بررسی گیاهان منطقه بهره برداری

منظور از بررسی گیاهان یک منطقه برای بهره برداری آن نیست که کلیه گیاهان آن ناحیه مورد مطالعه قرار گیرند زیرا این عمل علاوه بر آن که با صرف وقت زیاد صورت می گیرد، انجام آن منحصرا از عهده معدودی از گیاه شناسان مجرب بر می آید و به علاوه چون برای منظور فوق فقط انواع دارویی گیاهان مورد توجه می باشد، مطالعه نمونه های غیردارویی، غیرضروری است مگر در مواردی که تشکیل یک موزه گیاهی کوچک مطرح باشد.

مطالعه فلور یک ناحیه (گیاهان کلی یک ناحیه)، اطلاعات عمیق گیاه شناسی لازم دارد و انجام این کار جز برای متخصصین این علم که مدت ها در صفات کلی گیاهان کار کرده و به روش نام گذاری آن ها، آشنایی کامل دارند، برای دیگران تقریبا غیرمقدور است. در بهره برداری از گیاهان دارویی چون وجود متخصصینی که فقط اطلاعات کافی در شناسایی انواع دارویی داشته باشند و به اسامی آن ها آشنا باشند، کفایت می کند، از این جهت بررسی گیاهان کلی یک ناحیه، ضرورت پیدا نمی نماید.

به عنوان مثال با توجه به بررسی گیاهان باید گفت که از تیره آلاله، گیاهان متعددی ممکن است در ناحیه ای وجود داشته باشد ولی چون در جنس های Trollius ،Delphinium ،Ranunculus ،Caltha و ThallCITL، انواع مهم دارویی وجود ندارد، از جمع آوری و بررسی گونه های مختلف آن ها که تشخیص و نام گذاری هر یک، وقت زیاد لازم دارد باید صرف نظر شود.

هم چنین از بررسی گیاهان فاقد انواع دارویی مهم باید خودداری گردد مانند آن که تیره های Typhaceae ،Alismaceaae و غیره به علت فاقد بودن انواع دارویی نباید مورد توجه قرار گیرد و از تیره Colchicaeae منحصرا گونه های درمانی متعلق به جنس Colchicum باید بررسی شود جمع آوری گونه های مختلف Merendera و Bulbocodium، به علت واجد نبودن اندام دارویی بی نتیجه می باشد.

اطلاعات گیاه شناسی متخصصین مذکور باید به پایه ای باشد که تشخیص انواع دارویی از غیردارویی گیاهان برای آن ها میسر باشد، زیرا در غیر این صورت ممکن است به جای جمع آوری یک نمونه دارویی مفید، گونه مشابه آن که فاقد اثر درمانی و یا حتی دارای اثر سمی است جمع آوری شود و موجبات خطر را برای مصرف کنندگان فراهم آورد یعنی در واقع تشخیص انواع مختلف گزنه، مخصوصا نوع درمانی آن که Utrica dioica است، در بررسی گیاهان برای مسئول جمع آوری گیاهان به سهولت میسر باشد و به هیچ وجه Eryngium campestre را که گیاهی از تیره جعفری است به علت عدم دقت با بعضی انواع مجاور آن که مختصر شباهتی بدان دارند اشتباه ننماید.

و در بررسی های منطقه ای نباید کلیه گیاهان ناحیه بهره برداری دقیقا یادداشت گردند زیرا فقط انواع مهم آن ها، آن هم مشروط بر آن که به تعداد فراوان یافت شوند و بازار فروش نیز داشته باشند، از نظر بهره برداری دارای اهمیت خاص می باشند. در نتیجه نه تنها گیاهان غیر دارویی و یا دارویی کم ارزش نباید مورد توجه قرار گیرند بلکه از بین انواع دارویی مهم نیز، آن هایی باید در دفاتر مخصوص ثبت شوند که از هر لحاظ واجد کلیه شرایط بهره برداری باشند.

ترتیب جمع آوری اطلاعات مذکور و ثبت آن ها در دفاتر نیز باید بر این اساس باشد که در موقع بهره برداری هیچ گونه مشکلی پیش نیاید مانند آن که باید قبلا نقشه ساده ای از محل بهره برداری تهیه نمود و گیاهان دارویی نواحی مختلف را بر روی آن تعیین کرد و حتی به دقت، زمان گل دادن و به دانه نشستن گیاهان و اطلاعاتی نظیر آن ها را در نقشه مذکور وارد نمود. برای روشن شدن امر به عنوان مثال موارد زیر ذکر می گردد:

اگر در منطقه بهره برداری، به بوته هایی برخورد گردد که عموما گل های زرد مجتمع در قسمت های انتهایی ساقه داشته باشند، چون احتمال این که نوعی گیاه دارویی به نام علف چای (Hypericum perforatum) باشد زیاد است، از این جهت باید مشخصات محل رویش گیاه یادداشت گردد و نمونه برداری با ذکر تاریخ به عمل آید و کلیه اطلاعات و نمونه گیاه در اختيار متخصصین فن قرار گیرد تا اگر گیاه مذکور همان گونه دارویی مورد نظر باشد، پس از بررسی جهات مختلف و اشکالات بهره برداری و محاسبه ارزش آن پس از خشک شدن، اقدام به بهره برداری شود.

متخصصین فن معمولا بر اثر ممارست دریافته اند که یک گیاه دارویی معین، به سهولت یا به اشكال خشک می شود و پس از خشک شدن نیز، چه مقدار از وزن خود را از دست می دهد.

در کنار جریان های آب و یا اماکن مرطوب، غالبا نوعی گیاه دارویی علفی به ارتفاع ۰.۶۰ تا ۱.۵ متر با گل های بنفش روشن و مجتمع به صورت سنبله دراز و پرگل دیده می شود که ممکن است با انواع دارویی دیگری با گل های بنفش و نسبتا درشت همراه باشد و یا گیاه اخیر در چمن زارهای اطراف گیاه مذکور مشاهده گردد. مشخصات نوع اول از ۲ گیاه مذکور با Lythrum Salicaria و صفات ظاهری نوع دوم، با کاسنی (Cichorium intybus) که هر دوی آن ها، از انواع دارویی می باشند، تطبیق دارد.

در بررسی گیاهان ، گیاه اول در صفحات شمال ایران مخصوصا کناره جاده های بین بابلسر و آمل به حد فراوان یافت می گردد به طوری که در فصل گل دادن، منظره بسیار زیبا در حاشیه جاده به وجود می آورد. در سایر نواحی شهرستان های ساحلی، مخصوصا کنار جاده های مجاور چالوس نیز بدان برخورد می گردد. چون در مناطق مذکور، به حد فراوان از گیاه فوق یافت می شود از این جهت بهره برداری از آن مقرون به صرفه است و اگر از گیاه دوم یعنی کاسنی، تعداد کافی در اطراف آن مشاهده گردد، حتی می توان از آن نیز بهره برداری به عمل آورد.

به تجربه ثابت شده است که اگر از یک گیاه دارویی به مقدار زیاد در ناحیه ای یافت گردد و در فاصله کمی از آن نیز، یک یا چند گیاه دارویی به تعداد غیر کافی وجود داشته باشد، بهره برداری از گیاهان اخیر، اعم از آن که مصارف فروش آن ها کم باشد، بی فایده نخواهد بود زیرا همیشه با یک گیاه دارویی پر ارزش می توان مقادیر کم تری از گیاهان دیگر را به فروش رسانید مانند آن که با ۱۵۰ کیلوگرم از علف چای (Hypericum perforatum) می توان معادل ۲ تا ۳ کیلوگرم Convallaria maialis به بازارهای دارویی عرضه کرد.

در بررسی های منطقه ای نباید منحصر به قسمت های سطحی زمین توجه گردد یعنی نباید فقط گیاهان علفی و یا بوته های کوچک که ساقه های کم ارتفاع دارند مورد دقت قرار گیرند زیرا در بین درختچه ها و درختان بزرگ نیز گیاهان دارویی ارزنده ای یافت می شود که بهره برداری از بعضی از آن ها، سود فراوان تولید می نماید، به علاوه از یک درخت دارویی که گل یا میوه و یا دانه آن مصارف درمانی داشته باشد می توان مقادیر زیاد از اعضای آن را به دست آورد و استفاده سرشار برد در حالی که از یک گیاه دارویی علفی، موقعی می توان به نتیجه فوق رسید که دسترسی به تعداد زیادی از پایه های آن میسر باشد.

چون همه انواع گیاهان دارویی یک ناحیه، به یک نسبت خریدار ندارد و به علاوه قیمت آن ها با یک دیگر تفاوت کلی دارد ضمنا بعضی از انواع کم ارزش آن ها نیز ممکن است اصولا در بازارهای تجارت مورد توجه قرار نگیرند، از این جهت باید از بین گیاهان دارویی یک ناحیه ، همیشه انواعی از آن ها که مورد تقاضای عموم می باشند بیشتر مورد توجه قرار گیرند تا پس از بهره برداری، بلافاصه قابلیت فروش در بازارهای دارویی را داشته باشند.

نتیجه بررسی های منطقه بهره برداری همیشه باید به صورت تقویمی درآورده شود و در آن به شرحی که در جدول راهنمای زیر مشاهده می گردد، همه مشخصات گیاهان از قبیل نام های فارسی و علمی آن ها، قسمت مورد استفاده و یا زمان بهره برداری از آن ها و غیره منعکس باشد:

بررسی گیاهان مناطق اختصاصی

با توجه به بررسی گیاهان در مناطق خاص، عده ای از گیاهان دارویی اختصاص به نواحی مشخص داشته، به زندگی در آن نواحی سازش خاص حاصل نموده اند به طوری که پرورش آن ها نیز منحصرا در اماکنی صورت می گیرد که همان شرایط برای آن ها فراهم باشد مانند گیاهان اختصاصی مناطق کوهستانی، سواحل دریاها، کنار رودخانه ها، جنگل ها، نقاط مردابی و غیره.

بررسی گیاهان نشان داد که شرایط محیط زندگی اگر برای این دسته از گیاهان که در محیط های اختصاصی زندگی می کنند تغییر یابد، ممکن است باعث از بین رفتن کلی آن ها گردد و یا آن که اصولا گیاهان رشد کافی حاصل نمایند مانند آن که Caltha polypetala که اختصاصا در حاشیه مرداب ها و یا دامنه های مرطوب و اماکن مشابه آن به سر می برد، اگر محیط زندگی آن به علت کم شدن آب مرداب و یا رطوبت زمین، فاقد آب لازم گردد، به کلی از بین می رود.

در بررسی گیاهان ، در دامنه های مرتفع البرز مانند داماش که یکی از نواحی منطقه عمارلو است، به نوعی سوسن کوهستانی به تعداد کم و به نام Lilium monadelphum برخورد می شود که پیاز حجیم، ساقه بلند و گل های درشت و بسیار زیبا دارد. این گیاه در ارتفاعات کم تر از ۱۸۰۰ متر، به ندرت ممکن است پیدا شود، در عوض هر قدر ارتفاع محل بیشتر باشد پایه های فراوان تری از آن مخصوصا در ناحیه درفک به چشم می خورد.

در مقابل این دسته از گیاهان که شرح داده شد، انواعی نیز وجود دارند که در شرایط آب و هوایی متفاوت، یافت می گردند یعنی حساسیت خاص نسبت به تغییرات شرایط محیط زندگی در آن ها دیده نمی شود و یا لااقل این حساسیت بسیار کم است. از اختصاصات گیاهان دسته اخیر که به عنوان مثال Capsella Bursa-pastoris را ذکر می نماییم، آن است که در شرایط مساعد به حداکثر رشد و تکثیر می رسند در حالی که در محیط های نسبتا نامساعد نه تنها رشد کم حاصل می کنند بلکه تعداد پایه های کم تری از آن ها با رشد کم تر در این گونه محیط ها به وجود می آید.

برای روشن شدن امر بررسی گیاهان در مناطق اختصاصی، پس از معرفی تعدادی از درختان مفید دارویی ایران، به ذکر مثال هایی از گیاهان اختصاصی محیط های متفاوت مبادرت می نماییم:

۱- بررسی درختان دارویی:

از بین درختان بیشتر انواعی از آن ها را که در ایران یافت می شوند و یا پرورش می یابند، ذکر می نماییم: درخت زبان گنجشک، کیش، درخت آلبالو، درخت هلو، درخت به، درخت ازگیل، درخت گردو، درخت انار، درخت نارنج، درخت بید، زالزالک وحشی، درخت انجیر، هم چنین Juniperus commuins ،Populus nigra و غیره.

۲- بررسی گیاهانی که به طور طفیلی یا نیمه طفیلی بر روی درختان به سر می برند:

Polypodium vulgare ،Viscum album (بسفایج).

۳- بررسی گیاهان دارویی جنگل ها و اماکن سایه دار:

Dryopteris Filix – mas ،Arum maculatum (فورژمال)، Convallaria majalis (موگت)، Pulmonaria officinalis.

۴- بررسی گیاهان دارویی کنار رودخانه ها، استخرها و جریان های آب و نواحی مرطوب:

Althaea officinalis ،Symphytum officinale (ختمی)، Polygonum Bistorta (انجبار)، Mentha ،Phyllitis Scolopendrium (انواع مختلف نعناع)، Sairaea ulnaria ،Valeriana officinalis ،Lythrum Salicaria (علف گربه).

۵- بررسی گیاهان دارویی حاشیه مزارع و حدود خارجی جنگل ها:

Berberis Vulgaris (زرشک)، Frangula Alnus ،Rosa canina ،Bryonia dioica ،Solanum Dulcamara (تاجریزی پیچ)، Humulus lupulus (رازک)، Galium Aparine ،Rubus fruticosus ،Rhamnus cathartica (سیاه درخت) و غیره.

۶- بررسی گیاهان دارویی نواحی کوهستانی:

Aconitum Napellus ،Arnica montana (اقونیطون)، Gentiana lutea (جنتیانا)، Juniperus sabina (مای مرز)، Lavandula (انواع مختلف لاواند)، Sorbus Aucuparia ،Antennaria dioica.

۷- بررسی گیاهان دارویی کنار جاده ها و زمین های بایر:

Arctium Lappa ،Ononis spinosa ،Artemisia vulgaris ،Agrimonia Eupatoria ،Borago officinalis ،Atropa Belladona ،Geum urbanum (گاوزبان)، Galium verum ،Chelidonium، majus Papaver Rhoeas (مامیران)، Lithospermum officinale ،Melilotus officinalis ، Origanum vulgare (شبدر زرد)، Malva sylvestris (پنیرک)، Hyoscyamus niger (بذرالبنج)، Parietaria officinalis ،Hypericum perforatum ،Verbena officinalis ،Thymus Serphyllum Polygonum aviculare

۸- بررسی گیاهان دارویی نواحی مردابی:

Menyanthes trifoliata ،Drosera rotundifolia ،Cicutla virosa.

۹- بررسی گیاهان دارویی که در داخل آب زندگی می کنند:

.Nasturtium officinale ،Oenanthe aquatica (L.) Poir (بولاغ اوتی)، Nymphaea (انواع نیلوفر آبی).

۱۰- بررسی گیاهان دارویی زمین های خارایی:

Cytisus scoparius ،Digitalis purpurea، ليكوپود.