بسفایج ، بسپایک (Polypodium vulgare)

نام فارسی: بسفایج ، بسپایک

نام علمی: .Polypodium vulgare L

نام فرانسه: Millepieds, Polypode de chene, Polypode vulgaire

نام انگلیسی: Polypody – Wall – fern, Common Polypody, Adders – Fern

نام آلمانی: Tupfelfarn, Engelsii ss

نام ایتالیایی: Polipodio, Felce quercina

نام عربی: بسبايج (Basbayeg)، تشتيوان، اضراس الكلب (Adras el Kalb)

نام‌‌های ديگر بسفایج: بسبايج، بسپايك، دارچماز، ثاقب الحجر، اضراس الكلب

بسفایج ، گیاهی پایا و دارای ریزوم افقی به ضخامت انگشت، گوشت دار و پوشیده از فلس های نازک و متعدد به رنگ خرمایی از گروه نهانزادان آونددار است. در قسمت تحتانی ریزوم آن نیز، ریشه های نازک دیده می شود. برگ هایی به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر، بیضوی، نوک تیز، منقسم به قطعات متعدد و منتهی به دمبرگ دراز دارد. قطعات برگ های آن که دارای وضع متناوب در مقابل یک دیگر و در طرفین رگبرگ اصلی هستند، به نسبتی که به راس نزدیک می شوند، کوچک تر می گردند و ابعاد کم تر پیدا می کنند.

هاگینه های بسفایج در پشت برگ و در امتداد دو خط موازی، در طرفین رگبرگ اصلی قطعات، ظاهر می شوند و فاقد اندوزی می باشند. قسمت مورد استفاده این سرخس، ریزوم آن است که پس از خشک شدن، به صورت قطعات دارای برجستگی (بقایای برگ) و خارهای کوتاه (بقایای ریشه)، در معرض استفاده قرار می گیرد. رنگ آن ها قرمز قهوه ای، بوی آن ها ناپسند و طعم آن ها ابتدا ملایم و کمی شیرین است ولی تدریج گس و ناپسند می شود.

گیاه بسفایج به حالت خورو در جنگل ها، روی دیوارها و پای درختان غالب نواحی اروپا و در ایران می روید. تکثیر آن به وسیله قطعات ریزوم، در زمین های سبک، ماسه ای و در سایه صورت می گیرد. گیاه دارویی بسفایج در نواحی معتدل و مرطوب زمین مثلا در شمال ایران و در روی دیوارها و تخته سنگ ها می روید.

ریشه ی بسفایج در کتاب قانون بوعلی سینا این چنین توصیف شده است: «چوبی است باریک، خاکی رنگ، گره دار و کمی به سیاهی و سرخی می زند یا مایل به سبز است. شاخه هایی دارد شبیه کرم هایی که پاهای دراز دارند. مزه اش تا اندازه ای شیرین و گس است».

گیاه بسفایج در کتاب مخزن الادویه این چنین توصیف شده است: «ریشه ای است مایل به سیاهی و باریک و شبیه به هزارپا و گره دار و از هر گرهی ریشه های باریک برآمده است. بهترین آن دارای طعم قرنفل، كلفت با کمی شیرینی و گس است و چون بشکنند، رنگ درون آن سبز مغز پسته‌ای باشد و هرچند کهنه شود، روی سرخی و سیاهی آورد».

قسمت دارویی گیاه ریزوم‌ها هستند که آن ها را از زیر خاک بیرون می آورند و پس از خشک کردن استفاده می کنند. ریزوم‌های خشک شده به صورت قطعاتی با رنگ قرمز متمایل به قهوه ای که بر روی آن‌ها برجستگی، گره ها و خارهای کوچکی وجود دارد که مربوط به بقایای برگ و ریشه ها است. طعم ریزوم ها در گیاه تازه ملایم و شیرین است و به تدریج گس و نا مطبوع می شود. بوی ریزوم خشک شده نامطلوب است.

ریزوم بسفایج را می توان به صورت تازه یا خشک مصرف کرد. بهترین فصل برداشت ریزوم‌ها از نظر مواد موثر، از اوایل پاییز به بعد است. خاصیت برگ های بسفایج ضعیف تر از ریزوم‌های آن است و کم تر مورد استفاده قرار می گیرند.

ترکیبات شیمیایی بسفایج

ریزوم بسفایج دارای تانن، موسیلاژ، مواد رزینی، مواد البومینوئیدی، آمیدون، مانیت، قند، روغن به مقدار ۸ درصد، گلوکزیدی به نام پلی پودین polypodine (با اثر مسهلی به مقدار ۱.۱۵ گرم)، گلیسیریزین [volmar] و طبق بررسی های L. Kroeber، دارای مقداری ساپونین است. در برگ آن، قند، اسیدهای بنزوئیک، سالیسیلیک، فیتوسترین و به مقدار بسیار جزئی از گلیسیریزین یافت می شود.

ترکیبات بسیار زیادی در ریزوم بسفایج گزارش شده است که به قرار زیر است: مشتقات فوروگلوسین، اسانس، روغن ثابت به میزان ۸ درصد، تانن‌ها، پولی پودین A وB قندها به میزان ۵درصد، مانیتول، پروتئین، نشاسته، کربوهیدرات ها و گلیسریزیک اسید. در اسانس حاصل از ریزوم، اسیدهای چرب بوتیریک، هگزوئیک، سوکسی نیک و لوریک گزارش شده است. همچنین سالیسیلات متیل که دارای اثر ضد درد موضعی است، در ریزوم وجود دارد.

استرهای مختلفی از جمله آلفا متیل بوتیریک استر که دارای خاصیت قوی مسهلی هستند، در ریزوم شناسایی شده است. رزین های مختلفی، از جمله رزین حاوی الکل بنزیلیک و استر مربوطه که دارای خاصیت قوی ضد کرم می باشند، در ريزوم گزارش شده است. مزه شیرین ریزوم به خاطر ساپونین اوسلادین آن است. همچنین ساپونین های دیگری، از جمله پولی پودو ساپونین از ریزوم جدا شده اند. ترکیب پولی پوزید ۸، ۶۰۰ بار شیرین تر از قند سوکروز با غلظت ۶ درصد و ترکیب اوسلادین ۵۰۰ بار شیرین تر از سوکروز خالص است.

املاح موجود در ریزوم بسفایج شامل پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم، به مقدار نسبتا قابل توجه و منگنز، آلومینیوم، آهن، باریوم و استرنسیوم به مقدار کمتر و طلا، نقره، نیکل و كبالت به مقدار جزیی است. اسیدهای گیاهی مختلف، از جمله سیتریک، مالیک، کلروژنیک، کافئیک و آسکوربیک و اسیدهای چرب پالمیتیک، اولئیک و لینولئیک از دیگر ترکیبات این گیاه ریزوم هستند.

طرز استفاده و مقدار مصرف ‌بسفایج

برای جوشانده‌ این گیاه ۲۰ تا ۲۵ گرم له شده قطعات ریزوم در یک لیتر آب بریزید و به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بجوشانید؛ سپس آن را صاف و آن مقدار را اندین نوبت در شبانه روز مصرف کنید. این جوشانده برای مصارف داخلی، از جمله بهبود سرفه و تسکین عوارض سرما خوردگی مفید است.

چای بسفایج

می توان ریزوم ها را پودر و۴ تا۵ گرم از آن را به صورت چای دم کرد. برای این منظور، بر روی پودر ریزوم این گیاه، یک لیوان آب جوش بریزید و مدت ۱۵ دقیقه مانند چای روی بخار کتری بگذارید تا دم بکشد؛ سپس آن را صاف و مصرف کنید. از این چای می توان روزانه تا ۴ بار استفاده کرد.

از چای بسفایج می توان به عنوان مسهل استفاده کرد. در این صورت میزان ۱۵ تا ۳۰ گرم پودر ریزوم را به صورت چای، یک جا دم کنید و آن را یک باره مصرف کنید. بهترین زمان مصرف هنگام شب است. بسفایج اکثرا به صورت دم کرده، جوشانده و شربت مورد استفاده قرار می گیرد که نحوه مصرف شربت آن معمولا ساعتی ۲ قاشق مربا خوری و چندین مرتبه در روز است. شربت یا چای تمام گیاه برای دفع کرم‌ها مفید است.

خواص درمانی بسفایج

طبیعت گیاه بسفایج گرم و خشک و بسیار خشکاننده است. خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: ضد انگل، صفراآور، خلط آور، ادرارآور، ملین، مسهل، تسکین دهنده دردهای سینه در سرماخوردگی، درمان لقوه، ورم کلیه، رماتیسم (به صورت ضماد)، تصفیه خون، نفخ، کبد، طحال، نقرس، بلغم و سودا، سوهاضمه، آسم و تنگی نفس، دل دردهای کهنه، رگ به رگ شدن (به صورت ضماد)، بسیار مفید است.

همچنین درمان بواسیر، سرفه و برونشیت، مالیخولیا، دفع انگل، زخم‌های میان انگشتان، ترک پوست، سردی و درد معده، جوش های غرور جوانی، دل درد و کمردرد دوشیزگان، اشتها آوری، یرقان، تصفیه خون، استسقا تورم و آب آوردن اندام های بدن)، آسم، برونشیت، سرفه های مزمن و تنگی نفس، تب و لرز، پولیپ بینی، کوفتگی و گرفتگی اعضا بدن، اشک چشم بیش از اندازه، بیماری جذام و افرادی که دارای ناراحتی ریوی هستند.

ریزوم بسفایج دارای اثر خلط آور، ملین، مسهلی ملایم و صفرابر است. به علاوه ریزوم خشک شده آن، موثرتر از ریزوم تازه به نظر می رسد. در طب عوام سابقا از آن جهت رفع سرفه های مزمن، گریپ های کهنه، برونشیت، زردی، اختلالات مزمن کبدی و طحال و هم چنین دفع کرم های روده، استفاده به عمل می آمده است.

Dr. H. Leclerc، ریزوم گیاه را در ردیف صفرابرهای خوب اعلام داشته است و چون مصرف آن منحصرا ترشحات صفرا را افزایش می دهد (بدون آن که دل پیچه و حالت ناراحت کننده دیگر ایجاد کند) از این نظر استفاده از آن را جهت رفع زردی، یبوست های مزمن و نارسایی اعمال كبد، توصیه نموده است. ریزوم بسفایج به علت اثر خلط آوری که دارد در رفع نزله اشخاص مسن، موثر واقع می گردد.

برای رفع رطوبت منجمد در معده بسفایج و هل باید از هر کدام ۵ گرم را در یک لیوان آب بجوشانید و صبح میل کنید. برای درمان دل درد و کمر درد دوشیزگان و دختران. بسفایج، گل گاوزبان، گل بومادران، شوید خشک و سنبل الطیب از هر کدام ۲ گرم را در یک لیوان آب بجوشاند و میل کنید. جهت بچه دار شدن سنبل الطیب، بسفایج، انزروت، صبر زرد، هلیله سیاه و خولان مکی از هر کدام ۱۰ گرم را در ۲۰۰ گرم عسل مخلوط و روزی ۳ قاشق مرباخوری میل کنید.

با توجه به خاصیت صفرا آوری بسفایج، این گیاه از قدیم در اروپا برای درمان هپاتیت و یرقان مورد استفاده قرار می گرفت. از گیاه بسفایج هم چنین برای درمان سوهاضمه و اشتها آوری استفاده می شده است. جوشانده ی ریشه های تازه‌ ی بسفایج و یا پودر آن برای مالیخولیا و دردهای روماتیسمی (تورم مفاصل)، یرقان، تصفیه خون، استسقا و همراه با گل پنیرک برای رفع سفتی طحال، درد پهلو و کولیک مورد استفاده قرار می گرفت.

موارد استفاده دیگر گیاه، در آسم، برونشیت، سرفه های مزمن و تنگی نفس است. عرق ریزوم و برگ های بسفایج در قدیم برای رفع تب و لرز توصیه می شده است. همچنین ریزوم تازه یا خشک را مخلوط با عسل برای درمان پولیپ بینی، با قرار دادن آن در بینی به کار می بردند. اگر مقدار ۴ گرم از پودر ریزم آن با ۲ یا ۳ عدد تخم مرغ نیم پز خورده شود، کوفتگی و گرفتگی اعضا بدن را برطرف خواهد کرد. هم چنین برای معالجه ی دردهای مفاصل و در درد کمر بسیار مجرب است.

پودر برگ خشک شده بسفایج نیم برابر و حنا یک برابر، باهم مخلوط کنید و بر سر بگذارید. برای ترشحات اشک چشم زیادتر از حالت طبیعی بسیار مفید است. خوردن طبخ شده ریزم بسفایج و انیسون برای درمان سرفه های آسمی و تنگی نفس مفید است و اگر آن را با فلوس و ترنجبین بخورند برای بیماری صرع نیز مفید خواهد بود.

برای بهبودی بیماری جذام روزی ۶ گرم از پودر آن را با مقداری مغز فلوس مخلوط کنید و به مدت ۷ روز آن را همراه با داروهای اصلی مصرف کنید. افرادی که ناراحتی ریوی دارند بهتر است آن را همراه با مقداری پرسیاوشان مصرف کنند. افرادى كه ترشحات اشک چشم آنان زياد تر از حالت طبيعى مى‌باشد، اگر خشک شده‌ برگ بسفایج را بسايند و با حنا مخلوط كرده و بر سر گذارند. ترشحات زياد را نقصان مى‌دهد.

صور دارویی بسفایج

در مصارف داخلی معمولا جوشانده ۲۰ تا ۲۵ گرم قطعات ریزوم در یک لیتر آب به کار می رود. Dr. H. Leclerc درباره تهیه جوشانده مذکور چنین توصیه کرد که پس از یک ربع جوشاندن، باید ادامه حرارت را متوقف نمود و مقدار ۱۰ گرم ریشه شیرین بیان و ۵ گرم ریشه آنژلیک بدان افزود و ۱۲ ساعت آن را باقی گذارد و سپس صاف نموده عسل بدان اضافه نمود و به مقدار یک فنجان، صبح ناشتا مصرف کرد. به عنوان خلط آور باید چند برگ نعناع یا دانه آنژلیک و یا دانه انیس بدان افزود و به مقدار ۲ قاشق سوپ خوری در هر ساعت مصرف کرد. شربت آن نیز مانند شربت پرسیاوش تهیه می شود.

برای درمان بواسیر ۲ گرم بسفایج و ۱۰ دانه عناب نیم کوب شده را در ۲۰۰ سی سی آب بجوشانید و به مدت ۱۵ روز میل کنید. برای سرفه و برونشیت: بسفایج، انیسون و ریشه ی شیرین بیان از هر کدام ۲ گرم را در ۲۰۰ سی سی آب جوش دم و میل کنید. و برای مالیخولیا ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم مغز فلوس را در هم بکوبید و تا یک هفته میل کنید. برای دفع انگل روزانه ۴ گرم از این گیاه را به صورت دم کرده میل کنید. برای درمان زخم های میان انگشتان دست و پا ضماد بسفایج را بگذارید.

برای درمان ترک پوست، بسفایج را غليظ بجوشانید و با آب آن پوست را بشویید. برای درمان سردی و درد معده ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم سنبل الطیب را دم و میل کنید. دم کرده بسفایج عفونت کلیه و مثانه را از بین می برد و فشار خون را نیز کاهش می دهد. برای درمان جوش های غرور جوانی بادیان، بسفایج و آویشن شیرازی از هر کدام ۵ گرم در یک لیوان آب بجوشانید و در ۳ نوبت و به مدت ۱۵ روز ادامه دهید. خانم ها بعد از پاک شدن به مدت ۱۲ روز استفاده کنند.

اگر بيست گرم از بسفایج را بجوشانيد و آب صاف‌كرده‌اش را بنوشيد بى‌ترتيبى در اعمال صفراوى و سوء گوارش را بهبود مى‌بخشد، درد رماتيسم را تسكين مى‌دهد، هم مسهل است و هم اسهال را بند مى ‌آورد، محلل شير منجمد شده در معده است، انگل‌‌ها را دفع مى ‌كند، ساقط كننده‌ی جنين است، مداواكننده‌ی خفقان‌‌های سخت‌علاج مى‌باشد، معالج عفونت‌‌های مثانه و مجارى ادرار است، صرع را درمان مى‌كند.

نوشيدن آب جوشانده‌ی آن مخلوط با ماءالشعير و يا آب و عسل براى تحليل قولنج و نفخ شديد و دفع اخلاط بسيار نافع مى‌باشد. آن را با ريشه شيرين‌بيان پوست گرفته و انيسون دم كنيد و آب صاف‌ كرده‌ی آن را بنوشيد. براى رفع سرفه و تنگى‌نفس نافع است.

اگر مغز فلوس سایيده شده يا ترنجبين را در آب دم‌كرده آن مخلوط نموده و بنوشيد. براى تحليل باد و گاز بواسير و تسكين درد معده مزمن و درمان صرع بسيار مجرب است. تا يک هفته هر روز شش گرم از بسفایج را با صد و بيست گرم مغز فلوس بكوبيد و بخوريد ماليخوليا و جزام را درمان مى‌كند.ضماد آن براى رفع پيچيدگى عصب هم چنين شقاق بين انگشتان نافع است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف بسفایج

تاکنون گزارشی از عوارض جانبی این گیاه در حد مصرف دارویی ارائه نشده است. بعضی از گونه های دیگر آن دارای مواد کارسینوژن سرطان زا است که باید دقت کرد اشتباه مصرف نشوند. كمى سمى و مضر كليه است.

تعدادی از بسفایج ها حاوی آنزیم تیامیناز هستند که می تواند ویتامین B1 را تجزیه کند. البته در حد مصرف دارویی و معمولی عارضه ای ایجاد نمی شود، ولی در مصارف زیاد، مقداری از این ویتامین در بدن تجزیه می شود. خوشبختانه این آنزیم با خشک کردن گیاه و در اثر حرارت از بین می رود؛ بنابراین مصرف خشک شده و یا پخته آن مشکلی ایجاد نمی کند.

سابقه ی تاریخی بسفایج

از دوران باستان گیاه بسفایج به عنوان گیاهی دارویی شناخته شده و مورد استفاده ملت‌های مختلف بوده است. در قرن اول میلادی دیوسکورید از این گیاه برای درمان ترک دست ها، زخم بین انگشتان و به عنوان خلط آور استفاده کرده است.

در دارونامه های کشورهای مختلف حتی تا قرن بیستم ثبت شده و مصرف آن معمول بوده است. هندی های مقیم آمریکای شمالی ریزوم های بسفایج را برای کاهش سرفه های دردناک و گلودرد مصرف می کنند. حتی از ریزوم آن برای طعم دادن به غذاها نیز استفاده می کنند. و نیز به صورت چای برای تسکین درد معده، زخم گلو، سینه پهلو، کهیر و مرهم آن را برای رفع التهاب و ورم‌ها مورد استفاده قرار میدهند.