بارهنگ ، رمحاج ولک (Plantago major)

نام فارسی: بارهنگ ، رمحاج ولک (Remhadjé valk در گیلان)

نام علمی: .Plantago major L

نام فرانسه: Grand – plantain، Plantain à grandes feuilles، Plantain commun

نام انگلیسی: waybread، Bird’s meat، Great – waybread، Larger plantain

نام آلمانی: Schafeszunge، Grosser Wegerich، Roter-Wegerich، Breiter-Wegerich

نام ایتالیایی: Petacciola، Centonervi، Cinquenervi، plantaggine maggiore

نام عربی: لسان الحمل

نام‌های دیگر بارهنگ: بارتنگ، پیزوشا، لسان‌الحمل، لسان‌الحمل كبير، محاج‌ولک، سمن دودم.

بارهنگ گیاهی استاز تیره بارهنگ، به ارتفاع ۸ تا ۵۰ سانتی متر و دارای برگ هایی با پهنک بزرگ و واقع در سطح زمین که در منطقه وسیعی از دو قاره اروپا و آسیا و هم چنین شمال آفریقا و آمریکای شمالی می روید.

از مشخصات آن این است که در پهنک برگ های آن، ۳ تا ۱۱ رگبرگ سراسری در جهت طولی دیده می شود. گل های آن دارای جامی به رنگ خاکستری روشن یا تقريبا مایل به قرمز ومجتمع به صورت سنبله های دراز است. هر یک از این سنبله ها نیز در راس دنباله بلندی منتهی به وسط برگ ها، جای دارد. میوه اش پوشینه، دارای ۲ خانه و محتوی ۴ تا ۸ دانه کوچک و بیضی شکل در هر خانه می باشد.

قسمت مورد استفاده این گیاه، برگ، ریشه و دانه آن است که در طب عوام به مصارف درمانی عدیده می رسد. گیاه بارهنگ و دو گونه دیگر آن به نام های .P. media L و .P.lanceolata L دارای مصارف درمانی مشابه می باشند. هیچ یک از گیاهان مذکور تولید نوش نمی نمایند ولی زنبور عسل برای استفاده از دانه های گرده، به سمت آن ها جلب می گردد.

ترکیبات شیمیایی بارهنگ

برگ و ریشه گیاهان مذکور دارای موسیلاژ، صمغ، اسیدهای آلی، انورتین، امولسین، تانن و گلوکزیدی به نام اوكوبين (aucubine) به فرمول C_۱۵H_۲۲O_۹ است. ماده اخیر، تحت اثر امولسین به سهولت تجزیه گردیده، گلوکز و یک آگلیون (Aglycone) از آن حاصل می شود که ترکیب شیمیایی آن هنوز به طور دقیق معلوم نشده است.

در خاکستر گیاهان مذکور، املاح مختلف سدیم، پتاسیم، منیزیم و غیره به طور فراوان مشاهده می گردد. دانه .P. lanceolata L، دارای ۸ تا ۹ درصد و دانه .P. major L دارای ۱۰ درصد مواد روغنی است. روغن حاصل از دانه گیاه اخیر، رنگ زرد، بوی مطبوع و طعمی تقریبا شبیه طعم روغن گردو دارد. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه معادل ۰.۹۳۲ می باشد. اندیس صابونی و اندیس ید آن، به ترتیب ۱۸۳ و ۱۳۸.۵ است. از این روغن می توان برای مصارف تغذیه استفاده به عمل آورد.

ترکیبات شیمیایی موجود در برگ بارهنگ شامل پلانته نولیک اسید، سوکسی نیک اسید، ترکیبات تلخ، ماده‌ی پلانتاژین، مواد گلوتینی، گلیکوزید اوكوبين، اوکوبین، کولین، آدنین و ساپونین است. ترکیب شیمیایی موجود در تخم بارهنگ 183.0 درصد ماده‌ی هولوزید پلانتئوز در تخم بارهنگ موجود می‌باشد.

خواص درمانی بارهنگ

برگ بارهنگ طبیعتی سرد و خشک دارد. ریشه، برگ و دانه گیاهان بارهنگ اثر قابض و نرم کننده دارند و از آن ها به عنوان تصفیه کننده خون، آرام کننده و رفع تحریکات در نزله های مزمن برونش ها، نزله مجاری ادرار و دستگاه هضم، رفع ناراحتی های آسم مرطوب، اسهال های ساده، ورم مخاط دهان، درد دندان و حتی درد گوش استفاده می گردد.

W. Bohn در ۱۹۲۷، H. Schulz در سال ۱۹۲۹ و K. Kahnt در ۱۹۰۶، جوشانده گیاه کامل را به عنوان یکی از بهترین داروها جهت رفع نزله های مزمن شش و یک داروی فرعی مناسب برای درمان مسلولین توصیه نمودند. در آلمان، نوعی نقل ساخته شده از اعضای این گیاه را برای رفع ناراحتی های دستگاه تنفس کودکان به کار می برند.

اطبای قدیم مانند S. Kniepp وبعد A. Dinand و همکارانش، فراورده های بارهنگ را در رفع خونروی های ریوی، وجود خون در اخلاط، بیماری های کبدی، زردی و برگرداندن غذا که با احساس سوزش در لوله مری همراه است، با اثر قاطع ذکر نمودند. جوشانده دانه بارهنگ در رفع بیماری های التهابی کلیه و مثانه و مخصوصا وجود خون در ادرار، موثر تشخیص داده شده است.

بارهنگ از گیاهانی است که ارزش درمانی آن در استعمال خارج خیلی بیشتر از مصارف داخلی آن است. از بررسی های Dr. H. Leclerc، چنین نتیجه گرفته شده است که اگر برگ تازه بارهنگ به مدت چند ساعت در آب جوشیده قرار گرفته سپس قطعات آن بر روی زخم های بازگدارده شود، نه تنها زخم ها را از آلودگی حفظ می کند بلکه سرعت التیام و بهبود آن ها را باعث می گردد.

در ایران نیز، از برگ بارهنگ به همین منظور استفاده فراوان در التيام زخم ها به عمل می آید. تجربه نشان داده است که کمپرس و ضماد برگ بارهنگ ، اگر بر روی زخم های ملتهب اثر داده شود، معالجه سریع آن ها را باعث می گردد. جوشانده ریشه گیاه که با عسل شیرین شده باشد، اگر به صورت غرغره بر روی مخاط دهان اثر داده شود، ورم حلق وگلو را از بین می برد.

Hufiland از تجربیات خود چنین نتیجه گرفت که له شده برگ های تازه بارهنگ را اگر در ناراحتی های جلدی بر روی پوست قرار دهند و مرتبا نیز آن را تجدید نمایند، اثر معالج در رفع سوداهای بسیار دردناک ظاهر می کند و حتی اگر حالت چرکین پیدا نموده و یا در مرحله پیشرفت در ناحیه صورت باشد، آن را از بین می برد.

Dr. H. Leclerc، به کار بردن کرم (Creme) بارهنگ را در رفع جوش های صورت، جوش ناحیه بینی، زنخدان و گونه ها، توصیه نموده است. جوشانده بارهنگ مخصوص اگر گل Melilotus officinalis و گل Centaurea cyanus بدان افزوده شده باشد، به صورت حمام چشم، در رفع ورم پلک و ورم ملتحمه تاثير مفید می نماید.

از برگ گیاه بارهنگ به وفور استفاده می شود و برگ آن خاصیت ضد عفونی کننده دارد و هم چنین دانه این گیاه هم خاصیت ضد عفونی کننده و خلط آوری خوبی برای دستگاه تنفسی دارد. برگ تازه وله شده بارهنگ اگر در محل گزیدگی زنبور، زنبور عسل و پشه، شدید مالش داده شود، درد را تسکین می دهد و به نظر می رسد که اثر خنثی کننده بر روی سم حشرات مذکور داشته باشد.

• پنجاه تا صد گرم از برگ بارهنگ را در یک لیتر آب جوش دم کنید و هر صبح و ظهر و شب یک فنجان از آب صاف کرده‌ی آن را بنوشید. تب‌بر و آرام‌بخش است، مدر و معرق می‌باشد، ضد رماتیسم است، بر‌ای معالجه کولیک، مالاریا، تسکین سرفه و آسم برونشیتی مفید است، بر‌ای رفع اختلالات کلیه، بیماری‌های مثانه و سوزاک موثر می‌باشد، موجب قطع خون‌ریزی می‌شود، بر‌ای درمان سل، خون ‌ریزی سینه و قرحه‌ی ریه موثر است.
• آب جوشانده برگ بارهنگ را با عسل شیرین کرده و روزی سه فنجان تدریجا میل کنید. از ترشی و سوزش و سنگینی معده جلو گیری می‌نماید، درد معده را تسکین می‌دهد، کم خونی را درمان می‌کند.
• برگ بارهنگ را با عدس بپزید و بخورید. بر‌ای درمان استسقای گرم نافع است.
• برگ بارهنگ را با عدس و نمک بپزید و با سرکه بخورید. اسهال خونی را قطع می‌کند..
• روزی دو بار هر مرتبه یک مشت ازتازه برگ بارهنگ را پس از تمیز کردن بکوبید و ضماد کنید. زخم واریس و انواع سوختگی را درمان می‌کند، زخم‌ها، جراحات و نقاط ملتهب را بهبود می‌بخشد، بر‌ای قطع خون‌ریزی، التیام زخم‌‌های مزمن و معالجه‌ی ویتلایا داخس یا عقربک مؤثر است، جوش‌ها، ناراحتی‌های جلدی و ورم صورت که در اثر آبسه و پیله‌ی دندان ایجاد شده باشد را درمان می‌کند و باعث فروکش آن خواهد شد.
• از داغ کرده برگ بارهنگ می‌توان بر‌ای پاک کردن برفک دهان بچه‌ها استفاده کرد.
• اگرتازه برگ بارهنگ را چند ساعت در آب جوش بگذارید و بعد روی زخم‌ها بیندازید، التيام زخم تسریع می‌شود.

• بیست گرم از خشک برگ بارهنگ را در نیم لیتر آب سه دقیقه بجوشانید و پانزده دقیقه دم کنید، بعد آب صاف کرده‌ی آن را روزی سه بار در گلو قرقره نمایید. گرفتگی صدا را برطرف می‌سازد و گلو درد را درمان می‌کند.
• اگر برگ بارهنگ را بپزید، بعد له کنید و روی موضع قرار دهید و مرتبا تجدید کنید، اثر معالج در رفع سودا‌های دردناک دارد، حتی اگر چرکین شده باشد.
• ده گرم خشک برگ بارهنگ را در یک لیوان آب جوش بیست دقیقه دم کنید، بعد با آب صاف کرده‌ی آن چشم را بشویید. قرمزی چشم را برطرف می‌کند، ورم چشم را می‌نشاند، چسبندگی پلک‌های چشم را برطرف می‌سازد، اگر چیزی در چشم رفته باشد آن را خارج می‌نماید.
• کشیدن آب تازه برگ بارهنگ در بینی سبب التیام زخم‌ها و شقاق مخاط بینی می‌شود، از خون دماغ جلوگیری می‌کند.
• آب تازه‌ برگ بارهنگ را بگیرید و روزی چند بار در دهان بمالید و مزه مزه کنید. زخم‌‌های داخل دهان را بهبود می‌بخشد.
• خوردن عصاره‌ ریشه بارهنگ تب‌های گرم را تخفیف می‌دهد.
• پنجاه تا صد گرم از ریشه بارهنگ را در یک لیتر آب‌ جوش دم کنید و هر صبح و ظهر و شب یک فنجان از آب صاف کرده‌ی آن را بنوشید. اثر نرم کننده دارد، قابض، آرام ‌بخش و تب ‌بر است، خون را تصفیه می‌کند، بر‌ای اسهال ساده اثر مفید دارد، در مورد تحریکات در نزله‌های مزمن و ناراحتی‌های آسم مرطوب اثر آرام‌ بخش دارد.
• آب ریشه بارهنگ را با آب برگ بارهنگ مخلوط نموده و در دهان مزه مزه کنید. بر‌ای کاهش ورم مخاط دهان و تسکین درد دندان مفید است.

• عصاره‌ تازه‌ ریشه بارهنگ را گرفته و در گوش بچکانید. بر‌ای کاهش درد گوش که از حرارت باشد موثر است.
• آب جوشانده ریشه بارهنگ را در دهان نگه دارید. درد دندان را تسکین می‌دهد و لثه را تقویت می‌کند.
• تخم بارهنگ را دم کنید، بعد آب و دانه را با هم بخورید. زخم‌های دستگاه گوارش را التیام می‌بخشد، سینه را نرم می‌کند و بر‌ای درمان ناراحتی ریه و آسم مؤثر است، وجود خون در اخلاط را رفع می‌کند، تونیک و محرک است، از برگرداندن غذا جلوگیری می‌نماید، بر‌ای رفع اختلالات کلیه به کار می‌رود و تقویت کننده‌ کلیه، کبد و طحال است.
• لعاب تخم بارهنگ را بخورید و با عصاره‌ی آن تنقیه کنید. بر‌ای درمان زخم‌‌های روده و قطع خون بواسیر موثر است.
• هر روز صبح و عصر هر بار یک قاشق از تخم بارهنگ را با شربت زرشک مخلوط کنید و بخورید. خون داخل ادرار که از ضعف جگر باشد را برطرف می‌کند.
• تخم بارهنگ را با نیم‌ کوب شده‌ی ریشه‌ تمیز شده‌ خطمی به اندازه‌ی مساوی بجوشانید، بعد آب صاف کرد‌ه‌ی آن را بنوشید. اسهال که از رطوبت و بلغم باشد را متوقف می‌کند.
• تخم بارهنگ را با بهمن ‌پیچ مساوی دم کنید و آب آن را با روغن بادام شیرین مخلوط کرده بنوشید. پیچش شکم را درمان می‌کند.
• هر روز سه بار صورت را با آب جوشانده تخم بارهنگ بشویید. لک‌های قهو‌ه ای صورت را به مرور برطرف می‌سازد.
• مالیدن لعاب آن به اعضای سوخته شده با آتش یا مواد شیمیایی نظیر اسیدها و بازها، بهبودی عضو سوخته شده را تسریع و تسهیل کرده و سوزش زخم را نقصان می‌بخشد.

بهداشت پوست با بارهنگ

مقداری برگ تازه بارهنگ را به مدت ۵ دقیقه در شیر بجوشانید وسپس مایع حاصل را پس از صاف و سرد شدن بر روی پوست صورت اثر دهید و به ملایمت بمالید. با این عمل نه تنها پوست صورت نرم و شاداب می شود بلکه ناراحتی های ناشی از تاثیر گرما و اشعه خورشید بر روی پوست نیز از بین می رود.

برگ تازه وله شده بارهنگ اگر در محل خارش و تحریکات پوستی و یا محل سوختگی های سبک اثر داده شود، در رفع ناراحتی های مذکوراثر مفید ظاهر می کند. ضمنا باعث می شود که پوست صورت اگر منافذ باز پیدا کرده باشد آن را به حال طبیعی برگرداند.

صور دارویی بارهنگ

جوشانده ۵۰ تا ۱۰۰ گرم ریشه یا برگ بارهنگ در یک لیتر آب به مقدار ۳ فنجان در روز – دم کرده حاصل از ۱۰ گرم برگ بارهنگ در ۱۵۰ گرم آب جوش برای استفاده از آن به صورت حمام چشم (این محلول اگر با اضافه کردن گل Melilotus officinalis و گل Centaurea cyanus تهیه شود)، نتیجه بهتر می دهد. در بیماری های سینه، استفاده از شیره گیاه به صورت زیر توصیه شده است.

مقداری برگ بارهنگ را اختیار کرده در آب می شویند سپس آن ها را بر روی یک پارچه تمیز پهن می کنند تا آب آن ها خشک گردد بعدا برگ ها را به قطعاتی تقسیم می نمایند و شیره آن ها را می گیرند و هم وزن آن، عسل بدان می افزایند و مدت ۲۰ دقیقه می جوشانند. مصرف مقدار کم ماده غليظ حاصل، که مدتی بدون خراب شدن می تواند در ظروف سربسته باقی بماند، در رفع بیماری های سینه توصیه گردیده است. اگر به ماده مذکور، جوشانده گل هایی که اثر رفع سرفه و تسکین ناراحتی های سینه دارند، اضافه شود، نتیجه بهتر حاصل می گردد.

محل رویش بارهنگ

گونه اول از ۳ گیاه مذکور یعنی .P. major L، در اطراف تهران، ری، کرج، لاهیجان، رشت. گرگان: کتول. مازندران: کندوان در ۲۶۰۰ – ۳۰۰۰ متری. آذربایجان: تبریز، سراب، ارومیه به کردستان. کرمانشاه. لرستان: بیشه. خرم آباد، همدان، بروجرد.

کرمان: کوه لاله زار. شیراز – خراسان: بجنورد، تربت جام، کاشان: قمصر. اصفهان. بلوچستان و به طور کلی غالب نواحی ایران مخصوصا اگر محل رویش، رطوبت کافی داشته باشد و گونه دوم یعنی .P. melia L در آذربایجان. گیلان: عمارلو، راه بین کبوتر چاک به زردچین و اطراف رشت می روید.

به قطعاتی تقسیم گردد، له می نمایند و سپس آن را بر روی دمل و ناحیه ملتهب پوست بدن قرار می دهند و عقیده دارند که با این عمل، ضمن ایجاد یک حالت تسکین ، دمل به سهولت سرباز می کند و موجبات بهبود آن فراهم می گردد به علاوه حالت التهاب به طور محسوس آرامش کلی پیدا می نماید. زخم های باز نیز، با له شده برگ شسته بارهنگ حفاظت می گردد.

گونه سوم یعنی .P. lanceolata L در منطقه وسیعی از نواحی ایران مانند گرگان: رباط – قزلق، مازندران: بابلسر، نوشهر، کندوان، دره چالوس. گیلان: بندر انزلی، عمارلو، داماش، رشت، لاهیجان. فارس: جهرم، شیراز. کرمان: بم، کوه جوپار بلوچستان: بین زاهدان و خاش، سیستان: زابل، خراسان: بين قوچان و لطف آباد، تربت جام، بین بجنورد و تپه مراوه. اطراف تهران، کرج، تبریز، اردبیل، خوی، ارومیه، تفرش، ملایر، خرم آباد لرستان، نواحی مرطوب صالح آباد، يزدخاست و مسجد سلیمان می روید. نام عربی آن آذان الكبش (adhan el kabsh) است.

ازبین گونه های مختلف Plantago که عموما دارای پراکندگی وسیع درایران هستند، انواعی که برگ های بزرگ و غیر منقسم دارند، به مصارفی شبیه .P. major L در استعمال خارج می رسند. چون در بین انواع Plantago (بارهنگ) ، ۲ گونه .P. lanceolata L و .P. media L اثر درمانی مشابه با .P. marjor L دارند، از این جهت با پراکندگی وسیعی که این ۳ گیاه در نواحی معتدله کشورهای مختلف دارند، مورد استفاده های درمانی مخصوصا در طب عوام قرار می گیرند.

با توجه به این که هر ۳ نوع گیاه درمانی مذکور، در نواحی مختلف کشور ما یافت می شوند و به علاوه مورد شناسایی مردم می باشند از این جهت فرمول های زیر، نقل از کتب درمانی، فیتوتراپی ها، مفردات پزشکی و غیره به منظور استفاده بیشتر از این گیاهان، در این جا شرح داده می شود:

۱- غرغره جهت درمان لارنژیت (التهاب حنجره)

اعضا گیاهان مذکور را به خوبی مخلوط کرده، معادل یک فنجان کوچک از آن را در ظرف محتوی یک لیتر آب جوش وارد می کنند به طوری که مخلوط مذکور به مدت ۱۵ تا ۱۶ دقیقه دور از گرما، به حال خود بماند و دم کند. این دم کرده دارای اثر رفع لارنژیت است و می توان از آن چند بار در روز به صورت غرغره استفاده به عمل آورد.

۲- دم کرده جهت رفع سرفه و تقویت سینه

اعضا گیاهان فوق را به خوبی مخلوط کرده، یک قاشق غذا خوری از آن را در ۲ فنجان آب جوش وارد می نمایند و مخلوط را به مدت ۲۰ دقیقه به حال خود می گذارند تا به خوبی دم کند. سپس آن را از یک پارچه نازک می گذرانند تا صاف شود. مقدار مصرف محلول صاف شده، نصف فنجان و ۳ یا ۴ دفعه در روز به حالت نیم گرم است.

٣- کولیر قابض – جهت شست شوی چشم

برگ بارهنگ و گل های شبدر زرد و گل گندم را در آب جوش وارد می کنند و مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، به حال خود می گذارند تا دم بکشد. سپس محلول حاصل را از پارچه نازک می گذرانند وصاف می کنند و از آن، ۳ یا ۴ دفعه در روز برای شست شوی چشم استفاده می نمایند.

۴- پماد جهت رفع آکنه (جوش صورت)

وازلین و لانولین را مخلوط کرده، آب مقطر برگ بارهنگ را به آن وارد می نمایند و به خوبی در یک هاون چینی می سایند و پس از یک نواخت شدن، اسانس گل سرخ را می افزایند و مجددا بهم می زنند. برگ تازه بارهنگ را اگر بر روی محلی از پوست بدن که به علت تماس با گزنه تحریک گردیده و ایجاد ناراحتی شده باشد، اثر دهند و یا اگر له شده آن در سوختگی های سبک، به پوست بدن مالیده شود، اثر تسکین دهنده به نحو سريع ظاهر می نماید.

استفاده از برگ بارهنگ به صورت سنتی در ایران، مخصوصا در نواحی شمالی کشور، رواج دارد به طوری که مردم این نواحی علاوه بر آن که له شده برگ این گیاهان را بر روی زخم های ملتهب و محل ضرب خوردگی اعضا جهت تسکین ناراحتی اثر می دهند، بلکه در موارد فوری نیز برگ گیاه را دندان می زنند تا زخمی شود و سپس آن را بر روی زخم یا جوش و دانه های پوست که حالت تحریک شده و خارش داشته باشد می گذارند.

برگ بارهنگ با دارا بودن اثر قابض، در تنگ کردن و بستن منافذ پوست اثر مفید ظاهر می کند به علاوه پوست خشن و زبر را، نرم و لطیف می نماید و به همین علت است که از شیره برگ های تازه بارهنگ در فرمول بعضی از فراورده های بهداشتی، کرم ها، شیر پاک کن ها ولوسيون ها به منظور فوق استفاده می کنند.