آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
نام فارسی: اسفرزه
نام علمی: .Plantago Psyllium L
نام فرانسه: Pucie re، Oeil de Chien، Plantain Psyllium، Psyllium
نام انگلیسی: Clammy – Plantainy، Flea wort
نام ایتالیایی: Pulicaria، Psilio
نام آلمانی: Flohkraut، Psyllienkraut، Flohwegerich، Flohsamenkraut
نام عربی: حشيشة البراغيث، برزقطوناء (‘Barz qat ina)
اسفرزه ، گیاهی است از تیره بارهنگ، علفی، یک ساله به ارتفاع ۱۰ تا ۳۵ سانتی متر که به حالت وحشی در نواحی مختلف مدیترانه، شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا از جمله ایران می روید. از مشخصات آن این است که برگ هایی باریک، دراز، نوک تیز و مجتمع به وضع متقابل با ۳ تایی بر روی ساقه دارد. گل های آن که به وضع مجتمع در کناره برگ های قسمت انتهایی ساقه، به صورت سنبله هایی واقع بر روی پایه بلند ظاهر می گردند، دارای براکته های باریک در قاعده گل آذین هستند.
سنبلهها و دم گلها به طول ۹ – ۱ سانتی متر و کرک دار هستند. سنبله گرد یا کشیده به طول ۲- ۰.۵ سانتی متر دارای گلهایی متراکم است. کاسه گل، تخم مرغی – بیضی و قایقی شکل است. گلبرگ های لوب دار، تخم مرغی یا گرد، قلبی شکل یا قایقی شکل است. دانه ها و پوست دانه، اندام دارویی این گیاه را تشکیل می دهد. دانه های آن تخم مرغی و قایقی شکل به رنگ خاکستری مایل به قهوه ای با ته رنگ ملایم صورتی است. اپیدرم موسیلاژی است و در آب متورم می شود و به صورت نیمه شفاف در می آید. زمان جمع آوری دانه های آن مرداد ماه است.
میوه اسفرزه پوشینه، شکوفا، ۲ خانه و محتوی معمولا یک دانه کوچک ، لغزنده و به رنگ قهوه ای در هر خانه است. گیاه اسفرزه و دوگونه دیگر به نام های .P. ramosa Asch . ،P. indica L و .P. cynops L از نظر درمانی به مصارف مشابه می رسند. مخلوط دانه این گیاهان، در بازرگانی تحت نام Psyllium (اسفرزه) در معرض استفاده قرار می گیرد. قسمت مورد استفاده این گیاهان برگ و مخصوصا دانه آن هاست.
ترکیبات شیمیایی اسفرزه
قسمت های مختلف گیاه اسفرزه دارای گلوکزیدی به نام اوکوبین (aucubine) و نوعی هیدرات کربن صمغ دار به نام گزیلین (xyline) به فرمول C۳۶H۵۵O۲۹ (طبق بررسی های Tollens) است. غشا دانه هر ۳ گیاه مذکور، لعاب فراوان دارد به طوری که با قرار گرفتن دانه ها در آب، پوسته خارجی آن ها متورم گردیده، پس از پاره شدن، لعاب از آن ها خارج می شود.
در حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسفرزه را، یک ماده جاذب آب تشکیل می دهد که موسیلاژ نامیده می شود، این ماده پس از جذب آب، لعاب می دهد و هر دانه ۱۰ برابر حجم خودش متورم میشود و به شکل لعابی ژلاتینی در می آید. این لعاب به رفع یبوست کمک می کند. دانه های اسفرزه حاوی موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز تولید دگزیلوزان، آرابینوز، د – گالاكتوز، د – گالاکتورونیک اسید می نماید، هم چنین این گیاه دارای روغن، پروتئین و املاح معدنی می باشد.
قسمت های مختلف گیاه اسفرزه دارای گلوکوزیدی بنام اکوبین و نوع هیدرات کربن صمغ دار به نام گزلین و هم دارای لعاب زیاد می باشد. در این گیاه چربی ها ۱۰-۵ درصد شامل اسیدهای چرب غیر اشباع و استرول ها، موسیبلاژها ۱۵-۱۰ درصد شامل گزیلوز، گالاکتورونیک اسیده ارابینوز و رامنوز از عمده ترین مواد تشکیل دهنده می باشند.
نحوه کاشت و تکثیر اسفرزه
تکثیر آن و به طور کلی گونه های مفید دیگر Plantago، به وسیله دانه و در زمین های شنی قابل نفوذ، شخم زده و عاری از علف های هرزه صورت می گیرد.برای این کار، ابتدا شیار هایی به عمق ۴ تا ۵ سانتی متر و به فواصل ۶۰ سانتی متر، در زمین ایجاد می کنند.
سپس دانه ها را در بهار در این شیار ها می کارند و پس از انجام این کار، غلطک ملایمی می زنند تا دانه ها از یک قشر نازک خاک پوشیده گردند. معمولا پس از نمو دانه ها و پیدا شدن گیاهان جوان، فاصله آن ها را از یک دیگر به نحوی زیاد می کنند که هر پایه از دیگری لااقل ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر فاصله داشته باشد.
جمع آوری محصول، در مرداد ماه انجام می گیرد. برای این کار گیاه را از قاعده ساقه قطع می کنند و در انبار به وضع آویخته قرار می دهند تا خشک گردد. بعدا با تکان دادن شاخه های خشک و یا وارد کردن ضربات ملایم به آن ها، دانمه های رسیده را جدا می سازند. معمولا چون دانه های جمع آوری شده دارای خرده های برگ و بقایای گل آذین می باشند، از این جهت قبل از عرضه کردن به بازار های دارویی، آن ها را عاری از ناخالصی می کنند.
نحوه مصرف اسفرزه
پودر گیاهی:
از فرآورده های موجود در بازار می توان به گرانول پسیلیوم و پودر پسیلیوم اشاره کرد.
خیسانده:
۱۰ – ۵ گرم دانه را در آب گرم خیسانده و اجازه دهید چند ساعت بماند آنگاه آن را جرعه جرعه میل کنید. این خیسانده گرفتگی صدا را که از گرمی باشد، برطرف می سازد، پژوهشهای دانشمندان نشان میدهد که یک قاشق مرباخوری تخم اسفرزه که ۳ بار در روز خورده شود و هر بار دست کم دو لیوان آب ولرم با آن نوشیده شود، اثر محسوسی در تخلیه و رفع یبوست دارد.
اسفرزه در کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر مفید است، آن را با عناب در آب بخیسانید و آب آن را صبح، نادیا بخورید. اگر با آب آن بدن را هم بشویید خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف می سازد. اگر اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام ۱۰۰ گرم) ترکیب کرده و هر روز یک قاشق سوپخوری آن را در ۲ لیوان آب حل کرده و مصرف کنید برای رفع خارش تن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است.
دم کرده:
دم کرده اسفرزه مدر است و برای سوزاک مفید است.
جوشانده:
۲۰ گرم اسفرزه در یک لیوان آب جوشانده و میل شود. این کار ۴ روز تکرار شود که دافع سنگ کیسه صفرا است. روزانه سه مرتبه در صبح، ظهر و شب و در هر بار یک قاشق شربت خوری در یک فنجان آبجوش بریزید بعد با نبات شیرین کرده بخورید، اسهال خونی را درمان میکند. این دارو از خونریزی زیاد در هنگام قاعدگی جلوگیری می کند.
ضماد:
آن را بکوبید، بعد با سرکه خمیر کرده و هر روز صبح و شب روی محل ضماد بگذارید، سالک را درمان می کند. گل ختمی کوبیده را با لعاب آن مخلوط کنید و بر پیشانی بمالید، سردردی که از آفتاب باشد را تسکین می دهد.
توصیه های مصرفی اسفرزه:
در استفاده از این گیاه دارویی نباید خود درمانی کرد، بلکه بایستی با پزشک مشورت کرد، چرا که در غیر این صورت، فرد به مسمومیت دارویی به شکل های سردرد و تهوع مبتلا می شود. باید بدانیم که اسفرزه به عنوان ملین و کاهش دهنده کلسترول و احتمالا پیشگیری سرطان نقشی ندارد بلکه، خاصیت ورم کردن و تولید لعاب زیاد آن است که اثر درمانی مفید دارد، پس اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافی آب زیاد خورده نشود، روده ها ورم کرده و چون آب مدفوع کاملا جذب می شود برعکس، عمل دفع مشکل می شود. پس فراموش نشود که با اسفرزه باید آب زیاد خورده شود.
توصیه ما این است که اسفرزه به شکل دم کرده مصرف شود. با اینکه یبوست ناراحتی عمومی زنان باردار است ولی زنان باردار باید از خوردن اسفرزه نظیر سایر ملین ها پرهیز کنند و برای رفع یبوست از خوراکیهای غنی از فیبر و الیاف گیاهی مانند سبزیها، دانه های غلات، نان سبوس دار استفاده کنند.
در کودکان زیر ۷ سال و افرادی که بدلیلی توانایی مصرف آب زیاد ندارند مانند اختلال عصبی، نارسایی قلبی و کلیوی نبایستی مصرف شود. در افراد دیابتی بعلت اینکه اسفرزه جذب کربوهیدرات را آهسته می کند تنظیم قند را بهم ریخته و باید با احتیاط مصرف شود. بدلیل احتمال وجود حساسیت بار اول مقدار کم استفاده شود.
توجه داشته باشید که بواسطه مواد موسیلاژ اسفرزه احتمال کاهش جذب داروهائی که توام با آن مصرف میشود، وجود دارد، لذا باید ۱-۲ ساعت بین مصرف اسفرزه با داروهای دیگر فاصله باشد. هیچگاه نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است. خوردن حدود ۴۰ گرم تخم اسفرزه کوبیده شده، موجب سرد شدن بدن و تخدير و تنگی نفس و آشفتگی و سرانجام منجر به غش و توقف نبض و پس از مدتی احتمالا منجر به مرگ می شود، لذا در این حالت از داروهای قی آور گرم نظير آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده شود.
خواص درمانی اسفرزه
از برگ اسفرزه در طب عوام به عنوان التیام دهنده زخم و جراحات استفاده به عمل می آید. دانه گیاهان مذکور اثر ملین دارد زیرا پس از جذب آب، تورم حاصل کرده به طور مکانیکی موجبات لينت و سهولت دفع مواد را فراهم می سازد. از دانه گیاهان مذکور در رفع یبوست های مقاوم، نزله های مزمن، دیسانتری، اسهال های ساده، درمان بیماری های مختلف ناشی از التهاب کلیه و مثانه و هم چنین در خون آمدن از ریه استفاده به عمل می آید. مقدار مصرف دانه ۵ تا ۱۵ گرم است.
در استعمال خارج، از لعاب دانه گیاهان مذکور، نوعی کولیر جهت رفع ورم چشم تهیه می گردد. و در صنعت از لعاب دانه این گیاهان استفاده های مختلف مخصوصا در تهیه آهار پارچه به عمل می آورند. آن را در آب بریزید و بگذارید بماند و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل کنید، اگر دائم جرعه جرعه نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی وحرارت باشد را برطرف می سازد.
دانه های اسفرزه دارای موسیلاژ، پروتئین، قند، روغن ثابت و تانن است. از دانه اسفرزه به عنوان ضد سرفه، ضد التهاب دستگاه گوارش، ملین و در درمان سندرم روده تحریک پذیر استفاده می شود. از موسیلاژ آن در فرآورده های آرایشی به عنوان امولسیون کننده و از پوست دانه ها به صورت موضعی در رفع تحریک پوست استفاده می شود. آب دم کرده اسفرزه را بنوشید، مدر است و برای سوزاک مفید می باشد.
از اسفرزه در طب گذشته به صورت خوراکی به عنوان ملین و به صورت موضعی به عنوان ضد التهاب استفاده می شده است. موسیلاژ دانه ها با ایجاد لایه محافظ بر مخاط روده ها عمل تسکین دهنده، در موارد التهاب را نشان می دهد. رژیم غذایی با پلی ساکاریدهای موجود در موسیلاژ، موجب کاهش کلسترول و گلوکز خون می شود. این گیاه نرم کننده شکم، ضد زخم روده و معده، ضد حرارت و عطش، ضد اسهال ساده و خونی، ضد خون ریزی سینه، نشاط آور، ضد تب و لرز می باشد.
۲۰ گرم در یک لیوان آب جوشانده و ۴ روز تکرار شود، دافع سنگ کیسه صفرا است. اگر اسفرزه را با تخم شربتی وخاکشیر (هر کدام ۱۰۰گرم) ترکیب کرده و هرروز یک قاشق سوپ خوری آن را در ۲ لیوان آب حل کرده مصرف کنیم برای رفع خارش تن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است. هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آب جوش بریزید بعد با نبات شیرین نموده بخورید، اسهال خونی را درمان می کند، از خونریزی زیاد و قاعدگی جلوگیری می نماید.
گیاه اسفرزه را بو دهید و هر روز بخورید. اسهال های طولانی و مزمن را درمان می کند. لعاب آن را دائم در گلو غرغره کنید و جرعه جرعه بخورید، گلودرد را درمان می کند و اگر آب آن در دهان نگه دارید برفک و سوختگی و تاول و زخم های دهان را درمان می کند. آن را بکوبید، بعد با سرکه خمیر نموده و هر روز صبح و شب این پماد را روی محل سالک بگذارید، سالک را درمان می کند.
محل رویش اسفرزه
گونه اول از ۳ گیاه مذکور در منطقه وسیعی از نواحی شمالی ایران، دشت گرگان، گیلان: بین منجیل و پاچنار (راه قزوین به رشت)، رودبار در ارتفاعات ۳۰۰متری، بين چالوس و رشت. لرستان، کردستان، بختیاری، اصفهان، خوزستان ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، فارس: تخت جمشید، لار: بستک. کرمان: نزدیک بم، مسجد سلیمان و گونه دوم در نواحی شمالی ایران، بندر انزلی تا نوشهر مانند چابک سر و بابلسر در ماسه زارهای ساحل دریا می روید.
مطالب بسیار علمی و آموزنده ای را ارائه دادید، از زحمات و کوشش در جهت نشر دانش و آگاهی متشکرم.