شالک ، عشنک ، حشنک ، دله راجی ، سفید چوب (Populus nigra)

نام فارسی: شالک ، عشنک، حشنک، دله راجی، سفید چوب

نام علمی: .Populus nigra L

نام فرانسه: Peuplier noir، Peuplier franc، Peuplier – commun

نام انگلیسی: Water – Poplar ، Willow – Poplar ، Black – poplar

نام آلمانی: Schwarz Pappel

نام ایتالیایی: P. da pali، Pioppo – nero

نام عربی: بقس (Baqs)، حور اسود، حور رومی (Hhawr rimi)

شالک درختی است از تیره بید به ارتفاع ۱۰ تا ۲۰ متر که به حالت وحشی و در نقاط مساعد ممکن است، ارتفاع آن حداکثر به ۴۰ متر نیز برسد. برگ هایی به رنگ سبز و به طول و عرض تقريبا مساوی، بی کرک و شفاف دارد. جوانه ها و برگ های جوان آن دارای ترشحات چسبنده با بوی مخصوص و طعم تلخ می باشند. قسمت مورد استفاده شالک، جوانه های آن، مخصوصا جوانه های مولد گل آن است که در آخر زمستان آن ها را چیده و خشک می نمایند. پوست شاخه های این درخت نیز به مصارف درمانی می رسد.

جوانه های این درخت، شکل کروی نوک تیز، شفاف و به رنگ قهوه ای روشن دارند. درازای آن ها ۱ تا ۳ سانتی متر و پهنای آن ها ۵ تا ۸ میلی متر است. هر یک از جوانه ها را ۵ تا ۸ فلس فشرده به هم فرا می گیرد که ۳ تای خارجی آن ها منحصرا دیده می شود. فلس های اخیر، اندازه های متغیر دارند و همیشه آلوده به نوعی ماده چسبناک اند. در قسمت درونی آن ها، فلس های داخلی به رنگ قهوه ای و نازک تر از فلس های بیرونی جای دارد. محور گل آذین نیز از فلس های مذکور پوشیده است. بوی جوانه ها، معطر و طعم آن ها تلخ و کمی شیرین است.

ترکیبات شیمیایی شالک

جوانه های درخت شالک دارای گلوکزید لووژیری به نام پوپولین (populine) یا پوپولوزيد (populoside) است که بر اثر هیدرولیز با آب باریت، موادی نظیر سالیکوزید، اسید بنزوئیک و گلوکز از آن نتیجه می شود به علاوه در جوانه ها، مواد و ترکیبات دیگری مانند کریزین (chrysine)، متیل کریزین (methylchrysine) با تکنوکریزین (tectochrysine)، ساليسين، اسانس به مقدار بسیار جزئی، مواد رزینی و تانن وجود دارد.

کریزین، تحت اثر قلیائیات و گرما تجزیه گردیده، موادی مانند فلوروگلوسین (phloroglucine)، اسید بنزوئیک و اسید استیک از آن حاصل می شود.

پوپولين Populine (ساليسين بنزوات salicin benzoite ، پوپولوزيد populoside)، به فرمول C_۲۰H_۲۲O_۸ و به وزن ملکولی ۳۵۰.۳۸ است. پوپولین در پوست و برگ انواع Populus و هم چنین در بعضی از Salix ها به شرح زیر یافت می شود:

1. .Populus tremula L
2. .Populus nigra L
3. .Populus nigra Var. italica Duroi
4. .Populus canadensis Moench
5. .Populus grandidentate Michx
6. .Populus tremuloides Michx
7. .Salix pupurea L
8. .Salix pupurea Var. helix (L.) Koch

استخراج پوپولین، توسط Pearl و همکارانش، هم چنین محققین دیگر از انواع گیاهان مذكور صورت گرفته است. تهیه آن ممکن است از ذوب کردن سالیسین با انیدرید بنزوئیک و یا سالیسین و benzoyl chloride در مجاورت هیدرواکسید پتاسیم انجام گیرد.

دی هیدرات پوپولین موجود در شالک ، به صورت بلوری های سوزنی شکل در آب (حلال) به دست می آید. طعم شیرین، مشابه طعم شیرین بیان دارد. در حرارت ۱۰۰ درجه، آب خود را از دست می دهد و در این حالت، در گرمای ۱۷۹ درجه ذوب می شود. هر گرم آن در ۲ لیتر آب، ۴۵ میلی لیتر آب جوش و در حدود ۱۰۰ میلی لیتر الکل حل می شود. در اتر غیر محلول است.

متیل کریزین Methylchrysine (تكتوكریزین tectochrysine)، به فرمول‌ C_۱۶H_۱۲O_۴ است و به صورت بلوری های سوزنی شکل متبلور می شود. در گرمای ۱۶۳ درجه ذوب می گردد. در الكل و بنزن غیر محلول است. این ماده، به همین صورت و یا به حالت گلوکزیدی در جوانه انواع Populus ها یافت می شود. تكتوكریزین، یا متیل کریزین، دارای اثر مدر است و از این نظر به مصارف درمانی مختلف می رسد.

خواص درمانی شالک

دم کرده ۸ تا ۱۵ گرم جوانه های شالک در نیم لیتر آب جوش و یا خیسانده آن ها به نسبت مذکور در جوشانده پوست درخت، دارای اثر مدر، معرق، تقویت کننده عمل دستگاه هضم، مقوی، قابض، کم و بیش ضدعفونی کننده و غیره است. مصرف آن ها جهت درمان بیماری های کلیه، مثانه و مجاری دفع ادرار و بیماری های جلدی، رماتیسم، نقرس، سیاتیک و غیره توصیه شده است.

اونگان پوپولئوم که اثر آرام کننده مخصوصا در بواسیر دارد، مرکب از جوانه های خشک شده درخت مذکور، همراه با برگ خشک شده گیاهان دارویی مختلف به نسبت زیر است:

ابتدا برگ ها را خرد کرده با الكل مرطوب می نمایند و در آن به مدت ۲۴ ساعت قرار می دهند. سپس پیه افزوده به مدت ۳ ساعت در بن ماری حرارت می دهند و گاه گاه به هم می زنند و در انتها جوانه شالک را وارد می نمایند. پس از صاف کردن، پماد حاصل را مجددا به حالت مایع درآورده در ظروف مربوط وارد می کنند تا در آن انجماد یابد. اونگان پوپولئوم، به مصارف درمانی مختلف در استعمال خارج می رسد.

از چوب شالک ، زغال دارویی مرغوبی تهیه می شود که دارای اثر جذب گازها و ضد عفونی کننده است. از آن، جهت رفع سوء هضم های ناشی از نفخ استفاده می گردد و چون اثر ضد عفونی نیز دارد، از آن برای مواردی که مدفوع بوی عفونت به خود می گیرد، به صورت کاشه، قرص، گرانول و غیره استفاده می شود. در استعمال خارج، گرد زغال مذکور به طور خالص و یا همراه با مواد معطر و قابض، برای شست شوی دندان به کار می رود به علاوه، گرد آن را بر روی زخم هایی که در شرف عفونی شدن است، می پاشند.

از جوانه های شالک، نوعی اونگان به صورت زیر نیز طبق فرمول Botan تهيه می شود:

۱۰۰ گرم جوانه را در ۳۰۰ گرم آب به مدت ۲ ساعت می جوشانند سپس به آن ۱۵۰ گرم روغن خوراکی و ۵۰ گرم موم خالص می افزایند و حرارت را کم می کنند و بعد از آن که کلیه آب موجود در این مخلوط تدریجا تبخیر گردید آن را به حالت گرم از پارچه نازکی می گذرانند تا صاف شود. در ایران از جوانه این درخت کم تر استفاده درمانی به عمل می آید.

محل رویش شالک

نواحی شمالی ایران، مرکز ایران، نواحی مختلف البرز: کرج، شهرستانک در ارتفاعات ۲۲۰۰ تا ۲۳۰۰ متری، آسپینا در طالش (شمال ایران در ارتفاعات ۶۰۰ متری)، آذربایجان، حسن بگلو در ۱۲۰۰ متری، همدان، کاشان، بلوچستان، فارس: سروستان، نواحی سرحدی مشرق ایران.

اسامی محلی ‌شالک

درخت شالک در اطراف تهران به شالک، حشنک و عشنک، در همدان به دله راجی، گرده راجی، در آذربایجان به ایری قلمه و در تویسرکان به سفيد چوب و غیره موسوم است.