آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر 21 
نام فارسی: درخت سماق
نام علمی: .Rhus Coriaria L
نام فرانسه: Rhou, Change, S. de Provence, Sumac des tanneurs, Corroge re
نام انگلیسی: Tanner’ s sumach, Currier’ s sumach
نام آلمانی: Sumach, Gerbersumach
نام ایتالیایی: Scotano romano, Summaco, Summaco dei conciapelli
نام عربی: سماق
درخت سماق ، درختچه ای کوچک از تیره پسته، به ارتفاع ۱ تا ۵ متر و دارای برگ هایی مرکب از ۹ تا ۱۵ برگچه پوشیده از کرک و دندانه دار است. از اختصاصات آن این است که برگ های آن در پاییز، رنگ سبز مایل به قرمز پیدا می کند. گل های آن به رنگ سبز مجتمع و به صورت خوشه های مخروطی به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر است. میوه اش کوچک، شفت، به رنگ قرمز قهوه ای (پس از رسیدن) و دارای پولپ ترش مزه و قابض است.
ترکیبات شیمیایی درخت سماق
تمام قسمت های درخت سماق دارای تانن فراوان است. برگ خشک شده آن دارای ۱۳ تا ۲۷ درصد تانن (adid tannique) و حتی بیشتر است (نمونه های موجود در ایتالیا و سیسیل) به علاوه دارای دکستروز، یک ماده مومی، یک ماده رنگی زرد، میریستین (myricetine) یا اکسی کوئرستین (oxyquercetine) می باشد.
میری ستین (myricetine) [کانابیس ستین (Cannabiscetin)]، نوعی ماده رنگی زرد به فرمول C۱۵H۱۰O۸ و به وزن ملکولی ۳۱۸.۲۳ است. از پوست گیاهی به نام .Myrica nagi Thu از تیره Myricccc نیز به دست می آید. این ماده رنگی در گیاهان مختلف تیره های Hamamelidaceae و هم چنین Anacardiaceae وجود دارد. مشابهت این ماده با كانابيس ستين، توسط Seshardari و Venkateswarlu تعیین گردید. سنتز آن توسط Kalff و Robinson در سال های بعد انجام گرفته است.
میری ستین، به صورت بلوری های سوزنی شکل زرد رنگ ، در الكل رقیق، حالت تبلور پیدا می کند. در گرمای ۳۵۷ درجه ذوب می شود. به مقدار کم در آب جوش و به مقادیر زیادتر در الكل حل می گردد. در کلروفرم و اسید استیک محلول نیست.
هكزااستات آن به فرمول C۲۷H۲۲O۱۴، به حالت متبلور به دست می آید. این ماده در گرمای ۲۱۳ درجه ذوب می شود. اسید تانیک ac. tannique [تانن (Tanin)، اسید گالوتانیک (gallotannic acid)، گالوتانن (gallotanin)]، به غلط اسید دی گالیک در بعضی کتب دارویی ذکر شده است. نوع تجارتی آن دارای ۱۰ درصد آب است. در پوست و میوه تعداد زیادی از گیاهان مخصوصا پوست درختان بلوط (Quercusها) و در سماق و غیره وجود دارد.
به طور کلی تحت نام تانن، مواد گیاهی مختلفی با اثر قابض که محلول های آلبومین را رسوب می دهند و در دباغی برای تهیه چرم مورد استفاده قرار می گیرند، جای داده شده اند. با همه شباهتی که این مواد با یک دیگر دارند، تفاوت هایی در آن ها مشاهده می شود که خود باعث گردیده، شناسایی کامل فرمول شیمیایی آن ها مورد قبول واقع نشود به طوری که این مواد با توجه به تفاوت هایی که با هم دارند در سه دسته زیر جای داده شوند:
- تانن هایی که املاح فریک را به رنگ آبی سیاه در می آورند مانند تانن گال (Galle) یا نوآدوگال (Noix de Gallc) [اسید گالوتانیک (acid gallotannique)]، تانن پوست بلوط (acid quercitannique)، تانن سماق، تانن پوست درخت غان (توس) و غیره.
- تانن هایی که املاح فریک را به رنگ سبز در می آورند مانند پوست درختان کنکینا اسید کینوتانیک (ac. quinotannique)، سنكوتانیک (Cinchotannique)، کاشو [اسید – کاشوتانیک (ac. cachoutannique)، اسید میموتانیک (ac. mimotannique)]، چای، روبارب (Rhunarbe)، قهوه [اسید کافه تانیک (ac. café tannique)]، صمغ کینو [اسید کینوتانیک (ac. Kinotannique)]، عناب [اسید زی زیزی فوتانیک (ac. ziziphotannique)]، پوست بید، درخت اوج (گلپردار)، انواع کاج [اسید پینی تانیک (ac .pinitannique)]، ریشه فوژرمال [اسید – آسپیدوتانیک (ac. aspidotannique)]، تانن شاه بلوط هندی، انواع ترشک (Rumexها)، سرخس ها و تعداد زیادی از گیاهان تیره نخود و تیره نعناع (Labiatae).
- تانن هایی که املاح فریک را به رنگ خاکستری مایل به سبز در می آورند مانند تانن راتانيا (Ratanhia)، افسنطین، شاه پسند وحشی (.Verbena officinalis L)، گزنه و همچنین .Potentilla Tormentilla Neck و غیره.
Vagner با بررسی های خود بر روی انواع تانن ها، آن ها را به دو دسته زیر تقسیم نمود:
- تانن فیزیولوژیک (Tanin physiologique) که به حالت طبیعی در گیاهان وجود دارد و به مصارف دباغی می رسد.
- تانن پاتولوژیک (Tanin pathologique) یا تانن معمولی که در بافت های گیاهی یافت می شود و بر اثر گزش حشرات ایجاد می گردد مانند Galle یا Noix de Galle که در درختان بلوط به وجود می آید.
علاوه بر تقسیم بندهایی که ذکر شد، به طور ساده نیز تانن ها را به دو گروه: تانن های پیروگالیک (Tanins pyrogallique) و تانن های فلوروگلوسیک (T. phloroglucique) تقسیم می نمایند. تانن Noix de Galle یا اسید تانیک افی سینال، به گروه اول از دو گروه مذکور تعلق دارد و آن را مخلوطی از استرهای حاصل از استری شدن ۵ عامل الکلی گلوکز، تحت اثر اسیدهای مختلف پلی فنولیک (ac. polyphenolique): گالیک، دی گالیک، الاژیک و لوتئیک (lutique) می دانند.
تانن کاشو (Cachou)، به گروه دوم متعلق است. به نظر می رسد که تانن های اخیر یعنی تانن های فلوروگلوسیک، که ترکیب شیمیایی آن ها مجاور ترکیب شیمیایی آنتوسیانودول ها (Anthocyanodols) است، منشا مواد رنگی گل ها را داشته باشند. تانن، از تعدادی گلوکزید با ترکیب شیمیایی کم و بیش در هم از اسید گالیک و اسید الاژیک تشکیل یافته است که مهم ترین آن، Pentagalloylglucose می باشد.
تانن، به صورت توده گرد مانند و متورم و یا توده اسفنجی و به رنگ سفید مایل به زرد است. به سهولت شکسته و خرد می شود. بوی مخصوصی و طعم خیلی قابض دارد و اگر در مجاورت هوا و نور قرار گیرد، به تدریج رنگ تیره پیدا می کند. تانن در یک قسمت آب، ۲ قسمت الكل ۹۰ درجه و ۸ قسمت گلیسرین حل می شود. اتر خالص و انیدر آن را حل نمی کند ولی اتر آب دار و یا الكل دار، آن را به سهولت حل می نماید. تانن در کلروفرم، سولفور کربن، اتر دو پترول و روغن ها غير محلول است.
تانن با املاح فلزات سنگین مخصوصا آهن، آنتیموئن، سرب و جیوه، مواد اکسیدان مانند پرمنگنات ها ، کلرات ها و صمغ ها، آب آهک و امولسیون ها ناسازگاری دارد. امتیک (تارترات پتاسیم و سدیم)، آلبومین، ژلاتین و الكالوئيدها را رسوب می دهد.
خواص درمانی تانن
تانن موجود در درخت سماق ، اثر قابض، ضد اسهال و بند آورنده خون دارد و از آن در رفع خون روی های معده و روده، خون روی در فواصل قاعدگی، اخلاط خونی و درمان اسهال استفاده به عمل می آورند. در درمان سل، مخصوصا در فرم حاد آن، جهت خنثی نمودن یا رسوب دادن سمومی که در بافت ها وجود پیدا می کند. در مورد اخیر به مقادیر زیاد مصرف می شود. از تانن در درمان Mal de Bright (آب آوردن انساج و آلبومینوری، ناشی از ضایعه کلیه ها) و هم چنین به عنوان ضد سموم الكالوئيدی در برخی املاح فلزی مانند سرب و آنتیموئن استفاده به عمل می آید.
در استعمال خارج، به علت قابض بودن، در رفع ترشحات مهبلی (Leucorrhee)، اگزماهای ترشح دار، زیادی ترشحات عرق (Hyperlydrose)، ایجاد لکه های قرمز و دردناک در انگشتان و لاله گوش که بر اثر سرمازدگی (Engclure)، پیش می آید، ترک و شکاف نوک پستان، سوختگی ها، بواسیر، ترک و خراش ناحیه مقعد، بیماری های نزله ای بینی و حنجره و خنثی کردن ترکیبات سمی (آنتی هیستامین ها) اثرات درمانی ظاهر می کند. به علاوه تانن، ایجاد یک پوشش محافظ برای زخم هایی که تازه التیام یافته اند می باشند.
صور دارویی تانن
میوه سماق دارای اسیدهای سیتریک، وینیک، مالیک و مالات قلیایی است. تانن در مصارف داخلی معمولا به مقدار ۰.۵ تا ۱.۵ گرم در روز برای اشخاص بالغ ولی تا ۴ گرم در موارد ضروری، به صورت حب، محلول و کاشه مصرف می شود. مصرف آن در اطفال، ۰.۰۵ تا ۰.۲۰ گرم برای هر یک از سنین عمر در ۲۴ ساعت می باشد.
در استعمال خارج، به صورت مداد (crayon)، گلیسره، پماد ۱ تا ۱۰ درصد غرغره با تزریقات مهبلی و یا تزریق در مجرای ادرار به صورت محلول های ۰.۵۰ تا یک درصد، شیاف، اوول و در سوختگی ها و پانسمان های مرطوب به صورت محلول های آبی در ۲ درصد یا در مورد اخیر با استفاده از گرد پاش با محلول ۵ درصد و غیره به کار می رود.
محلول جهت شستشوی مهبلی
| تانن | یک گرم |
| برات سدیم | یک گرم |
| بی کربنات سدیم | یک گرم |
برای یک بسته جهت حل کردن در یک لیتر آب جوشیده سرد در شستشوهای مهبلی به کار می رود.
مسمومیت با سماق
میوه تازه سماق ایجاد مسمومیت می کند به همین جهت میوه خشک شده آن به مقدار کم به صورت چاشنی اغذیه به کار می رود. برگ آن اگر توسط حیواناتی مانند بز و گوسفند مصرف گردد، ایجاد ناراحتی های شدید مانند اختلالات گوارشی منجر به مرگ می نماید.
خواص درمانی درخت سماق
برگ و میوه درخت سماق ، اثر قابض قوی دارند و از این جهت در گذشته مصارف زیادی در رفع خون روی ها، شکم روش، نزله ها، تب های صفراوی و ترشحات مهبلی به مقدار ۱۵ تا ۲۴ گرم در روز داشته اند. از جوشانده آن ها به صورت غرغره و یا حمام دهان در آنژین ها، ورم مخاط دهان و غیره استفاده به عمل می آید. مصارف درمانی آن امروزه تقریبا متروک گردیده است. در صنعت به علت دارا بودن تانن زیاد، از آن در دباغی و رنگرزی استفاده فراوان در غالب نواحی به عمل می آورند.
محل رویش درخت سماق
تهران: تجریش، کرج، قزوین، قم. آذربایجان: تبریز، شتران کوه، همدان، گنج نامه. فارس: کوه های دشتک نزدیک امام زاده اسماعیل، کلات، ۳۵ کیلومتری شمال غربی شیراز در ارتفاعات ۲۳۰۰ متری. خراسان: تربت جام. مازندران: دره هراز، پنجاب در ۱۰۰۰ متری. گیلان: رودبار: کوشک، دامنه های کم ارتفاع نزدیک جاده.
انواع دارویی و سمی سماق
از بین انواع دیگر درخت سماق و نمونه های مجاور آن ها، ۳ گیاه دارویی و ۳ گیاه سمی زیر به اختصار شرح داده می شود:
انواع دارویی سماق:
1- .Rhus aromatica L
درختچه ای است از انواع دارویی درخت سماق که در آمریکای شمالی مانند کانادا و اتازونی می روید و به سماق معطر (Sumac odorant) موسوم می باشد. میوه آن، رنگ قرمز کارمن دارد و پوشیده از تارهای سفید رنگ است. تنطور حاصل از پوست گیاه به مصارف درمان دیابت و همچنین بی اختیاری دفع ادرار در نواحی محل رویش می رسد.
پوست ریشه گیاه که مصارف درمانی دارد به صورت قطعاتی به طول ۱- ۴، به پهنای ۰.۵ تا یک سانتی متر و به ضخامت تا حد ۳ میلی متر است. سطح خارجی آن به رنگ قرمز قهوه ای است و اگر قسمت خارجی که به صورت ورقه های کوچک در می آید از آن جدا شود، پوستی قهوه ای رنگ تا مایل به سفید و یا سفید ظاهر می شود. درونی ترین لایه آن، رنگ قرمز قهوه ای روشن تا کرم دارد. بوی آن ضعیف و طعم آن لعابی است.
برای پوست ریشه به طوری که ذکر شد اثر کم کننده قند خون در درمان بیماری قند قائل هستندو از آن در موارد بی اختیاری دفع ادرار (هنگام شب در اطفال) نیز استفاده به عمل می آورند. در تهیه فرمولی برای منظور اخیر، می توان از ریشه گیاه مذکور را و اعضا دارویی گیاهانی به شرح زیر:
- .Equisetum arvense L
- .Gentiana lutea L
- .Agrimonia Eupotoria L
استفاده به عمل آورد. این گونه از سماق در ایران نمی روید.
2- .Rhus typhyna L
از انواع دارویی درخت سماق است که در زمین های آهکی امریکای شمالی می روید و به علاوه پرورش می یابد. برگ های شانه ای فرد، مرکب از ۶ – ۸ زوج برگچه با یک برگچه انتهایی دارد. میوه آن مجتمع به صورت سنبله های فشرده و دارای دانه های محصور در یک قسمت گوشت دار، ترش مزه، به رنگ قرمز و خوراکی است. برگ های آن، تانن فراوان دارد. در بعضی باغ های ایران پرورش می یابد. در ایران، به سماق امریکایی موسوم است.
3- .Schinopsis Lorenzii Engl
از انواع دارویی درخت سماق است که در آرژانتین می روید. پوست قابض و تلخ دارد. قطعات پوست ساقه آن به صورت نوارهای باریک و به رنگ قهوه ای مایل به قرمز در معرض استفاده قرار می گیرد. دارای کاتشین، تانن، یک ماده رنگی و الکالوئیدی به نام لوک زوپ تریژین (Loxopté rygine) است. لوسیون پوست آن به صورت غرغره در رفع آنژین و هم چنین درمان سوختگی های مصرف دارد.
انواع سمی سماق
1- .Rhus Toxicodendron L
درختچه ای استاز انواع سمی درخت سماق که در آمریکای شمالی و ژاپن می روید و شاخه هایی از قاعده ساقه دارد. برگ های آن مرکب از ۳ برگچه بزرگ، نرم و گل های نر و ماده آن، هر یک مجتمع به صورت خوشه هایی به رنگ مایل به سبز و واقع در محور ساقه هاست. برگچه های آن پوشیده از تار و سطح تحتانی آن ها به علت آغشته شدن از ترشحات و اکسیداسیون آن ها، به رنگ تیره است.
خارج شدن این ترشحات در یک زمان معین، به علت ترکیدن مجاری داخلی، صورت می گیرد که بدون شک نوسان درجه گرمای محیط در این عمل مداخله می نماید و اگر در یک زمان معین، ساکنین اطراف نواحی محل رویش این گیاه، مبتلا به تحریکات مخاط چشم و ناراحتی بشوند، به دلیل پراکنده شدن ذرات خشک شده شیرابه (Latex) سطح تحتانی برگچه ها، در فضای آن ناحیه می باشد.
ماده سمی گیاه به خلاف آن چه که قبلا، اسید توکسیکودندریک (ac. toxicodendrique) تصور می رفت، ترکیبی به نام توکسیکودندرون (Toxicodendron)، مشابه کاردول (Cardol) است به علاوه اسانس فراوانی در شیرابه مجاری مذکور یافت می شود. ماده سمی مذکور در دانه گرده گل ها نیز وجود دارد و به همین دلیل است که در زمان گرده افشانی، ایجاد ناراحتی در ساکنین محل رویش گیاه به صور مختلف می کند. میوه این گیاه نیز سمی است و رنگ سبز دارد ولی به حالت کاملا رسیده، مورد استفاده حیوانات قرار می گیرد.
از نظر درمانی، برگهای این گیاه به عنوان قرمزکننده پوست بدن و تاول آور مورد استفاده در طب عوام قرار می گیرد.
2- .Rhus Vernix L., Plus venenata DC
از انواع سمی درخت سماق است که در آمریکای شمالی می روید و اگر عصاره آن که تحت اثر اتردوپترول به دست آمده باشد بر روی پوست بدن اثر داده شود، ایجاد تحریک پوست و خارش شدید می کند و بعدا پس از ۲۴ تا ۳۰ ساعت ، مبدل به تاول می گردد در حالی که عصاره اتره آن این اثر را ندارد.
تماس با اعضای گیاه، غالبا عوارضی در زمستان به وجود می آورد که دلیل قابل قبولی هنوز برای آن اظهار نشده است.
3- .Lythraea caustica Michx
در برزیل می روید و ایجاد ناراحتی می کند. ذرات معلق آن در فضا ایجاد خطر می نماید. به مصارف درمانی نمی رسند.
