بره موم

بره موم (propolis یا bee glue) واژه ای یونانی است. ماده ای است که زنبورهای عسل از آن برای مستحکم کردن و درزگیری شهر خودشان استفاده می کنند. زنبورها همچنین دیواره های داخلی حجرات ۶ ضلعی مومی را قبل از قرار دادن تخم یا شهد در آنها با لایه نازکی از بره موم که حاوی آنتی بیوتیک های طبیعی است و جمعیت را از خطر ابتلا به بیماری های باکتریایی و قارچی دور نگه میدارد پوشش می دهند.

ترکیبات اصلی بره موم شامل رزین و موم می باشد. رنگ آن ممکن است تنوع بسیار زیادی داشته باشد. در مناطق معتدل رنگ این ماده از زرد روشن یا قهوه ای تا قهوه ای تیره متغیر است. رنگ بره موم تولید شده در آب و هوای گرمسیری ممکن است از قهوه ای مایل به سبز روشن (در بره موم برزیلی) تا سیاه و قرمز تیره (در تعدادی از نمونه های کوبایی) متغیر باشد.

هرچه بره موم بیشتر در کندو باقی بماند رنگ آن تیره تر می شود. بره موم تازه به رنگ قرمز در قاب های حاوی سلولهای مومی تازه ترشح شده توسط زنبور عسل دیده می شود. همچنین رنگ بره موم با توجه به درختان و گیاهی که مورد استفاده زنبورهای عسل قرار گرفته و نیز نوع زنبورهایی که این ماده را گردآوری می کنند متفاوت است. شما میتوانید بره موم را در دو قسمت کندو بیشتر از جاهای دیگر مشاهده کنید.

اول در مدخل ورودی یا دریچه پرواز کندوها و دوم در قسمت فوقانی و طرفین قابها. لایه های بره مومی ذخیره شده در کندو به منظور استفاده در مسدود کردن درزها و منافذ کندو میباشد. در دمای ملایم، بره موم ماده ای نرم می باشد و با افزایش میزان برودت هوا سفت و سخت می گردد، گرچه باز هم قابلیت شکل پذیری خود را حفظ می کند. ولی هنگامی که یخ بزند شکننده می گردد. بره موم در دماهای بین ۷۰ تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد به مایع تبدیل می گردد.

چگونه بره موم درست می شود؟

در حال حاضر بیشتر زنبورداران و پژوهشگران بر این باورند که رزین بره موم به طور مستقیم توسط زنبورعسل از درختان، درختچه ها و گیاهان مختلف گردآوری می گردد. با این همه، این تنها فرضیه ای نیست که در این مورد ارایه شده است.

در سال ۱۹۰۷ کاستن ماخر یکی از پژوهشگران آلمانی در زمینه ی زنبورعسل، اظهار داشت که بره موم تا اندازه ی زیادی از دانه های گرده گل به دست می آید. او بر این باور بود که زنبورهای عسل دانه های گرده را به بخشی از روده های خود انتقال میدهند و در آنجا دانه های گرده با جذب آب متورم می شوند و به پنج برابر حجم خود می رسند.

هنگام گسیخته شدن، دانه های گرده، پلاسمایی تولید می کنند که به باور او زنبورهای عسل، آن را برای تغذیه زنبوران جوان به کار می برند. سپس، پوسته باقی مانده دانه ی گرده، فرآوری و به نوعی بلسان تبدیل و از بدن زنبور دفع می گردد.

این بلسان که به بیرون دفع شده بعدا با دیگر پوسته های دور ریخته شده دانه های گرده و موم ترکیب شده، پایه بره موم را تشکیل میدهند. آمیخته ی سفت تر و قهوه ای رنگ تر را بعدا میتوان به دیگر نقاط کندو انتقال داد. پشتیبانی از این فرضیه از تجربیاتی حاصل شده است که نشان میدهد حتی در مواردی که زنبوران عسل مواد رزینی و نیز دانه ی گرده در دسترس داشته اند، باز هم تولید بره موم امکان پذیر می باشد.

همچنین مشاهدات بیشتر چنین نشان میدهد که بیشترین تولید بره موم با زمانهای اوج فراوانی گرده گل همراه است. اما ابداع آنالیزهای بیوشیمیایی مدرن این فرضیه را بسیار ضعیف ساخته است. برای نمونه، پژوهش نشان داده است که اگر هم بازمانده ای از مواد آزاد شده بر اثر تجزیه دانه گرده در بره موم موجود باشد، میزان آن بسیار اندک است.

تا به امروز مقبول ترین فرضیه توسط روش و همکارانش در قرن گذشته ارایه گردیده است. وی مشاهده کرد که زنبورهای عسل رزین ترشح شده از درختان را با آرواره هایشان حمل می کنند و سپس به خرد کردن کلوخه ی رزینی می پردازند. پس از آن رزین از پاهای جلویی به پاهای میانی زنبور منتقل می گردد و کار بر روی آن ادامه می یابد تا این که این محموله به سبد گرده واقع در پاهای انتهایی منتقل گردد، در این زمان به شکل گلوله ی کوچکی در می آید. زنبورها پس از جمع آوری این ماده به سوی کندوهای خود پرواز کرده و بلافاصله پس از ورود به کندو آن را در مناسبترین نقطه کندو جهت مصرف در روزهای بعد ذخیره می سازند.

فیلیپ در سال ۱۹۳۰ ترکیبی از این دو فرضیه را ارایه داد. او استدلال کرد که دو نوع بره موم وجود دارد، یکی آنچه که کاستن ماخر توصیف می کند و دومی، گردآوری بره موم از منابع خارجی که شرح داده شد. فیلیپ بر این باور بود که مهمترین کاربرد بره موم در کندو پوشاندن و ضد عفونی سلول هایی است که ملکه در آنها تخم گذاری می کند. بره موم گردآوری شده از منابع خارجی کاربردی ثانویه دارد و بیشتر به عنوان ماده ای ساختمانی در کندو جهت تقویت شان و پر کردن شکافها و درزها به کار می رود.

نقش بره موم در کندو

 زنبور عسل تراوشات رزینی خارج شده از جوانه ها و گاهی مواد استخراج شده از برگ، شاخه ها و تنه ی گیاهان را جمع آوری می کند. اخیرا دریافتند که بره موم به عنوان ماده ای در سلامت کلنی و ضد عفونی کردن فضای کلنی نسبت به آلودگی های محیطی و عوامل خارجی می باشد. با افزایش سلامتی زنبور وکلنی، توانایی زنبور ها برای مقابله با عوامل بیماریزا بیشتر می شود.

این گونه ها و نژادهای مختلف زنبورهای عسل (Apis sp)، نژاد قفقازی زنبور عسل معمولی(Apis mellifera caucasica) بیشترین تولید بره موم را دارد، در حالی که گونه های زنبور عسل کوچک ى (Apis florea) و زنبور عسل شرقی (Apis cerana) تولید بره موم نمی کنند. زنبورهای بدون نبش استوایی نیز بره موم تولید و آن را با  موم مخلوط می کنند.  

تولید بره موم عمدتا در شرایط دمایی و فصلی انتهای تابستان و اوایل پاییز که زنبور برای زمستان گذرانی آماده می شود صورت می گیرد.

 مایر (۱۹۵۴) و مورس (۱۹۷۵) جزئیات تولید بره موم توسط زنبور عسل را توصیف کردند.

براساس این تحقیق، تنها زنبوران کارگری که سن آنها زیر ۱۵ روز باشد توانایی جمع آروی بره موم را دارند. زنبورها بره موم را در ساعات گرم روز، زمانی که صمغ گیاهان نرم و روان است جمع آوری می کنند.

صمغ، عمدتا از جوانه ها جمع آوری شده و به همان صورت که گرده حمل می شود، توسط پاهای عقبی زنبور وارد کندو می گردد. سپس ترشحاتی از غدد آرواره بالای زنبور به آن اضافه می شود.

هر زنبور کاوشگر طی یک پرواز خود حدود ۱۰ میلی گرم بره موم را وارد کندو می کند. بدین ترتیب برای داشتن ۱۰۰ گرم بره موم از یک کلنی، حدود ۱۰۰۰ زنبور کاوشگر مورد نیاز است. بطور میانگین از یک کندو با نژاد غیر قفقازی حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم بره موم در سال بدست می آید، در حالی که از کندوی با نژاد قفقازی بین ۲۵۰ تا ۱۰۰۰ گرم بره موم در سال جمع آوری می شود.

زنبورها، از بره موم برای عایق کردن بدنه ی کندو و همچنین همراه با موم، برای افزایش مقاومت حجره ها استفاده می کنند. در صورت ورود عامل خارجی مثل موش، حلزون یا هر موجود دیگر، آن را کشته و سپس با بره موم مومیایی و از کندو خارج می کنند.

بره موم خاصیت باکتری کشی و قارچ کشی فوق العاده ای دارد که می تواند محیطی ضد عفونی و عاری از آلودگی در کندو به وجود آورد. همچنین زنبورها با بره موم، محل ورود و خروج کندو را بصورت ایست بازرسی قرار می دهند تا زنبور هایی که می خواهند وارد یا خارج شوند پس از تماس بدن با بره موم، کاملا ضدعفونی گردند.

بره موم در کنار مزایایی که برای زنبور عسل دارد، موجب چسبیدن قاب ها به یکدیگر می شود که کار را برای زنبورداران هنگام بازدید از کندو و جدایی قاب ها از یکدیگر، با مشکل مواجه می کند.

اهمیت رزین ها در بره موم

رزینها از هر منبعی که جمع آوری شده باشند، جز اصلی یعنی حدود ۵۰ درصد بره موم را تشکیل میدهند. در آغاز، زنبورهای عسل به جمع آوری ماده ای می پردازند که گیاهان برای بقا، تندرستی و یک پارچگی خود بدان وابسته هستند. میدانیم که رزینها نقش مهمی را در سیستم های ایمنی درختان و گیاهان بر عهده دارند. همانگونه که میدانیم در صورتی که درختی آسیب ببیند یا پوست آن خراشیده شود رزینها از نقاط آسیب دیده به بیرون تراوش می کنند تا جای «زخم» را درزبندی کنند و جلوی تراوش مایع از داخل آن را بگیرند.

بسیاری از این رزینها از جایگاه والایی در ردیف داروهای طبیعی برخوردار هستند. دو نمونه از سه هدیه ای که خردمندان برای نوزادی با نام عیسی مسیح به کار بردند از رزین های درختان شامل فرانكينسانس و مر بود. فرانکینسانس و مر دارای ویژگی های کاملا شناخته شده ی ضد التهابی هستند و برای درمان بیماریهای مهمی از جمله روماتیسم و آرتریت روماتویيد و نیز جهت مداوای بیماریهای نایژه ای تنفسی به کار می روند.

دیگر رزینها شامل بنزویین و رزین کاج، به دلایل مشابه در ردیف داروهای طبیعی جای گرفته اند. بنابراین جای شگفتی نیست که زنبور عسل در جستجوی اینها و دیگر رزینها به عنوان ماده ی پایه برای ساخت بره موم برآید.

مشهور است که این ماده قابلیت التیام زخمها را دارد و از این فرآورده ها به عنوان عوامل ضدعفونی کننده ی طبیعی یاد شده استفاده میکنند و ادعا می شود که استفاده از خمیردندان بره موم، در برخی اختلالات پوستی، افزایش مقاومت بدن در مقابل بیماری های عمومی، درد ناشی از زخم های معده، عفونت های جزیی و اختلالات قارچی پوست، مؤثر است.

مصریان باستان، خواص این ماده را شناخته بودند و از آن برای مومیایی کردن مردگان خود بر حسب روش بسیار پیشرفتهای سود می بردند.

یونانی ها که کلمه پروپولیس از آنها گرفته شده، آن را برای مصارف خارجی جمع آوری کرده و از این عصاره برای ترمیم زخم های خود استفاده میکردند. این کاربرد بعدها توسط بوعلی سینا در کتاب قانون برای درمان زخم هایی که توسط نوک نیزه ایجاد میشد مطرح شد.

در آداب و سنن مردمی گرجیها در قرون وسطی، بره موم برای مالیدن به ناف نوزاد و برق انداختن اسباب بازی های چوبی کودکان به کار می رفت. یک رساله پزشکی گرجی که از قرن هفدهم باقیمانده است، از بره موم به عنوان داروی سل (هموپتیزی) به شرط آن که هر روز سه قطعه در سه وعده مصرف شود نام می برد.

گرجیها همچنین از بره موم برای درمان کرم خوردگی های دندان نیز استفاده می کردند. آنها روی دندان های بیمار، مخلوطی از عسل، روغن زیتون و بره موم در مقادیر مساوی بکار می بردند.

کمی نزدیکتر به دوران معاصر، هنگامی که در اواخر قرن گذشته جنگ بین انگلیسیها و بویرها در آفریقا جنوبی در گرفت، از این ماده برای ضدعفونی زخم ها به کار می رفت. مخلوط معروف بره موم و وازلین در همین زمان تهیه شد.

 منشا بره موم

ریشه تهیه این ماده، مدت های طولانی به خوبی شناخته نشده بود. زنبورداران اطلاع کمی از منشا این ماده داشته و چندان به آن اهمیت نمی دادند و اکثر اوقات به خاطر این که برداشتن قاب ها را در هنگام جمع آوری دچار اشکال میساخت، از آن صرف نظر میکردند.

خواص درمانی فوق العاده بره موم اخیرا کشف شده و ناگهان ارزش جمع آوری آن را بالا برد و سؤال در مورد ریشه آن را برای زنبورداران مطرح ساخت.

برای مدت های طولانی تصور می شد که این ماده ریشه داخلی داشته باشد و گفته می شد که بره موم بر اثر اولین گوارش گرده گل، در نوعی سبد که بین کیسه عسل و روده زنبور قرار دارد تولید می شود. به این صورت که در آنجا پوسته بیرونی گرده که از نظر مواد معطر غنی است، از خود دانه گرده جدا شده و سپس مجددا بیرون آورده می شود.

اما امروزه این مساله صحت ندارد. تحقیقات جدید مشخص کرده اند که بره موم دارای ریشه خارجی است و ماده ای است که زنبور عسل آن را مانند شهد گل ها و شیره روی برگها جمع آوری می کند.

بره موم ماده صمغی است که توسط زنبورها از روی جوانه های برخی از درختان نظیر تبریزی، قان، بید، نارون، بلوط هندی، کاج صنوبر، لادن، بلوط و غیره جمع آوری می شود ولی اساسا مقدار زیادی از آن از جوانه های درخت تبریزی بدست می آید.

زنبور قطعه ای از رزین جوانه را به کمک آرواره هایش جدا می سازد. سپس آن را با پاهای جلویی و میانی اش به سبدهای گرده گل در پاهای عقبی منتقل می سازد. زنبور چندین قطعه از این رزین را تا زمانی که بارش به اندازه کافی شود روی هم انباشته می سازد و سپس آنها را به کندو می آورد.

بالاخص زمانی که هوا خیلی سرد است، تخلیه بار جمع آوری شده کار مشکلی می شود. کارگرانی که مسیولیت این کار را بر عهده دارند، باید صبر کنند تا بره موم در حرارت کندو کمی نرم شود تا بتوانند آن را از سبد گرده گل که در آن قرار دارد خارج سازند. قبل از ذخیره بره موم، کارگران آن را با ترشحات بزاق دهان خود که سرشار از مخمرها است آغشته می سازند.

هنگامی که شهد گل ها زیاد باشد، کارگران، بره موم جمع آوری نمی کنند و همه برای جمع آوری شهد گل ها بسیج می شوند. در این حالت، قالب ها خیلی کم بره موم دارند و زنبورداران بدون هیچ گونه اشکالی می توانند آنها را از کندو بیرون بیاورند.

این ماده در اوایل فصل، در همان زمانی که گرده گل جمع آوری می شود و در آخر فصل، پس از جمع آوری شهد در هنگام شروع پاییز جمع می شود.

جمع آوری بره موم در گرمترین ساعات روز یعنی بین ۱۰ صبح تا ۳ بعدازظهر انجام می گیرد. هنگامی که هوا خیلی سرد باشد، جمع آوری این ماده به دلیل اینکه خشک و سخت می شود کاری مشکل است.

 جمع اوری بره موم در بهار نسبت به پاییز توصیه شده است. بره مومی که در زمستان در کندو ذخیره می شود تیره تر بوده و کیفیت پایین تری دارد. آلودگیها مهم ترین مساله در تولید بره موم می باشند. آلودگی های عمده شامل فلزات سنگین و ترکیبات سنتزی کنه کش مورد استفاده برای کنه واروا می باشد که جذب بره موم می گردد.

کیفیت بره موم – خواص فیزیکی، شیمیایی و درمانی آن – به طور محسوسی بر حسب محل بدست آمدن آن تغییر می کند. از نظر درمانی همیشه از بره موم هایی که از مناطق مختلفی بدست آمده و از نظر خواص غنی هستند، استفاده کنید. برخی از زنبورها نظیر زنبور هندی، زنبور ریز و زنبور درشت، بره موم کمی تولید میکنند. نوعی از زنبورها نیز که قفقازی نام دارند، مقدار زیادی بره موم جمع آوری می کنند.

منشاء بره موم در مناطق معتدل 

پاپراو کوا (۱۹۷۰) اولین کسی بود که با تجزیه فلانوئید موجود در بره موم جوانه های صنوبریان و مقایسه آن با بره موم حاصل از درخت غان (توس)، منشاء گیاهی این ترکیب را بر اساس تجزیه شیمیایی مورد آزمایش قرار داد.

پژوهش های تکمیلی بعدی نشان داد که اکثر بره موم ها از جوانه درختان جنس Populus (صنوبریان) و یا هیبریدی از آن بدست می آید. این منشاء بره مومی در نمونه های موجود در اروپا، آمریکای شمالی و اکثر نقاط آسیا تایید شده است.

بره مومهای جمع آوری شده از جزیره مالت در مدیترانه، بیشتر از درخت سرو بدست می آیند . در روسیه، بخصوص در مناطق شمالی آن، علاوه بر صنوبریان، بره موم از درختان خانواده ی غان نظیر (Betula verrucos, Betula pubescens , Betula litwinowii) و همچنین صنوبرهای لرزان نیز جمع آوری می شود.در چین، در کنار صنوبریان، بره موم از درختانی نظیر بید، سرو، سماق و کاج نیز جمع آوری شده است.

در ترکیه عمدهی بره موم از صنوبریان جمع آوری می شود. هرچند در مناطقی، بره موم از درختان اکالیپتوس، کاج و شاه بلوط نیز جمع آوری می شود.

منشاء بره موم در مناطق گرمسیری (استوایی)

 در مناطق استوایی، درختان صنوبر و غان وجود ندارد، از این رو زنبوران عسل به دنبال منابع جدیدی برای جمع آوری بره موم رفته اند. یکی از گیاهان مورد علاقه ی زنبور عسل در مناطق حاره ای مثل برزیل، گیاه باکاریس (Baccharis dracunculifolia) می باشد که از آن بره موم معروف سبز رنگ برزیلی بدست می آید. بره موم دیگری که به رنگ قرمز می باشد و در کوبا، مکزیک و برزیل تولید می شود، از درختان جنس Dalbergia (درخت جگ یا ششم) بدست می آید . نوع دیگری از بره موم که در کوبا و ونزوئلا توسط زنبور عسل از گل های درخت دوپایه فراوان Clusia جمع آوری می شود، حاوی مقادیر فراوانی بنزوفنون می باشد . در جزایر حاره ای اقیانوس آرام (مثل: تایوان، اوکیناوا و اندونزی) نوع خاصی از بره موم با نام بره موم آرام وجود دارد. عمده گیاه مورد مصرف زنبور عسل در این مناطق گونه ی Macaranga tanarius است . در ونزوئلا همچنین زنبورها از درختان تبریزی سیاه نیز بره موم جمع آوری می کنند.

منشاء بره موم در مناطق نیمه گرمسیری

یکی از ویژگی های بارز بره موم مناطق نیمه گرمسیری که به بره موم مدیترانه ای نیز معروف است، وجود مقادیر بالایی از دی ترین ها در این نوع بره موم می باشد.

بیشترین گیاه مورد استفاده در بره موم از خانواده سرو (Cupressaceae) و گونه ی سرو ناز (Cupressus sepmenvirens )می باشد. در کشور پرتغال علاوه بر گونه های سرو، از صنوبریان نیز بره موم بدست می آید. در تونس چون درختان صنوبری وجود ندارد، عمده بره موم از گل آفتابی (Cistus) بدست می آید، در حالی که در مناطق صحرایی بخصوص صحرای سونران گونه های Ambrosia deltoidea و Encelia farinose نقش اصلی را به عنوان منشا تولید بره موم ایفا می کنند.

در ایران بعد از صنوبریان که به عنوان منشا اصلی تولید بره موم به شمار می آید، گیاهان جنس Ferula با نام های باریجه، کوما و نام های دیگر، برای تولید بره موم توسط زنبور عسل مورد استفاده قرار میگیرند.

اهمیت دانستن منشاء تولید تولید بره موم چیست؟

دانستن گیاه مورد استفاده در تولید بره‌موم علاوه بر اهمیت در شناخت کیفیت و طعم و رنگ بره موم، به عنوان استانداردی جهت کاربردهای شیمیایی و دارویی این ماده ارزشمند، مورد استفاده قرار میگیرد.

خصوصیات شیمیایی بره موم بسته به گیاه منشاء آن قابل آزمایش است . دانستن منشاء بره موم همچنین به زنبور دار کمک می کند تا بفهمد گیاه غالبی که زنبوران از آن در منطقه استفاده می کنند، چیست. در صورتیکه گیاه مفیدی جهت تولید بره موم در دسترس زنبور نباشد، این حشره از رنگ، آسفالت و روغن های معدنی برای تولید بره موم استفاده می کند که منجر به از بین رفتن خواص دارویی بره موم تولیدی می شود.

جمع‌آوری بره‌موم

در مناطق معتدل، بره موم در طی تابستان تا اوایل فصل پاییز جمع آوری می شود. بطور کلی، زنبورداران بره موم را از سطح قاب ها و دیوارهای کندو، تراشیده و جمع آوری می کنند. ولی این بره موم برای مصارف پزشکی و دارویی کاربردی ندارد. برای جمع آوری بره موم تمیز و با کیفیت باید از روش های دیگر استفاده شود. 

زنبورها معمولا در تلاش اند تا شکافهای داخل کندو را پر کنند. زنبورداران از این رفتار زنبورعسل برای جمع آوری بره موم استفاده می کنند. بدین منظور تله های پلاستیکی و منعطف شبکه  با روزنه هایی به ابعاد ۲-۴ میلی متر بالای کندو و روی شان ها قرار می دهند تا زنبور با بره موم، این روزنه ها را پر کند.

در مناطق معتدل، بهترین زمان قرار دادن تله شبکه ای بره موم، انتهای فصل و قبل از شروع زمستان گذرانی زنبور عسل می باشد. پس از پر شدن حفره های تله با بره موم، آن را از کندو خارج کرده و داخل فریزر قرار میدهند. پس از منجمد شدن بره موم، با پیچاندن (لوله کردن) تله حاوی بره موم منجمد، به راحتی بره موم ها از تله جدا می شود. نور و جریان هوا، زنبور را به تولید مقدار بیشتری بره موم تحریک می کند چون زنبور تلاش می کند روزنه ورود نور و هوا به داخل کندو را با بره موم ببندد.

تماس مداوم با بره موم ممکن است موجب بروز خارش های پوستی شود. از این رو بهتر است در موقع تماس مستقیم با بره موم، از دستکش های ایمن استفاده گردد. 

بره موم معمولا حدود ۲۰- ۲۵ درصد موم در خود دارد. ترکیبات ناخالص بره موم (نظیر موم) را میتوان با حرارت دادن با افزودن آب، تقلیل یا از بین برد. بره موم باید در مکانی خشک و تاریک نگهداری شود. برای تولید پودر بره موم باید آن را در فریزر نگهداری کرد.

نگهداری و ذخیره سازی بره موم 

بطور کلی بره موم ماده ای با ثبات است، ولی شرایط نگهداری آن اهمیت ویژه ای دارد. مشتقات آن باید در ظروف تیره و در مکانی تاریک به دور از گرمای مستقیم و دمای زیادی نگهداری شوند.

در این شرایط، پس از ۱۲ ماه، بره موم مقدار بسیار کمی از خواص ضد باکتریایی خود را دست خواهد داد. عصاره الکلی بره موم در این شرایط می تواند تا ۱۵ ماه بدون از دست دادن خواص ضد باکتریایی، نگهداری شود.این ماندگاری، احتمالا به دلیل وجود مواد فنولی موجود در عصاره الکلی بره موم می باشد.

آنالیز بره موم برزیلی که به مدت ۱۵ سال در فریزر نگهداری شده بود، نشان داد خواص بیوشیمیایی و ضد میکروبی این ترکیب تغییری نکرده است، از این رو می توان گفت بره موم در فریزر تا مدتهای طولانی قابل نگهداری است.

از طرف دیگر، بره موم حاوی مقادیری ترکیبات آروماتیک (معطر)، مواد هتروسیکلیک و فلاون ها می باشد که با قرار گرفتن در معرض نور، دچار اکسایش می شود ؛ بنابراین بره موم باید در مکانی تاریک نگهداری گردد، همچنین بهتر است عصاره الکلی بره موم در ظروفی با رنگ قهوه ای تیره نگهداری شود.

با اندازه گیری میزان فعالیت آنزیم آلفا گلوکوزیداز موجود در بره موم می توان تازگی بره موم را ارزیابی کرد؛ همچنین فعالیت این آنزیم در دمای اتاق کاهش می یابد .

بیوفیلیزه کردن بره موم

بیوفیلیزه کردن یا خشک منجمد کردن (يخ- خشک) بره موم، روشی برای حفظ خاصیت ضد باکتریایی عصاره بره موم می باشد. این روش ممکن است برای مقادیر زیاد عصاره بره موم کاربرد داشته باشد ولی از اینکه اثرات هم افزایی بره موم را حفظ می کند یا خیر، اطلاعاتی در دست نیست. ولی با توجه به ثبات نسبی بره موم، روش لیوفیلیزه کردن برای این ماده، توصیه نمی شود.

مدت زمان نگهداری محصولات بره موم 

مدت زمان نگهداری هر یک از مشتقات بره موم، به صورت زیر می باشد.

1) اعصاره الکلی بره موم: حداکثر سه سال به صورت بسته بندی در ظرف تیره و دمای پایین.

2) مخلوط بره موم – عسل: حداکثر دوسال بصورت بسته بندی شده.

3) بره موم خام می تواند تا چندین سال در ظروف در بسته داخل فریزر سالم باقی بماند.

خواص فیزیکی و ترکیبات

در سال ۱۹۹۵، گرین وی در آکسفورد ۱۵۰ ترکیب متمایز را در بره موم شناسایی کرد. بررسی های تازه تر به شناسایی ۳۰ ترکیب دیگر انجامیده است. با بهبود و پیشرفت تجهیزات تجزیهی شیمیایی، ابعاد بیوشیمیایی این ماده بیشتر مشخص می گردد و احتمال دارد که باز هم اجزای دیگری که تاکنون شناسایی نشده اند در آن یافت شوند. با

ترکیبات شیمیایی بره موم با توجه به منطقه و منبع جمع آوری آن توسط زنبورهای عسل متفاوت می باشد. عوامل متعدد دیگری چون فصل و زمان جمع آوری از فاکتورهای مهم تاثیر گذار در کیفیت آن است.

رزین ها بخش اعظم فلاونوییدها را تشکیل میدهند (شاید تا ۴۰ نوع) که همراه با تعدادی از فنولها و اسیدها در این ماده یافت می گردند. بره موم دارای مقادیر بالایی از فلاونوییدها می باشد و همین مواد است که بیشترین توجه پژوهشگرانی که در جستجوی موادی به اصطلاح «فعال» در بره موم هستند را به خود معطوف داشته است یعنی آنهایی که بیش از همه گمان می رود مسیول بروز خواص دارویی باشند. برای بررسی عمیق تر نقش فلاونوییدها زمانی به این موضوع باز می گردیم و آثار داروشناسی و فیزیولوژیک آن را مورد توجه قرار میدهیم.

اسیدهای چرب موجود در بره موم، با موم زنبورعسل یکسان بوده، ولی برخی از آنها منشا گیاهی نیز دارند. وقتی بره موم تصفیه می گردد، مومها عموما از آن جدا می شوند. با این همه آنها بخش جدایی ناپذیر و مهمی از بره موم به شمار می آیند و حاوی طیفی از عناصر ریزی هستند که گمان می رود در درمان سوختگی ها اهمیت داشته باشند.

بررسی های بالینی، با استفاده از موم زنبورعسل برای درمان سوختگیها، در بیمارستانی در جنوب انگلستان در حال اجرا است. طیف روغنهای فرار موجود در بره موم به گیاهان مورد استفاده زنبور عسل بستگی دارد. پتری دانشمند مجاری، روغنهای فرار جمع آوری شده از بره موم را با روغن های فرار صنوبر که منبعی از رزین مورد توجه زنبورهای عسل میباشد مقایسه کرده و بررسی های میکروبیولوژیک، فعالیت مشابهی را علیه برخی از باکتری ها و قارچها نشان داد.

مقدار اندک دانه ی گرده که در بره موم یافت می شوند، ترکیبات پروتیینی آن را تشکیل میدهند. گابریس محقق لهستانی، ۷۶ اسید آمینه متفاوت را در بره موم شناسایی کرده که مقدار آنها به بیش از ۱ درصد می رسید. از كل اسید آمینه های موجود، میزان آرژینین و پرولین جمعا به ۴۵/۸ درصد می رسید.

هفت اسید آمینه دیگر هم به مقدار کم موجود بودند. گابریس بر این باور است که توان بره موم برای ترمیم بافت های مربوط به وجود آرژینین در آن است، زیرا این ماده در تحریک تولید اسید نوکلییک نقش دارد. همچنین ۱۴ عنصر ریز معدنی در بره موم شناسایی شده است که از بین آنها، آهن و روی از همه فراوان تر هستند. دیگر کانی های یافت شده شامل طلای نقره، منیزیم، جیوه و سرب می باشند.

با انجام آنالیزهای شیمیایی بره موم در سال ۱۹۹۴ در کشور انگلستان مشخص شد، بره مومی که به مصرف کنندگان عرضه می گردید حاوی مقادیر زیادی سرب بوده است. در تفسیر و توجیه این آلودگی توسط آلاینده ها، مواد متعددی ارایه شد که از جمله می توان به آلودگی های جوی و نیز استفاده از کندوهایی که با رنگ های حاوی سرب رنگ آمیزی شده اند، اشاره کرد.

نکته قابل توجه دیگر این است که رزین میل ترکیبی بالایی با سرب دارد و حتی ممکن است آن را از بدن نیز جدا کند. فیلکس مورات در کتابش تحت عنوان «بره موم شفابخش طبیعی جاودان» داستان جالبی راجع به این موضوع بیان میکند.

مورات شرح می دهد که وقتی حبه های انگور فشرده می شوند و آب آن برای نخستین بار آغاز به تخمیر می کند، مقدار معینی از رزین تازه که از درختان کاج به دست می آید به دورن تغار تخمیر ریخته می شود، رزین موجود در رتسینا، میل به ترکیب با سرب و جيوه دارد، فلزات را جذب و آنها را به ترکیبات بی ضرر تبدیل می کند که از راه ادرار دفع می گردند.

در سالهای اخیر بزرگترین کارخانه تصفیه بره بوم در آریزونا به منظور جدا کردن سرب و سایر فلزات سنگین از بره موم تاسیس گردید. در این تاسیسات با بهره گیری از فن آوری نوین سوپر کلوییدال که شامل عبور بره موم مایع از ستون حاوی رزین می باشد، استفاده شده است. ذرات سرب به شکل انتهایی جذب رزین می گردند. با وجود این شاید پرسش اصلی این باشد که آیا فلزاتی، مثل سرب که به نظر می رسد بره موم، آنها را جذب می کند، به منظور هدفی مثبت است یا این که این میل ترکیبی طبیعی به عنوان یکی از راههای طبیعی گردآوری سرب از محیط زیست عمل می کند.

سایر ترکیبات آلی موجود در بره موم شامل ستونها، لاكتونها، کینونها، استروییدها، اسید بنزوییک، استرها، ویتامینها و قندها می باشند. با شناسایی دقیق تر ترکیبات بره موم به اطلاعات موجود در زمینهای خصوصیات بیوشیمیایی و داروشناسی آن نیز افزوده می گردد. کندوهای باید باز هم مدت بیشتری با خود زنبورها باقی بمانیم و دریابیم که چگونه آنها بره موم را در خود به کار می برند.

بره موم دارای بوی تندی است که مخلوطی از بوی صمغ، موم، عسل و وانیل می باشد. بره موم تبریزی بوی شدید جوانه های این درخت را به همراه دارد و طعم آن نیز مخصوص است. هنگامی که بره موم را می جوید، باید مراقب باشید که آن را به خوبی با بزاق دهان مخلوط کنید تا به خوبی مخلوط و یکدست شود.

شکل ظاهری آن به تدریج حالت یک آدامس را به خود می گیرد ولی در اوایل جویدن آن کمی ناخوشایند است. زیرا به مدت چند لحظه به دندان ها می چسبد. ولی این حالت به زودی از بین می رود. طعم آن ابتدا شدید است، ولی به تدریج که عناصر فعاله آن آزاد می شوند، ملایم تر می شود.

تقریبا پس از نیم ساعت جویدن، احساس سوزش ملایمی روی زبان ایجاد میشود. در این حالت می توان آن را بلعیده یا بیرون انداخت. ولی این جویدن طولانی است که به خواص بره موم امکان تظاهر را می دهد.

شکل ظاهری آن بر حسب درجه حرارت فرق می کند. مثلا در دمای پایین کمتر از ۱۰ درجه سخت و شکننده بوده ولی با افزایش حرارت در ۳۵ درجه نرم و چسبنده شده و در حدود ۶۵ درجه ذوب می شود.

بره موم در آب غیر محلول است ولی در الکل حل می شود.

در عصاره های الکلی جوانه تبریزی و قان، همان ترکیباتی را می توان یافت که در بره موم با غلظت مشابهی وجود دارد. بنابراین، تجزیه شیمیایی بره موم، ریشه و محل بدست آمدن آن را از طریق مواد مشترکی که با برخی از جوانه ها دارد مشخص می سازد.

با این حال، هنوز ترکیبات شیمیایی این ماده به خوبی شناخته نشده اند زیرا مدت کوتاهی است که به این ماده توجه می شود. از طریق روش محلول، توانسته اند حدود ۲۰ عنصر را که اکثر آنها از نوع فلاونویید بوده و نشان دهنده خواص آنتی بیوتیکی بره موم هستند شناسایی کنند.

رنگ این ماده گرانبها قهوه ای است. البته ممکن است تمام رنگ را که بین زرد تا سیاه هستند به خود بگیرد که غالبا انعکاس قرمز یا سبزی نیز دارد. این رنگ بر حسب محل بدست آمدن آن تغییر می کند.

بره موم به طور کلی از مواد زیر تشکیل شده است:

• ۵۵ درصد عناصر رزینی
• ۳۰ درصد موم.
• ۱۰۰ درصد عناصر مختلف.
• ۵۰ درصد گرده گل.

استاندارد ها و تست کیفیت بره موم

نقش بره موم در کشور‌های مختلف، متفاوت است. در بعضی از کشور‌های اروپایی نظیر آلمان و سوئیس، بره موم کاربرد‌های پزشکی و درمانی دارد، در حالی که در کشور‌های نظیر اتریش، فرانسه، آمریکا‌، اسپانیا و برزیل به عنوان مکمل غذایی مورد استفاده می گیرد. این نگرش مثبتی به بره موم است که در بعضی کشورها از این ماده ارزشمند به عنوان مکمل غذایی استفاده می شود.

در این قسمت، قوانین مصرف بره موم به عنوان غذا و آزمایش های کیفی بره موم را مورد بررسی قرار می دهیم.

بره موم صنوبری را ابتدا با ارزیابی خواص حسی و فیزیکوشیمیایی مورد بررسی قرار می دهند. کیفیت این نوع بره موم را می توان با موارد زیر مورد سنجش قرار داد.

ویژگی های حسی بره موم:

استحکام : در دمای بالاتر از 30 درجه نرم و چسبناک و زیر 15 درجه سخت و شکننده است.

عطر : مطبوع و بوی صمغ تازه بدهد.

طعم : تیز و زننده(کمی گس)

رنگ : بسته به منشا گیاهی آن به رنگ‌های قهوه ای-زرد، قهوه ای-سبز، قرمز و قرمز-سیاه است.

ویژگی های فیزیکوشیمیایی :

غلظت(چگالی): 1/11-1/14

نقطه ذوب : 80 – 105 درجه سلسیوس

حلالیت : به سختی در آب حل می شود، ترکیبات مولکولی کمی از آن در الکل حل می شود، بخش مومی غیرقابل حل در آب، حلالیت در ترکیباتی نظیر اتانول – کلروفرم و اتانول – تولوئن افزایش می یابد.

تایید کیفیت و استاندارد سازی بره موم

 به عنوان اولین قدم در تعیین کیفیت بره موم باید منشاء گیاهی و جغرافیایی بره موم را مشخه روش GC – MS و اسپکتروفتومتری می توان این اندازه گیری را انجام داد . تمام تلاش ها را حفظ ثبات بره موم طی فرآیندهای تولید و فراوری می باشد.

درصد خلوص و میزان موم موجود در بره موم جزء معیارهای تعیین کیفیت و استاندارد این ماده است. در روش های استاندارد سازی بلغارستانی و بخش های شرقی اروپا، میزان صابونی شدن و یونیزاسیون بره موم جزء معیار های کیفی و تعیین استاندارد به شمار می آید.

این معیارها فقط بر پایه ی میزان صیغ و موم موجود در بره موم توصیف شده است، در حالی که این مواد نقش کمی در بروز خواص بیولوژیکی بر موم ایفا می کند.

همانطور که در بالا اشاره شد، نوع بره موم به منشاء گیاهی این ماده بستگی دارد. توجه به مواد بیولوژیکی بره موم اهمیت بیشتری دارد. برای بره موم های صنوبری و سبز، استاندارد هایی توصیه شده است.

معیار های مورد نظر در بره موم صنوبری شامل میزان صمغ ( بخش غیر قابل حل در الکل )، فنول ها و فلاونویید ها می باشد. ممکن است صمغ ناپرورده ی جوانه صنوبریان بطور تقلبی به جای بره موم تولید شده توسط زنبور عسل با منشا صنوبریان فروخته شود، که با اندازه گیری مقدار کاتکول و کاتکول اکسیداز آن میتوان کیفیت و نوع آن را مشخص کرد.

استاندارد پیشنهاد شده برای بره موم صنوبری و بره موم سبز برزیلی: 

ترکیب اصلی	بره موم صنوبری(کمترین مقدار) (گرم در 100 گرم)	بره موم سبز(کمترین مقدار) (گرم در 100 گرم)
صمغ	45	35
مجموع فنول ها	21	7
مجموع فلاون و فلاونول ها	5	–
مجموع فلانون و دی هیدروفلاونول ها	4	–
مجموع فلاونویید ها	9	1
موم	حداکثر: 25	حداکثر: 25
مواد انحلال ناپذیر	حداکثر: 5	حداکثر: 5
مواد معدنی	نامشخص	حداکثر: 5

بره موم با کیفیت، چه ویژگی هایی دارد؟ 

1) مواد ناخالص (مثل خرده چوب، زنبور مرده و …) بسیار کمی دارد.

2) آلودگی آن نظیر باقیمانده آفتکش یا فلزات سنگین بسیار کم بوده و یا فاقد این مواد می باشد. 

3) مقادیر زیادی صمغ (رزین) دارد.

4) مقادیر زیادی ترکیبات فعال بیولوژیکی دارد.

5) مقادیر کمی ترکیبات مومی دارد.

سایر بره موم ها خواص حسی و فیزیکوشیمیایی متفاوتی دارند. بره موم درخت غان و با کاریس به رنگ سبز تا زرد و بره موم مناطق حاره ای معمولا قرمز است. علاوه بر شناسایی نوع بره موم از منشاء گیاهی آن، امروزه با استفاده از تکنیک های دقیق کروماتوگرافی نظیر GC- MS ، TLC و HPLC می توان کمترین مقدار از ترکیبات شیمیایی داخل بره موم را اندازه گیری کرد.

ویژگی های کیفی بره موم

 روش جمع اوری بره موم نقش مهمی در کیفیت بره موم دارد. در سال ۲۰۱۰ محققین ایتالیایی ویژگی های شیمیایی بره موم را براساس روش های جمع آوری طبقه بندی کردند. روشهای مختلف جمع آوری بره موم شامل تراشیدن و استفاده از صفحات پلاستیکی یا چوبی روی قاب ها می باشد.

روش استفاده از صفحات چوبی بیشترین مقدار صمغ با کیفیت بالا را تولید می کند. محققین آرژانتینی گزارش کردند که روش استفاده از پلاستیک غیرشفاف بهتر از روش تراشیدن است، چرا که باعث جمع اوری مقدار کمتری آلودگی سربی می شود.

ویژگی های تغذیه‌ای و ساختاری بره‌موم

ساختار بره‌موم ارتباط تنگاتنگی با محل تولید و گیاه مورد استفاده زنبور دارد.ترکیبات غالب موجود در هر صد گرم بره‌موم طبق منابع علمی مختلف شامل یک گرم پروتئین، کربوهیدرات و چربی به ازای هر کدام می باشد.