذوب می شود. قسمت مایع اسانس گل محمدی، بوی قوی دارد و اولئوپتن (oleopten) نامیده می شود. شامل ۴۵ تا ۷۰ درصد ژرانیول و ۲۰ تا ۴۰ درصد سیترونل لول (cittonellol) است.

فنه تيل الكل، حالت مایع دارد و بوی گل سرخ می دهد و هر دو قسمت آن در ۱۰۰قسمت آب، مشروط بر تکان دادن ظرف مایع، حل می شود. با الكل و اتر قابلیت اختلاط دارد. فنه تيل الكل، در عطر سازی مورد توجه است. از نظر درمانی نیز ماده ای با اثر ضد میکروبی است.

خواص درمانی گل محمدی

• گیاه گل محمدی از قدیم در طب سنتی برای درمان دردهای روماتیسمی، ناراحتی های خونی و گلو درد استفاده می شده وهمچنین برای درمان عارضه های یائسگی، بیماری ها و نارسایی های دستگاه تنفسی، زخم دهان، بی خوابی و افسردگی نیز بسیار مفید می باشد.
• گلبرگ های آن اثر ملین ملایم دارد.
• برای رفع یبوست کودکان، اشخاص مسن و بیماران در دوره نقاهت مصرف دارد.
• اسانس گل سرخ چون دارای بوی مطبوع است از این جهت در عطر سازی اهمیت فراوان دارد.
• این گیاه به عنوان ضد افسردگی و اضطراب مصرف می شود.
• برای درمان مشکلات پوستی و گوارشی مفید است.
• مقوی و فرح آور است.
• اما گلبرگ ها و غنچه تازه گل محمدی مسهل است و مسکن صفرا و بلغم رقيق، ولی خشک شده آن قابض است.
• برای جلوگیری از خونروی از سینه و قطع اخلاط خونی و رفع رطوبتهای معده مفید است.

• قبض یبوست آن بیشتر از غنچه و برگ خشک آن است.
• پماد تازه آن برای قطع زگیل، ناراحتیهای پوستی، رویانیدن گوشت تازه بر زخم های عمیق و تحلیل ورمهای گرم و شکستگی اعضا مفید است.
• اثرات دارو بر روی میل جنسی از طریق تحریک مرکزی و افزایش سطح فعالیت بدن می باشد.
• این اسانس بعد از جذب، مقداری در کبد تجزیه شده و دفع می شود و مقداری نیز از طریق ادرار دفع می شود و کمی نیز به ویتامینهای A و C تبدیل می شود.
• گلبرگ ها در تهیه سرکه دارویی به نام سرکه رز نیز استفاده می شود.
• گلبرگ های خشك آن دارای اثرات بالایی از خواص ضدباكتریایی بوده و طبق منابع جدید
• دارای اثرات ضدعفونی كننده قوی بر علیه ۱۵ گونه باكتری می باشد و می توان به صورت نوشابه های گرم غنی از مواد آنتی اكسیدانت بصورت جداگانه و یا مخلوط با سایر مواد استفاده شود. همچنین میوه آن حاوی ۵/ ۰ تا ۷/ ۱ درصد اسید اسکوربیک می باشد.

صور دارویی گل محمدی

دم کرده ۶۰ در هزار گلبرگ در یک لیتر آب جوش (مدت دم کردن ۱۰ دقیقه) به مقدار ۲ فنجان در روز – شربت حاصل از مخلوط کردن ۶ گرم عصاره روان آن در ۹۴ گرم شربت ساده به مقدار ۲ قاشق سوپ خوری هنگام خواب.

اسانس گل محمدی مصارف درمانی ندارد ولی در فرمول عده زیادی از فراورده های زیبایی، کلد كرم، پمادهای معطر یا ضد عفونی کننده ها، مخلوط با سایر اسانس ها به کار می رود. آب مقطر آن در بهداشت و حفاظت پوست و تهیه فراورده های آرایشی مصرف دارد. اسانس گل محمدی چون دارای بوی مطبوع است از این جهت در عطرسازی اهمیت فراوان دارد.

شربت مدر و دفع کننده اسید اوریک

ریشه سالسپاری (Smilax officinalis)	۱۰۰۰ گرم
گلبرگ گل سرخ (Rosa damascena)	۶۰ گرم
گل گاو زبان	۶۰ گرم
برگچه سنا	۶۰ گرم
میوه انیس سیز	۶۰ گرم
قند	۱۰۰۰ گرم
عسل سفید	۱۰۰۰ گرم

بر روی اعضای گیاهان مذکور، مقدار یک لیتر آب جوش ریخته، مدت ۱۲ ساعت به حال خود باقی می گذارند سپس قند افزوده یک لیتر آب جوش و عسل بدان وارد می کنند و ظرف محتوی آن ها را تحت اثر گرمای ملایم قرار می دهند به طوری که به غلظت شربت در آید.

مقدار مصرف شربت حاصل که اثر تصفیه کننده خون، مدر و دفع کننده اسید اوریک دارد، ۵ تا ۶ قاشق سوپ خوری در روز است. از گلبرگ های این گل سرخ نیز، سرکه دارویی به نام سرکه روزا تهیه می شود.

جوشانده جهت درمان نفریت مزمن (ورم مزمن کلیه)

شیر پنیر (Galium verum)	۵۰ گرم
زیرفون	۱۰ گرم
کاکل ذرت	۲۰ گرم
Equisetum arvense (دم اسب)	۵۰ گرم
گل انگورکولی (Sambucus nigra)	۲۰ گرم
میوه نسترن (Rosa canina)	۵۰ گرم

افسنطین	۲۰ گرم
شیر پنیر (Galium verum)	۵۰ گرم
علف هفت بند (Polygonum aviculare)	۱۰ گرم
کاکل ذرت	۲۰ گرم
مرغ (Agropyron repens)	۵۰ گرم
علف چای	۳۰ گرم

مقدار ۳۰ تا ۴۰ گرم از هر یک از دو فرمول (۱) و (۲) را به طور جداگانه و متناوب در یک لیتر آب ریخته به مدت ۲ دقیقه می جوشانند. و سپس ۱۵ دقیقه دم می کنند. مقدار مصرف هر یک از آن ها ۲ تا ۳ فنجان در روز است. معمولا یک روز از فرمول (۱) و روز دیگر از فرمول (۲) باید استفاده کرد. در فرمول(۲) به جای Valnet, Phyto.) Arbutus Uva – ursi) که در ایران یافت نمی شود، کاکل ذرت که همان اثر مدر و دفع رسوبات ادراری را دارد وارد شده است.

امروزه چنین تصور می نمایند که پرورش این نوع گل سرخ از زمان های گذشته بین مردم کشورهای مختلف معمول بوده است ضمنا به طوری که ذکر شد آن را دورگه ای از .Rosa gallica L و .R. moschata Herrm یا .R. phoenicia Boiss می دانند. از .R. centifolia L نیز به طوری که ذکر شد، در تهیه اسانس گل سرخ استفاده به عمل می آید.

به علاوه از گلبرگ های تازه آن نوعی آب مقطر تهیه می شود. گلبرگ های خشک شده آن در فرمول بعضی از فراورده های دارویی مانند شربت سالسپاری کمپوزه وارد است. شربت حاصله از آن، اثر ملین دارد. این گیاه در همه جا پرورش می یابد. نام عربی آن ورده كثيرة الورق است.

سازگاری گل محمدی

از شاخص ترین صفاتی که در گل محمدی می توان ذکر کرد، بقاء و سازگاری این گیاه به خشکی است. گواه این مسئله گلستان های مختلف در مناطق کاشان، فارس و کرمان که در طول سال فقط ۲ تا ۳ بار و بعضاً مناطقی که اصلاً آبیاری انجام نمی شود، می باشد .

به تجربه ثابت شده در مناطقی که بارندگی از ۲۵۰ میلی متر بیشتر باشد، کشت دیم آن امکان پذیر است؛ گرچه به طور مسلم کاهش عملکرد اقتصادی در آن مشاهده می شود. این گیاه در هر ارتفاعی قابل كشت بوده و لیكن در مناطق با ارتفاعات بالاتر، گل ها دارای كیفیت اسانس بالاتری می باشند كه این امر ناشی از رفع نیاز سرمایی گیاه می باشد.

شوری آب و خاک را تا ۶ الی ۷ دسی زیمنس بر متر تحمل می کند و در این شوری، گیاه رشد کرده و گلدهی دارد؛ اما قطعاً عملكرد مطلوب و اقتصادی در شوری های كمتر مشاهده خواهد شد. لازم به ذکر است گل های گل محمدی به باد های گرم و خشک حساس بوده و این امر در عملکرد و محصول دهی گیاه اثر منفی خواهد داشت.

نیازهای اساسی گل محمدی

آب

نیاز آبی گل محمدی حدودا ۴۰۰۰ الی ۶۰۰۰ متر مكعب در سال در هر هكتار بسته به نوع بافت خاک و شرایط تبخیر و تعرق منطقه متفاوت می باشد. هرچند درختچه های گل محمدی به شرایط کم آبی بسیار مقاوم هستند، شرایط نشان می دهد که آبیاری گلستان ها در زمان غنچه دهی و گل دهی در افزایش عملکرد و درصد اسانس آن بسیار مهم است.

آبیاری عموما به صورت سطحی و غرقابی انجام می شود؛ ولی آزمایش ها نشان داده، آبیاری قطره ای ضمن ۶۲ درصد صرفه جویی نسبت به روش سطحی، باعث افزایش عملکرد ۶۵ درصدی گل می شود.

خاک

از نظر نوع خاک، کاشت این گیاه در زمین های نیمه سنگین و دارای بافت متوسط و حتی در کوهپایه های دارای سنگریزه زیاد و سنگلاخی موفق بوده است، ولی بهترین بافت خاک، خاک لومی حاصلخیز و عمیق می باشد. در مناطق کوهپایه ای که در آن ها امکان کشت بسیاری از گیاهان زراعی محدود است، این گیاه می تواند به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.

دما

اختلاف درجه حرارت ۴ – ۳ درجه سانتی گراد بین شب و روز برای تشکیل جوانه ی گل بسیار مهم بوده و برای گل انگیزی خواب زمستانه ضروری است.درجه حرارت در حدود ۲۰ – ۱۵ درجه سانتی گراد برای غنچه دهی لازم است. درجه حرارت زیاد و بادهای گرم و خشک، باعث رسیدن و باز شدن پیش از موعد گل ها و کاهش دوره گل دهی و کم شدن ترکیبات اسانس می شود.

نور

سایه اثر خوبی بر گل دهی ندارد. اما در مناطقی که نور مستقیم خورشید شدید است، وجود سایه ضروری است. در مناطقی که گیاهان زیر آفتاب مستقیم قرار دارند، عملکرد اسانس گل
نسبت به گیاهانی که تحت شرایط سایه رشد می کنند، کاهش می یابد. با این حال، تجربه نشان داده که این گیاه در مناطق دشت که شدت نور خورشید بالا می باشد، مقاومت خوبی از خود نشان داده است.

ارتفاع

گلستان های موجود در ارتفاعات و شیب های شمالی در مجموع از نظر کمی و کیفی محصول بهتری تولید می کنند. گل محمدی را می توان در طیف وسیعی از نظر موقعیت ارتفاع کشت و تولید نمود. این درختچه از ارتفاع ۸۵۰ تا ۲۳۰۰ متر از سطح دریا رشد خوبی داشته و به طور کلی هرچه ارتفاع بیشتر باشد، کیفیت گل و اسانس بالاتر خواهد بود.

آماده سازی زمین برای کاشت گل محمدی

آماده سازی زمین معمولا به دو روش چاله کاشت و كانال كود صورت می پذیرد. در چاله کاشت کود دامی مورد نیاز به ازا هر چاله کاشت ۱۰ کیلوگرم و در کانال کود ۸۰ تا ۱۰۰ تن در هکتار مورد نیاز می باشد. همچنین كود های شیمیایی مورد نیاز باید بر اساس آزمون خاک تعیین گردد.دستورالعمل كلی مقدار كود های شیمیایی به شرح زیر است:

• فسفات آمونیوم یا سوپر فسفات تریپل ۴۰۰ كیلوگرم در هكتار
• سولفات پتاسیم ۵۰۰ كیلوگرم در هکتار
• سولفات آمونیوم ۲۰۰ یا اوره ۱۰۰ كیلوگرم در هکتار
• با توجه به نقش آهن در تغذیه گل محمدی و گلدهی ضروری است به میزان ۳۰۰ كیلوگرم در هكتار سولفات آهن مصرف شود.
• در اراضی كه PH خاک بالا و یا آب آبیاری شور باشد، توصیه می گردد در بستر كشت از گوگرد بنتونیت دار به میزان ۱۰۰۰ كیلوگرم در هكتار جهت اصلاح بافت خاک و اثرپذیری بهتر كود های دیگر استفاده شود.

کاشت گل محمدی

پس از آماده شدن زمین اقدام به کاشت نهال ها می کنند. در این زمینه توجه به موارد ذیل توصیه می شود:

• كشت می تواند در اواسط پاییز (بعد از خزان درختان) و یا در اواخر زمستان و قبل از بیدار شدن درختان صورت پذیرد. سربرداری پاجوش های كاشته شده از سطح خاک جهت ایجاد تعادل قسمت های هوایی و زمینی و ریشه دهی بهتر انجام شود.
• نقشه كاشت با توجه به میزان بارندگی، شیب زمین و وضعیت توپوگرافی تهیه شود.
• فاصله بین ردیف ها در كشت آبی معمولا ۲ تا ۳ متر و فاصله نهال ها را ۱ تا ۲ متر در نظر می گیرند، ولی در كشت دیم فواصل با توجه به میزان بارندگی و شیب زمین انتخاب می گردد. حداقل حدود ۲ × ۳ و حداكثر ۵ × ۵ در نظر گرفته شود.
• عمق كاشت و ابعاد گودال ها با توجه به درجه حاصل خیزی خاک به طور متوسط ۱×۱×۱متر در نظر گرفته شود.
• چاله های كشت حداقل ۶ ماه قبل از كشت ایجاد و توسط كودهای حیوانی آماده سازی شوند.
• در مناطق بكر و سراشیب ها، حداقل خاک ورزی در منطقه انجام شود.
• كشت محصول در خطوط عمود بر شیب ها و در خطوط هم تراز صورت گیرد.

انتخاب محل كشت در شرایط دیم گل محمدی

• حداقل میزان بارندگی سالیانه ۲۵۰ میلی متر با در نظر گرفتن پراكنش مناسب در فصل رشد گیاه.
• در فلور گیاهی منطقه توجه شود كه نسترن های بومی و یا گل محمدی به صورت خودرو وجود داشته باشد.
• عمق خاک زراعی هر چه بیشتر باشد، بهتر است؛ به هر حال نباید كمتر از ۵/ ۱ تا ۲ متر باشد.
• به تجربه و تحقیق ثابت شده است كه اسانس گل محمدی در ارتفاعات بالاتر و در شرایط دیم از میزان و كیفیت بالاتری برخوردار است.
• در هنگام انتخاب محل، باید دقت شود كه باد و گرما نباید به گونه ای باشد كه تبخیر شدید در هنگام مراحل رشد بحرانی گیاه وجود داشته باشد.

ازدیاد گل محمدی

گل محمدی را می توان به روش های مختلفی از جمله ازدیاد از طریق پاجوش، خوابانیدن، پیوند زدن و قلمه زدن تکثیر کرد. در کشور ما دو روش قلمه زدن و استفاده از پاجوش رایج است. هر گیاه مادری گل محمدی به طور متوسط ۲۰ تا ۶۰ عدد پاجوش تولید می کند. این پاجوش ها به سرعت رشد می کنند. از سال سوم و چهارم به بعد می توان از هر گیاه پاجوش تهیه کرد.

کشت بافت گل محمدی

یکی از روش های نوین تکثیر گل محمدی، روش کشت بافت می باشد. از مزایای کشت بافت می توان به تولید انبوه و سریع یک پایه مطلوب، عدم انتقال آلودگی و بیماری ها، سرعت رشد و استقرار بالای گل محمدی اشاره کرد که در کشت این گیاه در اراضی شیب دار این موارد اهمیت زیادی دارد.

آبیاری گل محمدی

شواهد نشان می دهد که آبیاری گلستان ها در زمان غنچه دهی و گل دهی بسیار مهم است. در منطقه کاشان، به طور معمول ، طی فصل رشد هر ۱۵ روز یک بار آبیاری انجام می شود كه البته در سال های اول تا سوم كاشت باید فاصله آبیاری كم تر باشد.

جهت جلوگیری از سله بستن خاک در اغلب خاک ها، مخصوصا خاک های سنگین با میزان رس بالا، اگر فاصله زمانی در آبیاری و بارندگی زیاد باشد در اثر نزدیک شدن ذرات خاک به همدیگر در سطح زمین، شكاف هایی ایجاد می گردد كه به آن سله می گویند.

در اثر سله بستن سطح خاک، رطوبت سطح زیرین از محل شكاف های سله ها به طرف سطح خاک حركت می كند و تبخیر می شود. لذا لازم است بین دو بارندگی یا آبیاری نسبت به شكستن سله ها اقدام گردد. عملیات كشاورزی باید طوری به كار گرفته شود كه از بارش های سالیانه بیشترین استفاده صورت گیرد.

همچنین خاک ورزی باید به گونه ای باشد كه خاک، آب بیشتری را جذب و از هدر دادن آب از طریق تبخیر جلوگیری كند.استفاده از کودهای محلول در آب و یا عملیات محلول پاشی با استفاده از کودهای میکرو و ماکرو در طول فصل آبیاری باعث افزایش گل دهی در گیاه خواهد شد .

هرس و جوان سازی گلستان

گل محمدی برای گل دهی احتیاج به هرس ندارد. معمولا هرس به دو منظور انجام می شود: اول، حذف شاخه های خشک شده، آفت زده و مزاحم و دوم، جلوگیری از بوجود آمدن شاخه‌های بلند که چیدن گل را مشکل میکند.

«هرس اولیه» برای فرم دهی درختچه ها و تحریک شاخه زایی و «هرس فصلی » برای حذف شاخه های خشک و آفت زده و مزاحم انجام می شود. میزان هرس به شیوه مدیریت ، شرایط
منطقه و نژاد گل بستگی دارد.

هرس منطقی درختچه ها، باعث تداوم گل دهی و افزایش طول مفید زندگی گیاه می شود.از سال هفتم به بعد، گاهی به علت رکود رشد گیاه، شیوع آفات و بیماری ها، افزایش شاخه های خشک و ارتفاع زیاد شاخه ها، گلستان را کف بر می کنند. این هرس شدید، به منظور ایجاد توازن و تنظیم رشد گیاه انجام شده و باعث تحریک و تولید پاجوش های قوی و متعدد در مزرعه می شود.

معمولا توصیه می گردد که بعد از کف بر کردن، کود دامی پوسیده به میزان۲۰ الی ۳۰ تن در هکتار در سطح مزرعه اضافه گردد و بعد از آن عملیات آبیاری انجام شود.

آفات، بیماری ها و علف های هرز

مهم ترین بیماری که گلستان های گل محمدی به آن مبتلا می شوند، سفیدک بوده و بهترین زمان مبارزه با سفیدک در اواخر تابستان و اوایل پاییز می باشد. یکی از آفت های مهم گلستان ها، سوسک سرشاخه خوار رزاسه می باشد. حشره کامل این آفت سوسکی است با طول متوسط ۳۰ میلی متر، به رنگ سیاه با پاهای بلند و شاخک هایی بلندتر از طول بدن.

خسارت آفت مربوط به لاروهای آن است که از داخل شاخه های درختان و درختچه های مختلف از جمله گل محمدی تغذیه می کند. تغذیه لارو سبب خشک شدن شاخه ها و ضعف عمومی درختچه شده و به واسطه قطع آوندها، پژمردگی ناگهانی اندام هوایی دیده می شود.

جهت کنترل لاروهای جوان که تازه از تخم بیرون آمده اند، می توان در اواخر خرداد یا تیر با استفاده از سموم نفوذی طی دو نوبت به فاصله ۱۴ روز اقدام به سم پاشی نمود. باید شاخه های خشکیده را چند سانتی متر پایین تر از محل خشکیدگی هرس کرده و سوزانید.

از دیگر آفات گل محمدی، شته ها، تریپس ها و جوانه خوار سبز میباشند. خسارت این آفت ها شدید است و در صورت شیوع، نیاز به مهار و سمپاشی دارند. انجام مراقبت های زراعی از قبیل: دفع علف های هرز، هرس، کود دهی و آبیاری منظم نه تنها روی عملکرد گل محمدی تأثیر مثبت دارد، بلکه در راستای مدیریت مهار آفات گل محمدی نقش مهمی را ایفا می کند.

«گیاه انگلی سس» یکی از مهم ترین و خطرنا ک ترین علف های هرز گلستان ها است. آشنا نبودن کشاورزان با نحوه مهار آن و عدم وجود سموم شیمیایی کارآمد، عملیات مهار این انگل را مشکل می کند. توانایی گیاه سس به تولید بذر فراوان و تکثیر غیر جنسی، داشتن میزبان های متعدد و رشد بسیار سریع، قدرت تهاجمی خوبی به این انگل داده است.

راه های پیشنهادی برای مبارزه با سس

• استفاده از کودهای دامی کاملا پوسیده؛ كود دامی تازه به هیچ عنوان استفاده نگردد.
• سوزاندن بوته های آلوده
• سوزاندن قطعات سس جدا شده
• حذف علف های هرزی که میتوانند میزبان سس باشند
• استفاده از مالچ کاه به ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر برای ممانعت از استقرار سس روی ساقه های گل محمدی

برداشت گل محمدی

برداشت گل محمدی از مهم ترین، حساس ترین و پرهزینه ترین مراحل تولید گل محمدی است. گل محمدی پس از باز شدن، دوام کمی روی شاخه دارد و در صورت تاخیر، طی ۲۴ ساعت رنگ آن سفید شده و میریزد.

فصل گلدهی بسته به شرایط آب و هوایی منطقه کشت، از اوایل اردیبهشت شروع و تا اوایل تیرماه ادامه دارد و گل ها در ساعات اولیه صبح از قسمت زیرین تخمدان گیاه کنده شده و جمع آوری می شوند. گل های محمدی که تازه جمع آوری شده اند اگر درون کیسه و درون آب سرد قرار گیرند، بدون این که پژمرده شوند تا ۳ روز می توانند مقاومت کنند.

گل نیمه باز بالا ترین راندمان تولید را داراست. یک نفر کارگر در هر روز می تواند ۵۰ تا ۷۰ کیلوگرم گل تازه برداشت کند. حداکثر گل دهی در فاصله زمانی ۱۰ تا ۲۰ روز از شروع آن است که اصطلاحا به این زمان «شورگل دهی» می گویند.

چند توصیه در هنگام برداشت گل محمدی

• تا حد امکان سعی شود از دستکش استفاده گردد و به گل ها کم تر آسیب وارد شود.
• گل ها در کیسه هایی که قبلا حاوی کود یا مواد غذایی بوده، جمع آوری نشوند.
• گل ها پس از جمع آوری در ساعات اولیه صبح بلافاصله به مراکز خرید فرستاده شوند.
• گل ها حداکثر تا ساعت ۱۰ صبح چیده شوند. جمع آوری گل ها در زمانی که هنوز شبنم آن خشک نشده، باعث افزایش میزان اسانس در آن ها می گردد. از گل هایی که در ساعات ابتدایی روز جمع آوری می شوند به طور متوسط ۰.۰۴ درصد اسانس به دست می آید و گل هایی که در عصر جمع آوری می شوند، نصف این میزان اسانس به دست می آید.

به طور متوسط در هر هکتار گل محمدی در کشورمان طبق آمار نامه وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۴ ، ۲.۲ تن گل جمع آوری می شود و از تقطیر این میزان گل، فقط حدود یک کیلوگرم اسانس به دست می آید.

خشک کردن گل محمدی

یکی از روش های حفاظت از گل محمدی برای مدت طولانی روش خشک کردن آن می باشد.
در گل محمدی خشک شده باید ۶ الی ۱۲ درصد رطوبت وجود داشته باشد. رطوبت بالا باعث
کپک زدن گل شده و رطوبت کم باعث خرد شدن گل می شود. گل هایی که زیر نور مستقیم آفتاب خشک می شوند گل های بی کیفیتی هستند.

خشک کردن به روش طبیعی، روش مناسب برای خشک کردن گل محمدی است. حداکثر دما برای خشک کردن گل محمدی ۳۸ درجه سانتی گراد است. مهم ترین مشکل در خشک کردن گل محمدی، تغییر کیفیت و غلظت عطر گل ها در حین انجام این عملیات می باشد.

فرآورده های گل محمدی

مهم ترین فرآورده های گل محمدی که از این گیاه به دست می آید، شامل: گلاب، اسانس، گلبرگ و غنچه خشک می باشد. گلاب از گذشته تاکنون به دلیل خواص غذایی و دارویی آن در مراسم مذهبی، تهیه انواع شیرینی، شست شوی اماکن مقدس و به علت اثرات آرام بخش و معطر بودنش، در مراسم عزاداری (در فرهنگ ایرانیان)جایگاه ویژه ای داشته است.

گلاب گیری

ایران از قدیمی ترین کشورهای تولیدکننده گلاب در جهان به شمار می رود، به طوری که سابقه آن به بیش از ۲۵۰۰ سال قبل برمی گردد. گلاب گیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام می شود.

گلاب گیری سنتی

دستگاه گلاب گیری سنتی شامل: قطعات دیگ، کلاهک دیگ، نیچه، نیچه پارچ و دستگاه حرارتی است. ظرفیت آن حداکثر ۳۰ کیلوگرم گل با مخلوط ۴۵ لیتر آب می باشد. هر دستگاه در شبانه روز می تواند ۴ تا ۵ نوبت گلاب گیری کند که در مجموع مقدار مصرف گل ۱۲۰ تا ۱۵۰ گیلوگرم در شبانه روز خواهد بود. مدت زمان گلاب گیری در روش سنتی معمولا ۵ تا ۷ ساعت می باشد و از یک کیلوگرم گل محمدی حدود ۲ کیلوگرم گلاب بدست می آید.

گلاب گیری صنعتی

با توجه به توسعه روزافزون سطح زیرکشت و مصرف فرآورده های گل محمدی، دستگاه های سنتی به تنهایی جواب گویی لازم را نداشته و نیاز به وجود دستگاه های صنعتی با ظرفیت بیشتر در کنار دستگاه های سنتی مشهود می باشد.

قسمت های مختلف دستگاه های صنعتی علاوه بر دستگاه های گلاب گیری سنتی، شامل دستگاه سختی گیر، ترموستات، پرکن، پاستوریزاتور،دستگاه بسته بندی و آزمایشگاه کنترل کیفی مواد است.