آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۸ 
اسپرزه
اسپرزه گیاهی است از تیره ی بارهنگ، علفی، یک ساله، بدون ساقه یا دارای ساقه های کوتاه که ارتفاع آن به ۱۰ تا ۳۵ سانتی متر می رسد.
نام های دیگر: اسبرزه، اسفرزه، شبسيوش، اسفیدش، اسفيوس، اسپغل، اسپغول، سفید خوش، شکم پاره، قارنی یارخ، قارنیانیق، قارنی پاروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشیشه، البراغيث، تبکو، برغوشی است.
نام فارسی : اسپرزه
تیره : بارهنگ Plantaginaceae
نام انگلیسی: Psylliom
نام علمی : Plantago psyllium
مشخصات اسپرزه
دانهی گیاهی است از خانوادهی بارهنگ Plan Tanginaceae، که گونههای مختلفی دارد. گیاه آن یکساله، علفی و کوتاه میباشد، بلندی آن به 40 – 10 سانتیمتر میرسد. برگهای آن باریک، دراز و نوکدار است که به طور گروهی از چند برگ از نقاط مختلف ساقه خارج میشود.
گلهای آن به شکل خوشههای مدوری روی پایههای بلند در بالای گیاه به رنگهای سفید، سرخ و قرمز تیره ظاهر میشوند. دانههای آن خیلی ریز حدود یک میلیمتر و بسته به گونهی آن به رنگهای سفید، قرمز و سیاه و خیلی سخت است که از مصرف نوع سیاه آن باید اجتناب کرد.
این گیاه در نواحی گستردهای در شمال ایران در دشت گرگان، گیلان بین منجیل و پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بين چالوس و رشت و در لرستان، کردستان، بختیاری، اصفهان، ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، در فارس در تخت جمشید و لار، در کرمان نزدیک بم، مسجد سلیمان و بوشهر دیده میشود. در هند در پنجاب و پیشاور میروید.
برگهای اسپرزه از روی زمین منشعب میشوند و در حالت وحشی برگهای آن باریک، دراز و نوک تیز با سه رگبرگ سراسری در جهت طول برگ، مجتمع به وضع متقابل یا سه تایی بر روی ساقه هستند.
گل های این گیاه به صورت مجتمع، کوچک، سفید رنگ و در کناره برگهای قسمت های انتهایی ساقه، به صورت سنبله هایی واقع بر روی پایه بلند ظاهر می شوند.
میوه ی آن دارای دانه ای کوچک، لغزنده و به رنگ قهوه ای مایل به زرد است. دانه های گیاه به رنگ خاکستری مایل به صورتی است.
خطی قهوه ای رنگ در طول قسمت مقعر دانه ی آن وجود دارد (مانند گندم) و زمان جمع آوری این دانه ها، اواسط تابستان است.
میوهی این گیاه پوشینه، شکوفا، در خانه و محتوی معمولا یک دانه ی کوچک، لغزنده و به رنگ قهوه ای روشن در هر خانه است. این گیاه به حالت خودرو روی چمن های خشک، چراگاه ها، مزارع (رها شده روی زمین)، علف زارها، کنار راهها، جویبارها و بیابانهای بایر دیده می شود.
در ایران در بلندی های بالای ۲۵۰۰ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد میروید. در زبان بلوچی به آن برنجاسک می گویند و این گیاه در بلوچستان ایران و پاکستان به وفور رشد می کند.
این گیاه، بومی ایران و هندوستان است و در کشورهای همجوار نیز کشت می شود و از ایران، پاکستان و هندوستان به دیگر نقاط جهان صادر می شود.
قسمت های مورد استفاده اسپرزه
قسمت مورد استفادهی گیاه، دانه های آن است که قایقی شکل و به طول تا سه میلی متر هستند. نوع سفید رنگ آن مرغوب تر است و دانه های اسپرزه در آب ته نشین می شوند.
ترکیبات شیمیائی اسپرزه
اسفرزه دارای اسید گالیک و تانیک و نیز گلیکوزیدی به نام او كوبين در قسمتهای مختلف و مقدار فراوانی لعاب است به طوری که با قرار گرفتن دانه در آب پوسته خارجی آن متورم می شود و پس از پاره شدن لعاب از آن خارج می شود.
حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسپرزه را ماده ای که جذب کنندهی آب است، تشکیل می دهد که موسیلاژ نامیده می شود و پس از خیس شدن و جذب آب، لعاب میدهد همین که دانه ی اسفرزه به آب آغشته شد در حدود ۱۰ برابر حجم خودش متورم می شود و به شکل لعابی به هم چسبیده در می آید.
نحوه کاشت و تکثیر اسپرزه
این گیاه بیشتر به روش خودرو تکثیر و رشد پیدا می کند اما برای تکثیر آن به وسیلهی بذر، زمین های شنی قابل نفوذ، شخم زده و عاری از علفهای هرز باید انجام گیرد. برای این کار ابتدا شیارهایی به عمق ۴ تا ۵ سانتی متر و به فواصل ۶۰ سانتی متر در زمین ایجاد می کنند.
سپس دانه ها را هنگام بهار در این شیارها می کارند و نیز غلتک ملایمی بر روی آنها می زنند تا دانه ها از سطح نازک خاک پوشیده شوند. معمولا پس از جوانه زدن دانه ها و پیدا شدن گیاهان جوان فاصله آنها را از یکدیگر به نحوی زیاد می کنند که هر پایه از دیگری لااقل ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر فاصله داشته باشد.
برگها در هنگام گل دهی از خرداد ماه تا مردادماه و دانه ها در مرداد ماه جمع آوری میشوند.
در هنگام برداشت، گیاه را از ساقه قطع می کنند. سپس آن را برای خشکاندن در انبار به صورت آویزان قرار میدهند بعدا با تکان دادن شاخه های خشک شده و با وارد آوردن ضربات ملایم به آنها دانه های رسیده را جدا می رساند.
طرز استفاده و مقدار مصرف اسپرزه
برای بزرگسالان، ۱۰ گرم (یک قاشق غذاخوری پر) را در استکان بریزید و مقداری آب ولرم روی آن ریخته سپس آن را میل کنید. بلافاصله بعد از آن، ۱ یا ۲ لیوان آب دیگر میل کنید؛ زیرا موسیلاژهای اسفرزه، مقدار زیادی آب جذب می کنند متورم می شوند و اگر دنبال آن آب فروان ننوشید به جدار دستگاه گوارش می چسبند. لذا در زمان خوردن آن باید مایعات زیادی مصرف شود تا عملکرد آن بهتر شود.
برای بچه ها بهتر است مقدار بسیار کمتری استفاده کرد، اما آن را در دو نوبت صبح و شب تکرار کرد.
برای استفاده از لعاب آن، هر بار یک فنجان اسپرزه را پس از شستن با آب سرد، در یک پارچ پر از آب ولرم بریزید و در جای خنک بگذارید و روزی چند مرتبه از آب آن بنوشید. هر بار پس از نوشیدن، دانه ها را هم بزنید تا لعاب بیشتری بدهند و هرگاه آب آن تمام شد، دانه ها را دور بریزید و مجددا به همین ترتیب آماده و مصرف کنید.
خواص درمانی و طبیعت اسپرزه
طبیعت گیاه اسپرزه سرد و تر است.
خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: درمان ناراحتی سینه، زبان و حلق، سردرد، زخم روده، يبوست، رشد و نرم کردن مو، موخوره، نرم کردن خشکی بینی، اعصاب، تسکین درد مفاصل، نقرس، ورمهای پشت گوش، لینت مزاج، تسکین درد، خارش پوست، خونریزی، ادرارآور، سوزاک، بواسیر، سنگ کیسه صفرا، تصفیه خون، اشتها آور، سوختگی، برفک، طاول و زخمهای دهان، سالک، اسهال خونی، اسهال مزمن و خونریزی قاعدگی
• لعاب دانه های آن موجب تسکین حرارت و تشنگی می شود. لعاب دانه های آن برای تبهای گرم، ناراحتی سینه، حلق، زبان، سردرد و زخم روده و رفع یبوست روده ها که علل آن ناش از صفرا یا عوارض حاصل از خوردن داروها و خوراکیهای گرم است بسیار مفید می باشد.
در تمام موارد فوق معمولا لعاب آن به تنهایی و یا مخلوط با روغن بادام شیرین خورده میشود. و برای استفاده به شکل خارجی، ضماد لعاب اسفرزه مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ برای تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورم های گرم به خصوص ورمهای پشت گوش مفید است.
• ضماد کوبیده تخم اسفرزه مخلوط با گلاب بر پیشانی و شقیقه ها برای تسکین سردرد و با روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب مفید است. همچنین ضماد لعاب تخم اسفرزه با روغن بنفشه برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از موخوره (دو تا شدن تارهای مو) بسیار مفید است. برای این کار چند شب پی در پی این کار باید صورت گیرد.
• اگر ۱۰ تا ۱۲ گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود و بعد بلافاصله با شکر و سکنجبین خورده شود و فورا پس از مصرف، آب زیاد نوشیده شود برای لینت مراج بسیار مفید است.
• آب دم کرده ی تخم اسفرزه برای تسکین درد سینه بسیار مفید است.
• بلوچها تخم این گیاه را برای رفع اسهال با ماست تازه مخلوط و به بیمار میدهند که بسیار مؤثر است. تخم اسفرزه را در آب بریزید، تا لعاب آن خارج شود، سپس آب آن را غرغره و دائم به جای آب از آن جرعه جرعه میل کنید، اگر دائم و جرعه جرعه غرغره و نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت باشد را برطرف می کند همچنین مصرف این دارو برای تسکین درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر نیز بسیار مفید است.
تخم اسفرزه را با عناب نیمکوب در آب بخیسانید. مقداری از آب صاف کرده آن را صبح ناشتا بخورید و با بقیه آن انتهای بدن را بشویید (خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف می کند). اگر هر روز آب دم کردهی آن را بنوشید، برای سوزاک مفید و مدر است.
اگر هر روز ۲۰ گرم از تخم اسفرزه را در یک لیوان آب بجوشانید و آن را بنوشید.۴ روز تکرار شود دافع سنگ کیسه صفرا است. اگر اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام ۱۰۰ گرم) ترکیب کنید و هر روز ۱ قاشق شربت خوری از آن مخلوط را در ۲ لیوان آب حل و مصرف کنید برای رفع خارش تن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است.
هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آب جوش بریزید بعد با نبات شیرین کنید و بخورید، اسهال خونی را درمان می کند، از خونریزی زیاد قاعدگی نیز جلوگیری می کند. آن را بو دهید و هر روز بخورید. اسهال طولانی و مزمن را درمان می کند. نگه داشتن لعاب تخم اسفرزه در دهان برفک، سوختگی، طاول و زخم های دهان را درمان می کند. تخم اسفرزه را بکوبید، بعد با سرکه خمیر کنید. هر روز صبح و شب روی سالک ضماد کنید آن را درمان می کند.
راهنمای درمان با اسپرزه
- آن را در آب بریزید و بگذارید بماند و دایم به جای آب خوردن از آب آن میل کنید. عطشی که از حصبه باشد را تسکین میدهد، اگر دایم جرعه جرعه نوشیده شود، گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت باشد را برطرف میکند، در موارد کاهش درد، رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر نافع است.
- آن را با عناب در آب بخیسانید و آب آن را صبح ناشتا بخورید و با آب آن بدن را هم بشویید خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف میکند.
- آب دم کردهی آن را بنوشید. مدر است و برای درمان سوزاک مفید میباشد.
- هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربتخوری از آن را در یک فنجان آب جوش بریزید، بعد با نبات شیرین کرده بخورید. اسهال خونی را درمان میکند، از خونریزی زیاد قاعدگی جلوگیری مینماید.
- آن را بو دهید و هر روز بخورید. اسهالهای طولانی و مزمن را درمان میکند.
- لعاب آن را دایم در گلو قرقره کنید و هم جرعه جرعه بخورید. گلودرد را درمان میکند و اگر آب آن را در دهان نگه دارید، برفک، سوختگی، طاول و زخمهای دهان را درمان میکند.
- آن را در کمی آب بخیسانید تا خوب لعاب اندازد و به هم بچسبد و به صورت خمیر مانند درآید، بعد آنها را در پارچهای بریزید به طوری که دوطرف اسپرزهها را پارچه بگیرد، بعد از خارج روی دمل داخل بینی بگذارید. دمل فروکش میکند.
- آن را با آب دهان خیس کنید و روی محل گذارید. سوزه و دمل را درمان میکند.
- آن را بکوبید، بعد با سرکه خمیر کرده و هر روز صبح و شب روی محل ضماد کنید. سالک را درمان میکند.
- آن را با شیر مادر دختردار خمیر کرده و ضماد کنید. خنازیر را درمان میکند.
- گل خطمی کوبیده را با لعاب آن مخلوط کنید و بر پیشانی بمالید. سردردی که از آفتاب باشد را تسکین میدهد.
- آن را بخیسانید، بعد دانههای آن را با برگ کوبیدهی خرفهی تازه، مخلوط کرده ضماد کنید. دمل یا کورک پستان را درمان میکند.
- ضماد کوبیدهی آن با گلاب برای تسکین سردرد مفید است.
- ضماد کوبیدهی آن با روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب نافع است و اگر مدتی این ضماد را هر شب تکرار کنید، برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از موخوره بسیار مفید میباشد.
- ضماد لعاب آن مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ برای تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمها به خصوص ورمهای پشت گوش نافع است.
تذکر
توجه شود که در استعمال داخلی هیچگاه نباید اسپرزهی کوبیده خورده شود؛ زیرا خوردن کوبیدهی آن خطرناک است و خوردن حدود چهل گرم آن موجب سرد شدن بدن، تخدير، تنگی نفس، آشفتگی و سرانجام منجر به غش، توقف نبض وپس از مدتی احتمالا منجر به مرگ میشود.
به مثل بزرقطونا دل درویشان است تا درست است صفا ورشکنی سم گردد
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف اسپرزه
اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافی آب زیاد با آن آشامیده نشود، به جدار روده ها می چسبند و روده ها متورم و آب مدفوع کاملا جذب می شود؛ لذا نتیجه آن معکوس خواهد بود و معده به شدت بسته می شود.
زنان باردار باید از خوردن اسفرزه به عنوان ملین پرهیز کنند و برای رفع یبوست از سایر خوراکی های لینت آور بیزیان استفاده کنند. همچنین به کودکان زیر ۴ سال نباید داده شود.
تذکر: در استعمال داخلی هیچگاه تخم اسفرزه را نکوبید؛ زیرا خوردن کوبیده آن خطرناک است. خوردن حدود ۴۰ گرم تخم اسفرزه کوبیده شده موجب سرد شدن بدن، تنگی نفس، آشفتگی، غش و احتمالا منجر به مرگ می شود. در چنین مواقعی از داروهای قی آور گرم؛ مخلوط مثل آب و عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده شود.
مصرف بی رویه و نامناسب اسفرزه، به عنوان مثال بدون نوشیدن آب کافی، برای افراد آلرژیک به اسفرزه و همچنین افرادی که قبلا جراحی روده انجام داده اند می تواند باعث انسداد مری، تنگی نفس و در زنان حامله باعث آسفیکسی یا خفگی در جنین و نوزاد شود .
نتایج پژوهش ها نشان میدهد که در مصرف مکمل فیبرهای اسفرزه در بیمارانی با سابقه ی آدنوم کولورکتال، باعث تشدید و بازگشت بیماری می شود.
برای پیشگیری از عوارض مشکلات بعد از مصرف اسفرزه توصیه می شود که به همراه آن آب زیادی بنوشید. نوشیدن یک یا دو لیوان آب بعد از مصرف اسفرزه از حجیم شدن این دانه ها در گلو، معده و روده جلوگیری می کند.
افرادی که از مشکلاتی مانند نفخ، گاز معده و درد معده رنج می برند توصیه می شود که در ابتدا با مصرف کم اسفرزه را شروع کنند.
اگر بعد از مصرف اسفرزه دچار تپش قلب، سرگیجه یا خون در مدفوع شدید مصرف آن را قطع و به پزشک مراجعه کنید.
اگر از بیماری های کلیوی رنج می برید قبل از مصرف اسفرزه حتما با پزشکتان مشورت کنید. شروع مصرف اسفرزه با مقدار کم باید صورت گیرد و به مرور به سه بار در روز رساند.
تداخلات دارویی: مصرف مکمل اسفرزه می تواند در جذب برخی از داروها مانند داروهای ضدافسردگی، ضد صرع، ضد دیابت و برخی از داروهایی که برای مشکلات قلبی یا کاهش چربی خون تجویز می شوند اختلال ایجاد کنند. اگر داروی خاصی مصرف می کنید نباید از مکمل اسفرزه استفاده کنید.
توجه داشته باشید که مصرف اسفرزه باید حداقل ۲ تا ۴ ساعت قبل از داورهای دیگر باشد.
هم چنین مصرف خوراکی همزمان اسفرزه باعث کاهش جذب و طول اثر کاربامازپین می شود؛ از این رو باید با نظر پزشک مصرف این قبیل داروها را به طور جداگانه و با حداکثر زمان مصرف، بین این داروها و اسفرزه، تنظیم کرد.
گزارش هایی در مورد کاهش جذب بعضی از مواد معدنی (از جمله کلسیم، منیزیم، مس و روی)، ویتامین B12 گلوکزیدهای قلبی و مشتقات کومارینها با مصرف اسفرزه وجود دارد.
سابقه ی تاریخی اسپرزه
استفاده از اسفرزه به زمان بسیار دور می رسد. استفاده آن در اروپا، آمریکای شمالی، هندوستان و نیوزیلند بسیار زیاد است. از آن جا که انگلیسی ها این گیاه را در بسیاری از جاها گسترش داده اند به نام «پای مرد انگلیسی» مشهور شده است. از دانه های اسفرزه برای پرندگان، فرآورده های ضد ورم، زخم گلو و مسهل استفاده می شده است.
