کاربرد بره موم برای زنبور عسل

ساختار بره موم 

ترکیبات اصلی بره موم شامل رزین و موم می باشد. رنگ آن ممکن است تنوع بسیار زیادی داشته باشد. در مناطق معتدل رنگ این ماده از زرد روشن یا قهوه ای تا قهوه ای تیره متغیر است. رنگ بره موم تولید شده در آب و هوای گرمسیری ممکن است از قهوه ای مایل به سبز روشن (در بره موم برزیلی) تا سیاه و قرمز تیره (در تعدادی از نمونه های کوبایی) متغیر باشد.در این مقاله درباره کاربرد بره موم برای زنبور عسل سخن خواهیم گفت.

هرچه بره موم بیشتر در کندو باقی بماند رنگ آن تیره تر می شود. بره موم تازه به رنگ قرمز در قاب های حاوی سلول های مومی تازه ترشح شده توسط زنبور عسل دیده می شود. همچنین رنگ بره موم با توجه به درختان و گیاهی که مورد استفاده زنبورهای عسل قرار گرفته و نیز نوع زنبورهایی که این ماده را گردآوری می کنند متفاوت است. شما میتوانید بره موم را در دو قسمت کندو بیشتر از جاهای دیگر مشاهده کنید.

اول در مدخل ورودی یا دریچه پرواز کندوها و دوم در قسمت فوقانی و طرفین قابها لایه های بره مومی ذخیره شده در کندو به منظور استفاده در مسدود کردن درزها و منافذ کندو می باشد. در دمای ملایم، بره موم ماده ای نرم می باشد و با افزایش میزان برودت هوا سفت و سخت می گردد، گرچه باز هم قابلیت شکل پذیری خود را حفظ می کند. ولی هنگامی که یخ بزند شکننده می گردد. بره موم در دماهای بین ۷۰ تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد به مایع تبدیل می گردد.

کاربرد بره موم برای زنبور عسل

تا چه اندازه زنبور عسل بر روی رزین هایی که از درختان و گیاهان به دست می آورند کار می کنند، تا با فرآوری در درون و بیرون کندو آنها را به بره موم تبدیل کنند موضوعی است که هنوز مورد بحث قرار دارد. جمعی از پژوهشگران باور دارند که زنبورهای عسل نقش فعالی در تبدیل رزین به بره موم بر عهده دارند و این کار را به کمک تراوش های غده ای خویش هنگام گردآوری رزین ها انجام میدهند. این تراوشها حاوی آنزیم هایی است که باعث سوخت و ساز رزین می گردد.

در بررسی های که در سال های دهه ۱۹۹۰ در کوبا درباره کاربرد بره موم برای زنبور عسل انجام گرفت، نشان داد که رزین های گردآوری شده به وسیله زنبورها، تا اندازه ای توسط آنان مورد سوخت و ساز قرار می گیرد. گرینوی در سال ۱۹۹۷ اظهار داشت که با افزودن بزاق دهان زنبور عسل در هنگام جویدن و خرد کردن رزین، مواد تازه ای مثل قندها تولید می گردند. همان پژوهش نشان داد که ساختار شیمیایی بیوفلاونوئیدها در رزین های درختان است که به وسیله زنبورهای عسل گردآوری می گردد و به هنگام تبدیل به بره موم، تغییر می یابد.

پژوهشگران دیگر نیز در خصوص کاربرد بره موم برای زنبور عسل چنین استدلال می کنند که این خود رزین درخت یا گیاه است که به شکل ساده و خالص باعث ایجاد ویژگیهای حفاظتی و درمانی بره موم در کندوی زنبور عسل می گردد. توان فوق العاده زنبور عسل برای تبدیل طیفی از مواد خام ساده، مثل دانه گرده گل و شهد، به مواد بسیار پیچیده ای مانند عسل و ژل رویال نشان از فعالیت سرشار این حشره دارد.

کندوی زنبور عسل نمادی است از این که چگونه مواد ساده تر مشتق از رده های پایین جهان گیاهان، ارتقا یافته و توسط زنبورهای عسل به موادی مناسب برای رده های بالاتر تبدیل می گردند. با مقایسه طیف گسترده ویژگیهای درمانی که بره موم در اختیار آدمی قرار میدهد بار دیگر به پیچیدگی، پیراستگی و در هم تافتگی هایی که جهان گیاهان را از دنیای جانوران متمایز می سازد، پی می بریم.

یکی از باورهای رایج در مورد خاستگاه بره موم این است که این ماده منحصرا از رزین درخت صنوبر سرچشمه گرفته است. چنین چیزی درست نیست. هرچند درخت صنوبر یکی از خاستگاههای غالب رزین است، اما درختان و منابع دیگر گیاهی نیز وجود دارند.

زنبورهای عسل بره موم را از طیف گسترده ای از درختان، درختچه ها و گیاهان موجود در منطقه جمع آوری می کنند. این که چرا زنبورهای عسل منبعی را به منبع دیگر ترجیح میدهند هنوز از اسرار است. همین قدر میدانیم که زنبورهای عسل حس جذابیتی دارند که آنها را به سوی درختان، درخچه ها یا گیاهانی راهنمایی می کند که می توانند بیش از گیاهان دیگر ویژگیهای ساختاری و درمانی مورد نظر آنان را برآورده سازند. قطعا وجود رنگها و فرمون های جذاب که از طرف گیاهان شهدزا و گرده زا تولید می شوند نیز در این مکانیزم نقش اساسی ایفا می کنند.

همه زنبورهای عسل بره موم جمع آوری نمی کنند

با توجه به قدرت سازگاری بالای زنبور عسل غربی در تمام نقاط جهان به جز مناطق قطبی و امکان جمع آوری بره موم توسط این زنبورها اغلب پژوهشهای انجام شده مرتبط با بره موم با استفاده از این زنبورها صورت می گیرد، در صورتی که گونه آسیایی تمایلی برای جمع آوری رزین در منطقه تعیین می گردد.

زنبورهای گونه Apis cerana , Apis dorsata و نیز زنبور نژاد کارنیولان از موم به جای بره موم استفاده می کنند. زنبوران بدون نیش یا Melipona موادی رزینی شبیه بره موم جمع آوری می کنند که آن را برای درزگیری کندو و ساخت سلول های ذخیره عسل به کار می برند.

با توجه به فراوانی نژادهای زنبور متعلق به گونه Apis mellifera در تمام نقاط جهان به جز قطبها و امکان جمع آوری بره موم توسط این زنبورها اغلب پژوهش های انجام شده مرتبط با بره موم با استفاده از زنبوران Apis mellifera صورت گرفته است.

میزان تمایل به جمع آوری بره موم در بین گونه ها و حتی نژادهای زنبورهای عسل بسیار متغیر می باشد. گرچه دلیل آشکاری برای توجیه این تغییرات مشخص نشده است ولیکن شاید علت آن باشد که برخی زنبورهای عسل به خواص ضد عفونی کنندگی و آنتی بیوتیکی که بره موم فراهم می آورد نیازی ندارند یا از فرآورده های دیگری به این منظور استفاده می کنند.

آیا امکان دارد که سرانجام حق با فیلیپ و کاستن ماخر باشد که باور داشتند عملکرد مهم ضدعفونی در کندو توسط بره موم، ناشی از تجزیه دانه گرده گل می باشد؟

همچنین ممکن است آن دسته از زنبورانی که بومی واقعی زیستگاه های آب و هوایی جنوبی هستند همان نیازها را نداشته باشند و بنابراین در بدن آنان سیستم گردآوری نوعی بره موم ساده تر، حاصل از منابع خارجی تکوین یافته باشد.

شاید در بیشتر موارد به ماده ای ساختمانی نیاز داشته باشند تا آنتی بیوتیک، به جای رزین از مواد جایگزین دیگری مانند خاک (گل) یا دیگر مواد استفاده کنند، (کاری که زنبوران بدون نیش آفریقایی انجام میدهند) یا مانند زنبورهای کارنیولان تنها از موم استفاده کنند.

هم اینک پژوهشگران کوبایی در پی یافتن دلیل این نکته اند که چرا بره موم تولید شده در نیم کره جنوبی به وسیله ی زنبورهای غربی، با آنچه که در نیم کره شمالی تولید می گردد، حاوی عنصر متفاوتی است. ممکن است این پژوهشها به ما کمک کند که چرا انواع دیگر زنبورها که بومی مناطق گرمسیری هستند بره موم تولید نمی کنند.

باید چنین فرض کنیم که تکامل در داستان بره موم نقش بر عهده دارد. میدانیم که برخی از نژادهای زنبور عسل به دلیل جمع آوری فعالانه تر بره موم از بقیه نژادها برتر هستند، به ویژه زنبوران قهوه ای رنگ کوههای قفقاز که نسبت به (زنبورانی که در جنگل های انبوه زندگی می کنند) بره موم بیشتری گرد آوری می کنند.

زنبورهای ایتالیایی، اوکراینی و زنبورهای خاور دور مقدار بره موم بسیار کمتری جمع آوری می کنند. تئوفردریش (زنبورداری که در جزیره ونکوور در بریتیش کلمبیا زندگی می کند) می گوید که زنبوران امروزی کمتر از گذشته بره موم تولید می کنند و بسیاری از ما زنبورداران به یاد می آوریم که در گذشته زنبورهای سیاه قدیمی همه چیز را محکم به همدیگر می چسباندند و شخص به راحتی می توانست یک چهارم پوند بره موم از دریچه ورودی کندو جدا کند. به نظر وی زنبورداران امروزی ملکه هایی را پرورش می دهند که تمایل به جمع آوری بره موم کمتری از خود نشان میدهند تا با استفاده از این خصوصیت کارهایشان راحت تر انجام گیرد.

کاربرد بره موم در کندو

ارسطو (۳۲۲ تا ۳۸۴ قبل از میلاد) در حالی که به عنوان آموزگار اسکندر مقدونی عمل می کرد، به نوشتن کتابهای بزرگ خویش پیرامون اخلاقیات و فلسفه مشغول بود، زمانی هم برای نوشتن نخستین کتاب مفصل علوم طبیعی در مورد زندگی جانوران به دست آورد. این کتاب شامل منابع مختلف و مفصل درباره زندگی زنبوران عسل بود.

هدف بزرگ ارسطو این بود که از آن چه در درون کندو میگذرد به ویژه از نقش زنبور مادر یا زنبور ملکه، آگاهی یابد. ارسطو دو نوع بره موم را شناسایی کرده و به درک روشنی از نقش و اهداف آنها رسیده بود. به گفته ی او بره موم Conosis را زنبوران عسل برای پر کردن شکافها و سوراخهای کندو به کار می برند تا جلوی ورود نور، هوا و مهاجمان بالقوه، مثل عنکبوتها، مورچه ها و دیگر حشراتی که ممکن است به محیط گرم، پناهگاه و اندوخته ی غذایی آنها یورش برند را بگیرند.

از سوی دیگر بره موم Mitys ماده ای غنی تر، تیره رنگ تر و معطرتر از موم است. این ماده برای تنگ کردن ورودی کندو و نیز در ساخت دیواره های حجره ها به کار می رود.

“اد امیری” نویسنده عرب، سالها بعد بینش روشنگرانه ای هم در مورد چگونگی کار ارسطو به عنوان دانشمند و هم پیرامون استفاده های بره بوم به دست میدهد.

ارسطو برای مشاهده زنبور عسل در حین کار کردن، کندویی شیشه ای ساخت. اما زنبورها به این کندو واکنشی نشان ندادند و فقط موقعی به کار مشغول شدند که داخل شیشه را با ماده ای تیره و چسبنده پوشاندند که نشانه روشنی از استفاده ی بره موم برای جلوگیری از ورود روشنایی به درون کندو بود.

آیا بره موم نوعی سیستم ایمنی خارجی است؟

نقش بره موم در کندو با معمایی كانونی ارتباط دارد. چگونه یک کلنی از زنبوران (متشکل از زنبور یا بیشتر در محیطی عملا سربسته و تنگ) در دمای ثابت ۳۵ درجه سانتیگراد و ۵۰/۰۰۰ جمعیت با میزان رطوبت ۹۰ درصد می توانند دوام بیاورند؟ بی گمان این شرایط برای رشد میکروب ها و گسترش بیماری آماده است.

با این وجود، زنبورهای عسل نه تنها در چنین محیطی دوام آورده اند، بلکه در همین محیط طی میلیونها سال تولیدمثل کرده اند. از بسیاری جهات، شرایط درون کندو بازتاب وضعیت درون پیکر آدمی است (دمای لازم برای پرورش نوزادان دقیقا همانند دمای تن آدمی است و با مشکلات همسانی روبه رو است (شامل دما و رطوبت بالا).

پاسخ برای آدمیان این است که بدن ما از ساز و کار دفاع ایمنی پیچیده ای برخوردار است در حالی که زنبورهای عسل از بره موم به این منظور استفاده می کنند.

هرچند ظاهر امر ممکن است تعجب آور باشد، ولی مشکل بتوان از این نتیجه گیری صرفنظر کرد که بره موم به شکل مؤثر نوعی سیستم ایمنی دفاعی خارجی برای کندوی زنبور عسل فراهم می آورد که وظیفه ی خود را به راه های گوناگون به اجرا در می آورد. در همین حال این ماده در برگیرنده فرآیندهای دارویی بسیار پیچیده ای می باشد که جنبه هایی از آن هنوز به طور کامل شناخته نشده است.

پدافند شهر

ورودی کندو که دروازه ورودی شهر زنبوران عسل به شمار می آید، هر دو ساز و کار را در خود گرد آورده است. گذرگاه پیچ در پیچ به طور کامل از بره موم ساخته شده است. این گذرگاه باید تنها ورودی کندو باشد. همهی زنبورهایی که بین کندو و جهان خارج در حال رفت و آمد هستند باید از این گذرگاه بگذرند. عملا و از لحاظ ساختاری، باریک کردن ورودی کند و به طرف پایین با بره موم، امکان دفاع از کندو در مقابل مهاجمان به ویژه دیگر زنبورها، مورچه ها و دیگر حشرات به وسیلهی زنبورهای محافظ به وجود می آورد. اما بره موم از راه پنهان تری نیز از کندو دفاع می کند.

این ماده که از رزین ساخته شده همچنین به عنوان نوعی اتاقک استریل کننده عمل می کند که همه ی زنبورها باید از درون آن بگذرند، اتاقکی باریک، دراز و پر پیچ و خم که زنبورها به آرامی در حالی که به سمت قلب کند و در حرکت هستند (جایی که به عنوان استریل ترین محیط شناخته شده در طبیعت میباشد)، از باکتریها پاک می کند.

با توجه به مشاهدات ارسطو دریافتیم، زنبور عسل علاقه ای ندارد که در برابر روشنایی افتاب قرار گیرد. در دنیای وحش، زنبورها کندوی خود را در نقاطی حفاظت شده ماننده حفره های درون تنه درختان، غارها یا شكاف صخره ها بنا می کنند. در محیط های شهری آنها ممکن است به دنبال حفاظهای امنی در سقف ها برآیند، یا در دودکش های بدون استفاده (کاری که زنبور عسل چندین سال پیش در دفتر انجمن بین المللی پژوهشهای زنبورداری در کاردیف انجام دادند!)

به طور کلی بره موم برای درزگیری بخشهای بدون حفاظ کندو، حفاظت در برابر روشنایی و نیز حفظ کندو در برابر هوای نامساعد و مهاجمان به کار می رود. در کندوهای تجاری، زنبورها تلاش می کنند تا به شیوه ای مشابه از خودشان حفاظت کنند و هرگونه سوراخ خارجی کندو و درز داخلی آن که ممکن است باعث خشک شدن غیربهداشتی درون کندو گردد. (مثلا قابها و دیواره های کندو) را درزگیری می کنند.

با این همه آنان همچنین از بره موم برای تنظیم مقدار هوای مناسبی که باید در کندو به گردش در آید سود می برند. آنان این کار را با محدوده سازی یا عریض کردن سوراخ های تهویه انجام میدهند. از طریق این سوراخها است که هوا به میزان نیاز از خارج وارد کندو می گردد.

زنبورداران وقتی سخن از بره موم به میان می آید آه و ناله سر می دهند. از دیدگاه آنان بره موم نه این که نوعی داروی ارزشمند طبیعی نیست بلکه مزاحم بزرگی است که کار آنان را در مدیریت کندو و زنبورها و گردآوری عسل زیاد می کند. زیرا با این ماده همه ی بخش های متحرک کندو به یکدیگر و به دیواره های کندو می چسبند.

از قبل شنیده ایم که چگونه تعدادی از زنبورداران تلاش کرده اند این صفت را از زنبورها دور کنند. ولی با تقاضای بالایی که هم اینک در بازار برای بره موم با کیفیت بالا پدید آمده است، شاید آنان مسیری دیگری را در پیش گیرند. با این وجود، چیزی که اجتناب ناپذیر می باشد این است که جلوی همه ی مهاجمان احتمالی به کندو از طریق وضعیت حفاظتی که با بره موم ایجاد می شود گرفته نمی شود.

“فیلیکس مورات” اظهار می دارد که گونه ای زنبور عسل به نام Apis Florea مشکل ویژه ای با مورچه ها دارد. این مورچه ها به این نتیجه رسیده اند که نباید به تنهایی با محافظان ورودی کندو روبه رو شوند. آنان به شکل توده در جلوی کندو گرد می آیند و سپس به ورودی آنها حمله می برند.

زنبورهای محافظ تعدادی از آنان را تا حد مرگ نیش می زنند اما بی چون و چرا تعداد بیشتر مورچه ها بر آنان غلبه می یابند. پس از رویداد، مورچه ها وارد کندو می شوند، ملکه را می کشند و هر چیز خوراکی را از جمله لارو، عسل و دیگر زنبورها را به تاراج می برند.

با این همه Apis Florea را نباید دست کم گرفت زیرا این موجود سیستمی دفاعی برای مقابله ابداع کرده است. زنبورها همهی محوطه ی پیرامون ورودی کندو را با بره موم آغشته می کنند و چیزی شبیه تلهی مگس گیری، یا در این حالت نوعی مورچه گیر بزرگ تهیه می کنند.

مورچه های مهاجم سریع به بره موم می چسبند و به آسانی می توان آنها را نیش زد و از پای در آورد. سپس تن مورچه های مرده با بره موم آغشته میشود و ممکن است به شکل موثر به حالت مومیایی و گاه به صورت توده هایی پیرامون ورودی کندو باقی بمانند، تا این که سرانجام به وسیلهی لاروهای شب پرهی موم خوار که در کندوی زنبور عسل تخم گذاری می کند، خورده شوند.

کاربرد بره موم برای برخورد با مهاجمان

متاسفانه همه ی مهاجمان را نمی توان از کندو دور نگاه داشت. زنبورهای مهاجم و دیگر حشرات و نیز حلزون ها و جانوران کوچک، قورباغه ها، موشها و مارمولکها گاهی در جستجوی گرما و غذا به درون کندو راه می یابند.

در مورد حشرات کوچک تر این مشکل چندان بزرگ نیست. زنبورهای عسل می توانند آنان را تا سر حد مرگ نیش بزنند و حتی از لحاظ فیزیکی آنان را بیرون بیاندازند. این پیکر جانوران مهاجم مرده است که از لحاظ نموداری و نمادین نشان میدهد که تا چه اندازه بره موم برای حفاظت کند و از عفونت مهم است.

برای نمونه در مورد موش، زنبورها می توانند تا سر حد مرگ او را نیش بزنند ولی نمی توانند امیدوار باشند که لاشهی او را بیرون اندازند. اگر اجازه داده شود لاشه ی حیوان دچار پوسیدگی شده، مشکل جدی باکتریایی در کندو ایجاد می کند.

کلنی به این ترتیب به مشکل پاسخ میدهد به این ترتیب که زنبورها همهی بره موم موجود را به جایگاه لاشه انتقال میدهند، تمام نقاط بیرونی آن را با بره موم می پوشانند و سرانجام آن را موم اندود می کنند.

لاشه موش، همانند مورچه های مرده به شکلی کارآمد، مومیایی و در کندو درزبندی می گردد. جلوی فرآیند تجزیه گرفته میشود و لاشه دیگر هیچ بویی را متساعد نمی کند و هیچگونه تهدیدی برای کندو به حساب نمی آید. نقش بره موم در این سطح کلان بازتاب فرآیندی است که در سطح کوچک درون کندو انجام می گیرد.

وقتی نوبت به بررسی ویژگیهای داروشناسی بره موم می رسد، ملاحظه می کنیم که چگونه باکتری ها در درون کند و نه تنها تجزیه و نابود میشوند گویی تحت تاثیر آنتی بیوتیک قرار گرفته اند بلکه خنثی و بی اثر می گردند و مانند لاشه ی موش پیرامون شان با لایه ای از بره موم پوشانده میشود. این در واقع حالتی است مشابه رابطه ی بین جهان طبیعی و دنیای دست ساز انسان.

ماده ای ساختمانی با فن آوری بالا

شاید آخرین و وسوسه انگیزترین نقش بره موم در کندو، کاربرد آن به عنوان ماده ساختمانی باشد. در سال ۱۹۶۴، دانشمندی روسی به نام جی.ک.لایپوس اظهار داشت که یک پوند موم شان زنبور عسل قادر است ۲۵ پوند عسل را نگهداری کند که از نظر مهندسی، شان زنبور عسل را به ماده قابل توجهی تبدیل می سازد. سلول های شش ضلعی تو در تو، بی گمان در ایجاد مقاومت و استحکام شان زنبور عسل نقش دارند ولی به باور او این بره موم است که شان را قادر می سازد تا بار خود را حمل کند.

۹۰ تا ۹۵ درصد شان از موم زنبور عسل ساخته شده، در حالی که بقیه آن از بره موم درست شده است. بره موم به مانند فیبر کربن عمل می کند که هم از درون خود سلول باعث تقویت دیواره می گردد و هم آن را به سلول های پیرامونش متصل می سازد.

لایپوس همچنین نشان داد که همه سلول های نوزادان و سلول های حاوی عسل از لایه ای نازک اما کامل از رزین بره موم پوشیده شده اند. صرف نظر از عملکرد گندزدایی این استر، گرایش طبیعی چسبندگی و ناتراوایی غشای رزینی نیز هریک از سلول ها را تقویت می کند.

جالب است که رزین ها در صنعت ساختمانی وارد نسل تازه ای از مصالح ساختمانی شده اند و آنها از بابت شکل پذیری بالا و ویژگیهای حمل بار مورد توجه قرار داده اند. بار دیگر چنین به نظر میرسد که طبیعت از آدمی پیشی گرفته و گام نخست را برداشته است.

کاربرد بره موم برای ضد عفونی کندو

درون کندو، بره موم به پیچیده ترین شکل دارویی به کار برده می شود. از ماده رزینی به صورت بسیار ظریف برای پرداخت و ضد عفونی کار آمد همه سطوح کندو استفاده می گردد. بخصوص که سلول های نوزادان که در آنها ملکه تخم گذاری می کند مهم است عاری از میکروب باشند. ملکه می تواند در طول روز تا ۳۰۰۰ تخم بگذارد، چیزی بیش از دو برابر وزن خودش و زنبورهای کارگر اطمینان می یابند که تمام حجره هایی که در آنها تخم گذاری می شود به بره موم آغشته گردیده است.

دلیل دیگر آغشته کردن حجره ها با بره موم، ایجاد لایه ای است که میزان تبخیر بخار آب مورد نیاز برای رشد نوزادان را محدود می سازد. وقتی تخم گذاری انجام گرفت، از مخلوط موم و بره موم برای پوشاندن درب هریک از سلول ها استفاده می گردد و درزگیری نهایی با ماده ای ضد باکتری و ضد قارچ به انجام می رسد. حتی مصمم ترین دشمنان باکتریایی زنبور عسل یعنی باسیلوس لاروا (عامل ایجاد لوک آمریکایی) نیز در برابر بره موم از پای در می آید.

خانه هایی که عسل در آنها ذخیره می شود نیز تحت تیمار مشابهی قرار می گیرد، سپس با لایه ای (آستر) از بره موم درب آنها با موم بسته میشود.