درخت خرما (Phoenix dactylifera)

نام فارسی: درخت خرما

نام علمی: .Phoenix dactylifera L

نام فرانسه: Dattier، Pamlier

نام ایتالیایی: Palma da datteri، Palmizio

نام انگلیسی: Date – palm

نام آلمانی: Dattelbaum، Palmbaum

نام عربی: نخل

درخت خرما درختی است از تیره خرما زیبا که امروزه در نواحی گرمسیر و نیمه حاره پرورش می یابد و با آن که منشا اصلی آن را در عربستان و نواحی شمال افريقا ذکر می کنند، اما بررسی های علمی مختلف آن را به نوعی به نام .P. silvestris L که در هند می روید نسبت می دهد. درخت خرما، تنه بدون انشعاب با ظاهر استوانه ای شکل دارد. تمام طول ساقه آن نیز عاری از برگ است و فقط قسمت انتهایی ساقه است که در آن، برگ های بزرگ با برگچه های شانه ای جلوه می کنند.

برگ درخت خرما در آغاز پهنکی کامل دارد ولی به تدریج بر اثر پیدایش چین های متعدد، بریدگی های فراوان حاصل می کند و مرکب از قطعات شانه ای متعدد می شود. درخت خرما ، ۲ پایه است و گل های آن مجموعا به صورت گل آذین بزرگی به نام اسپادیس یا رژیم در کناره برگ های قسمت انتهایی ساقه ظاهر می گردد. در هر رژیم خرما، گل های فراوان بر روی انشعابات متعدد گل آذین دیده می شود. مجموعه آن ها را نیز براکته بزرگی به نام اسپات که تدریجا چوبی می گردد، فرا می گیرد که شکل ظاهری مشخص دارد.

قطعات اجزای گل درخت خرما ، منطبق با طرح کلی گیاهان تک لپه است، یعنی گل های نر آن دارای ۳ کاسبرگ، ۳گلبرگ، ۶ پرچم (در ۲ ردیف) و گل های ماده آن دارای پوششی به همان تعداد و مادگی ۳ برچه ای هستند. در گل های ماده گیاه، هر یک از برچه ها مستقل از دیگری است و این خود یک حالت قدیمی و ابتدایی را در این گیاه نشان می دهد. در هر برچه آن ها نیز یک تخمک از نوع واژگون، به وضع راست وجود دارد.

میوه نخل، خرما است. طول خرما بیشتر از قطر آن، مقطعش دایره و سه جداره دارد: جدار نازک خارجی، جدار وسط (گوشت خرمای رسیده)، جدار داخلی، غشایی که به وسیله پوست سخت دندانه ای سلولزی به شاخه خوشه متصل گشته است. خرما تک هسته ای و طول هسته آن زیادتر از عرضش است و از یک طرف بریدگی دارد. جنس هسته، سخت و سلولزی است. خرما، میوه ای است لذیذ و خوراکی که تمام قسمت آن خوردنی است. قسمت سخت و شکننده آن که هسته نامیده می شود، درون بر میوه نیست بلکه آلبومن شاخی دانه است که این حالت را پیدا نموده است.

درخت خرما به صورت یک گیاه کشت شده در نخلستان ها، یا به حالت رها شده در باغ های متروک و یا گاهی در کنار آبگیرهای بیابانی به صورت نخل های خودرو که از هسته خرماهای به جای مانده مسافران اتراق کرده در این نقاط روییده اند، دیده می شود.

درخت نخل درخت دوپایه دائمی است. ماده آن معمولا از چهار تا بیست سالگی به بار می نشیند. به طور متوسط پنج سال پس از کاشت پاجوش، بار دادن آغاز می شود و تا هنگام مرگ ادامه دارد. مرگ درخت معمولا کمی پیش از صد سالگی رخ می دهد، گاهی ممکن است عمر درخت به ۱۵۰ سال هم برسد. اما، به طور کلی درخت خرما پیش از صد سالگی بریده می شود، زیرا هنگامی که به این سن می رسد محصول آن، آن قدر کم است که بالا رفتن از درخت برای گرده افشانی و یا برداشت محصول، دیگر مقرون به صرفه نیست.

درخت خرما نخلی است پرسا و بنابراین به سهولت از نخل های بادبزنی تشخیص داده می شود. اما دو نخل پرسای دیگر با ظاهری مشابه وجود دارند که یکی درخت خرمای جنگلی و دیگری نخل جزایر کاناری است. نخل جنگلی معمولا از درخت خرمای عادی کوتاه تر و بدون پاجوش است. میوه آن کوچک، خشک و قابل خوردن نیست.

نخل کاناری بدون پاجوش و تنه آن از تنه درخت خرمای معمولی کلفت تر و تاج آن انبوه تر و برگ هایش نیز بسیار کوتاه تر است. برگ های تیز آن درست از قاعده رگبرگ اصلی منشعب می شوند، در حالی که در خرمای معمولی این انشعاب قدری بالاتر از قاعده مذکور صورت می گیرد. اختلاف بين برگ های تیز و برگچه ها در تمام درختان خرمای معمولی غیر از ارقامی معدود، مشخص است. در نخل کاناری این اختلاف کم تر معلوم است. ارتفاع درخت خرما، با در نظر گرفتن تاج شاخه های آن، ممكن است به بیش از ۳۶ متر برسد.

پایه ماده نخل ممکن نیست بارور شود مگر اینکه به وسیله پایه نر تلقیح (گرده افشانی) شود یک درخت نخل نر می تواند ۱۰۰ درخت نخل ماده را تلقیح و بارور کند. خرما در مواردی به حیوانات شبیه است، اگر آب از سرش بگذرد غرق می شود، در دود زیاد، خفه می شود و اگر ضربه ای به دل آن وارد شود می میرد. علاوه بر این ها دوران باروری درخت نخل نیز شبیه انسان است و دورانی دارد که در آن هم قابل تلقيح بوده و هم محصول می دهد، قبل از این دوره، زمان کودکی و بعد از آن دوران جوانی و عهد پیری و فرسودگی است که بار و ثمری نخواهد داد.

اندام های روینده درخت خرما

1. ریشه

به دلیل آن که درخت نخل تک لپه است، ریشه اصلی ندارد و بلافاصله پس از آن که ریشه اولیه از دانه بیرون آمد ریشه های ثانوی ظاهر می شوند. آن ها خوشه متراکمی تشکیل می دهند و تقریبا تمام طول ضخامت آن ها نیز یکسان است.

2. تنه

درخت نخل در تمام بلندی خود، تنه ای مستقیم و ستونی دارد و قطر آن در طول تنه یکسان است و تا محل تاج شاخه ها که انبوه می شود، ضخامت آن تغییرنمی کند. تنه از ته مانده شاخه های پیر پوشیده شده و ناهموار است، اما با پیر شدن نخل، ته مانده های بالا دچار هوا دیدگی شده و تنه نیز صاف تر می شود.

3. شاخ و برگ

نخستین برگ نهال نیزه ای و کامل است. برگ ها پر مانند و به صورت تاجی در نوک تنه از جوانه های انتهایی نقطه رشد به وجود می آیند. در هر سال ۱۰- ۳۵ شاخه ایجاد می شود و عمرشان ۳ تا ۷ سال است. به طورمعمول تعداد برگ های هر درخت نخل بین ۳۰ تا ۱۴۰ عدد است.

4. لیف

در قاعده برگ ها غلافی است که نخل را در بر می گیرد. این غلاف شامل بافت سفید رابطی است که بر اثر دسته های آوندی منشعب می شود. با رشد کردن برگ ها به سوی بالا، بافت رابط تا حدود زیادی ناپدید می شود و دسته های آوندی خشکیده و قهوه ای، به صورت نوار لیفی محکم و زبری در می آید که به لبه های جانبی قسمت تحتانی رگبرگ اصلی شاخه ها چسبیده و تنه را می پوشاند. ارقام درخت نخل از نظر ارتفاع رشد ليف تا ستون مرکزی برگ های بازنشده، و بافت لیف، و تا حدودی رنگ آن، با یک دیگر تفاوت دارند.

5. برگ تیز

طول خارهای تیز سربرگ های درخت نخل از حدود صفر تا ۲۴ سانتی متر و ضخامت آن ها از تقریبا صفر تا یک سانتی متر فرق می کند و در دو حاشیه بیرونی شاخه قرار گرفته اند. تعداد آن ها بین ۱۰ تا ۶۰ برگ تغییر می کند و ممکن است به صورت منفرد، گروه های دوتایی یا سه تایی باشند.

6. برگچه

برگچه یا برگ های پر مانند، پراکنده، سخت و کاملا نیزه ای هستند که از طول تا خورده اند و به طور اریب به کمک قاعده تاخورده خود به دمبرگ یا رگبرگ اصلی که طول آن در حدود ۱۵ تا ۱۰۴ سانتی متر و عرض آن بین یک تا 6.3 سانتی متر است، اتصال پیدا می کنند. برگچه ها ممکن است به صورت گروه های یک، دو، سه، چهار یا پنج تایی قرار بگیرند.

اندام های زاینده درخت خرما

1. گریبانه

گریبانه ها، یعنی، پوشش هایی که خوشه های گل را تا زمان رشد کامل دربرمی گیرند و بر روی نقطه رشد در زوایای شاخه ها به صورت جوانه ظاهر می شوند. آن ها از درون غلاف های لیفی که قاعده شاخه را تشکیل می دهند سر بر می آورند.گریبانه ها در ابتدا سبز هستند و سپس قهوه ای می شوند. مقطع عرضی آن ها محکم، چرمی و عدسی شکل است.

2. خوشه گل

با شکافتن گریبانه، خوشه گل که سنبله مرکبی است آشکار می شود و ساقه اصلی یا محور خوشه دیده می شود. رشد این محور ادامه دارد و در هنگام رشد کامل از ۲۵ سانتی متر تا ۲ متر یا بیشتر از آن می رسد و تعدادی از سنبلک ها در نزدیک راس محور خوشه ظاهر می شوند.

سنبلک های براق و در نوسان که طول آن ها از ۱۰ سانتی متر تا یک متر یا بیشتر در تغییر است و تعدادشان بر روی هر شاخه به ۲۰-۳۰ یا شاید ۱۵۰ عدد می رسد، ممکن است بر حسب رقم خرما در راس محور خوشه یا در حد فاصل بين راس محور و نقطه ای در نیمه راه طول محور ظاهر شوند.

گل ها، کوچک، زرد رنگ، سفت، چرمی، چسبیده و بی پایه اند و در انحنای سنبلک ها ایجاد می شوند. گل های نر معطرند، سه کاسبرگ گل به صورت کاسه فنجانی سه شاخه ای دیده می شوند؛ دیگر اجزای گل شامل سه گلبرگ تخم مرغی ناقص و روپوش دار، شش پرچم با میله های کوتاه نوک تیز و برافراشته و بساک های متصل پشتی، است.

گل های ماده سه کاسبرگ دارند که به صورت کاسه کروی کوچکی به نظر می آیند. هر گل ماده سه گلبرگ مدور فلسی، شش پرچم نما و سه برچه آزاد با تخمک های مستقیم و بی پایه و کلاله خمیده دارد. در گل های تلقیح شده، معمولا دو برچه نارس می ماند و تنها یکی از آن ها می رسد. برچه های نارس به صورت دو نقطه قهوه ای بر روی کاسه میوه های رسیده باقی می مانند.

3. میوه

خرما، میوه ای منفرد، کشیده، استوانه ای نوک دار، تک دانه با کلاله انتهایی، برون بر گوشتی و درون بر غشایی است. بر حسب رقم و شرایط رشد، وزن خرما از حدود ۲ تا ۶۰ گرم، طول آن از ۱۸ تا ۱۱۰ میلی متر و عرض آن از ۱۸ تا ۳۲ میلی متر تغییر می کند. میوه خرما از دو قسمت متمایز تشکیل می شود؛ اول قسمت خارجی که اطراف دانه را فرامی گیرد. این قسمت بخش خوراکی میوه را تشکیل می دهد که به آن پريکارپ (فرابر) گفته می شود. دوم هسته میوه است که از سه قسمت تشکیل شده است:

• اپی کارپ یا برون بر (پوست میوه) که پوسته نازک و شفافی است و روی دانه خرما به صورت غلافی کشیده شده است. این پوسته، میوه را از تاثیر عوامل خارجی حفظ می کند و در نگه داری رطوبت میوه موثر است.
• مزوکارپ یا میان بر که در زیر پوست واقع شده است و قسمت گوشتی میوه خرما را تشکیل می دهد. رنگ و نوع ترکیب شیمیایی مزوکارپ بستگی به رقم و شرایط محیطی کشت درخت دارد. معمولا بیشتر مواد قندی در لایه های خارجی مزوکارپ قرار دارد و لایه های داخلی آن بیشتر حالت فیبری دارد.
• اندوکارپ یا درون بر که حدفاصل بین میان بر یا قسمت خوراکی و هسته است. این قسمت یک غشا بسیار نازک و سفید رنگ است که بر روی هسته چسبیده است و در برخی از ارقام هنگام جدا کردن هسته، جز قسمت خوراکی خرما می شود و از مرغوبیت آن کم می کند.

4. هسته

هسته بر حسب رقم وشرایط رشد، وزنی کم تر از  0.5 تا حدود ۴ گرم با طول تقریبا 12-36 میلی متر و پهنای حدود 6-13 میلی متر دارد. دانه ای کشیده است که از سمت شکم یک شیار طولی دارد. گیاهک یا جنین کوچک است. ذخيره غذایی با بافت سخت به جای نشاسته از سلولز ساخته شده و درون جدارهای یاخته انباشته شده است. هسته خرما از هسته نخل های کاناری، P. Paludosa Roxb ،P. humilis Royle ،P. Sylvestris کشیده تر و بلند تر است.

تاریخچه مبدا پیدایش درخت خرما

میوه درخت خرما یا خرما میوه ای بسیار قدیمی است و نام آن در کتاب مقدس ۴۲ بار تکرار شده است. این میوه پرخاصیت برای مردم کشورهای اروپایی و آمریکایی تا حدودی نا آشناست و از آن فقط در کیک و شیرینی استفاده می کنند، اما در خاورمیانه به ویژه در کشورهای عربی به عنوان یک غذای اصلی به کار می رود.

وضع قرار گرفتن برگ های خرما و شکل ظاهری آن به ویژه ساقه ای که دارد، موجب شده تا برخی از گیاه شناسان قدمت آن را به دوران اولیه زمین شناسی برسانند؛ یعنی، درخت خرما از لحاظ شکل ظاهری شبیه آن گروه از گیاهانی که در باتلاق ها و مرداب ها می روییدند؛ بوده است.

بعضی از محققان، زادگاه اولیه خرما را هند عربی و برخی دیگر خلیج فارس می دانند. یک نشریه بین المللی در تونس که درباره خرما منتشر می شود، اصل خرما را بیابانی دانسته و اولین محل پیدایش آن را بین النهرین و خوزستان برشمرده و اظهار می کند که از آن جا به شمال آفریقا و هند رفته است.

مبدا نخل در عهد باستان نامعلوم است. در بنای یکی از کهن ترین آثار تاریخی جهان، یعنی معبد خدای ماه نزدیک اور در عراق، از درخت خرما استفاده شده است. بنابراین مسلم است که بین چهار تا پنج هزار سال قبل، این درخت شناخته شده و پرورش داده می شد. این معبد و اشیای کشف شده مربوط به دوره تاریخی هم زمان با آن نشان می دهد که سازندگان آن مردمی کاملا پیشرفته بوده اند. از این رو محتمل است که دست کم مردم آن روزگار به کشت و زرع خرما اشتغال داشته اند.

دوره ای بعد، یعنی در عصر امپراتور آشور، نقش نخل های طراحی شده در نقش های برجسته نینوا دیده می شود. در این کنده کاری ها نقشی بال دار با مخروطی در کنار آن نشان داده می شود. در گذشته چنین می پنداشتند که این نقش مبین گرده افشانی خرماست، اما بعدها ای بوناویا و ک. ج. گد پیشنهاد کردند که نقش مخروطی شبیه مخروط بذر کاج در دست نقش بال دار شبیه آب فشانی مذهبی است که با آن بر نخل آب مقدس می پاشد.

درخت خرما نزد مصری ها احترام به خصوصی داشته است. از خطوط هیرگلیف (تصویری) مصر معلوم می شود که نخل علامت شاخص سال و شاخه آن علامت ماه بوده است و این خود دلیلی است بر این که نخل به عنوان چیزی متداول در مصر قدمت زیادی داشته و به احتمال بسیار در مراحل بسیار اولیه تمدن این کشور، کشت و پرورش آن مرسوم بوده است.

درخت خرما؛ زمانی مورد پرستش عراقیان قرار می گرفته و تصاویری از آن بر دیوار هیکل، که از بناهای حضرت سلیمان است، قرار داشته است. در کتاب نشيد الانشا (مجموعه ای از اشعار منسوب به حضرت سلیمان) و کتاب مقدس و کتاب شموئیل و تلمود (كتاب تفسير قوانین، شعایر، مراسم و مرجع مکتوب تقلید یهودی ها) اعتبار و احترام خاصی به نخل گذاشته اند و تامار (تمر) که لفظ انتخاب شده برای دختران زیبای آنان است، به معنی خرما و درخت خرما است.

بعضی از مورخان به موجودیت نخل در زمان هبوط حضرت آدم نیز اشاره کرده اند. در انجيل يوحنا فصل ۱۲ آیه ۱۳ به این مراسم اشاره شده و در فصل ۲۱ آیه ۸ انجیل متی به عمل مذکور نسبتی هست و هنوز در واتیکان در ایام مخصوصی مراسم ویژه ای به نام یکشنبه نخل به وسیله شاخه هایی از نخل انجام می شود. در انجیل برگ نخل را علامت نصر می دانند و هنوز بر لباس برخی افسران همین عنوان نقش می شود و هم چنین بعضی عرب های مسیحی آن را شجره حیات دانسته و در نشریاتی چند، آدم و حوا را در کنار نخل نقش می نمایند.

گروهی نخل را  بر دو قسم می دانند؛ منشا یکی را از عربستان و دیگری را از عراق و عده ای فارس، کرمان و خوزستان و نواحی جنوبی ایران را ذکر می نمایند و تاریخ آن ها را پیش از حضرت موسی می دانند، زیرا بنی اسراییل پس از خروج از مصر و رسیدن به صحرای تیه (بیابانی در شبه جزیره سینا که بنی اسراییل چهل سال در آن آواره و سرگردان بودند) پس از عبور از دریا به دوازده چشمه آب و هفتاد نخله رسیدند. بابلی ها به خرما کشمارو (Jashimaru) می گفتند کشمارو از کلمه کشی مار (Jishimar) سومری ها ماخوذ است و در زبان عبری به آن تامار می گویند.

نامی از خرما در کتب مربوطه است که به سال های ۲۴۰۰-۳۰۰۰ پیش از میلاد می رسد و حتی برخی آن ها را به زمان آدم و حوا نسبت داده اند. در هر صورت در کتاب های آسمانی از نخل به طور فراوان یاد شده است.

در قوانین حمورایی جمله ای از احکام، مربوط به مراقبت و طرز کشت نخل است و ماده ۶۴ قانون حمورایی می گوید: «هرگاه باغی از خرما به دهقانی داده شد برای اینکه آن را تلقیح و عنایت کند واجب است که دو ثلث حاصل را به صاحب باغ و ثلث دیگر را جهت خویش منظور بدارد و نیز در ماده ۶۵ بیان می کند: چنان چه بر اثر اهمال و سستی، کار تلقیح انجام نگرفت و زمینه های کم شدن محصول فراهم آمد بر دهقان است که همانند بستان های دیگر و مشابه آن اجاره به صاحب باغ بپردازد و در ماده ۵۹ نیز غرامت قطع نخل معین شده است.»

بعضی طوایف عرب (بنی تمیم) از خرما بت درست کرده و آن را می خوردند. پیش از اسلام طایفه جهينه هیکلی از خرما درست کرده بودند و آن را بت خود قرار می دادند و در مواقع تنگ دستی و گرسنگی با عذرخواهی و زاری آن ها را می خوردند!

آشوریان هنگام حمله به دشمنان، درختان خرمای آنان را قلع وقمع می کردند. یهودیان در عید مظال (عید عرازیل) چادرهایی نصب کرده به یاد خروج از مصر یک شاخه تازه از وسط درخت خرما، که در زبان عبری به آن لولاب می گویند، را به طریق مخصوصی می گرفتند تا بر آن سجده کنند و هنگام نماز آن را به علامت شادی با دو دست بگیرند.

کلدانیان، خرما را درخت زندگی می دانستند و از قسمت های مختلف این درخت بسیار استفاده می کردند. از برگ آن حصیر می بافتند و خانه های خود را فرش می کردند و با لیف آن طناب (سازو) درست می کردند. دکتر لک لرک از کتاب گیاه شناسی پلین دانشمند روم قدیم نقل می کند که رومیان چند نوع خرما را می شناختند و از هر یک در مورد خاصی استفاده می کردند؛ نوعی از آن را در هنگام پرستش خدایان نذر می کردند و از نوع دیگر آن مخصوص مهمانی شاهان استفاده می کردند.

در میان اعراب خرما علامت اقبال برکت و صلح است و چنان که گفته شد در عصر جاهلیت گاهی خدایان (بت) را از خرما درست می کردند و زمان قحطی هم آن را می خوردند.

در یونان قدیم، خرما نشانه فتح و پیروزی بوده و به قهرمان های جنگ نشانی از آن می دادند و امروزه هم افسران ارشد را با نشان برگ خرما مشخص می کنند. یونانی ها این درخت را به آپولو، خدای شعر و موسیقی و طب، نسبت می دهند. یهودیان معتقدند که این درخت همان درخت دانش است که در باغ عدن وجود داشته و هنگامی که آدم و حوا از بهشت اخراج شدند، خداوند این درخت را نیز به زمین فرستاد.

زن یهودای پیغمبر و دختر حضرت داوود، تامار (امروز تامارا نام گذاری می شود) که همان تمر عربی است خرما نام داشته است. مسیحیان و مسلمانان هر کدام به نحوی حضرت مسیح علیه السَّلَامُ و مادرش حضرت مریم  علیه السَّلَامُ را با خرما و رطب مرتبط می دانسته اند.

پیروان آن حضرت می گویند زمانی که برای اولین بار حضرت عیسی علیه السلام  وارد بیت المقدس شد، پیروان آن حضرت مسیر حضرت را با برگ خرما فرش کردند و به همین مناسبت تا مدت ها کاتولیک ها به یادگار ورود آن حضرت به اورشلیم، دسته هایی راه می انداختند که به عنوان علامت در دست آن ها برگ خرما بود. مشهور است که بالای سر در معبد سلیمان، کنده کاری برگ درخت خرما بوده است.

مسلمانان بنا بر آن چه قرآن می فرماید: « فاجائها الْمَخَاضِ الَىَّ جِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا » عقیده دارند که اولین خوراک حضرت مریم پس از وضع حملش خرما بود.

بنا بر یک ضرب المثل عربی فواید درخت خرما به اندازه تعداد روزهای سال است و ظاهرا نیز چنین است، زیرا خرما فواید گوناگون بسیار دارد؛ از چوب آن در بنایی استفاده می شود و برگ های بزرگ آن (که گاهی شاخه نامیده می شود) برای ساختن چندین کار دستی مانند: بادبزن، طناب، چوب دستی، حصیر و… به کار می رود. بنا بر سنتی قدیمی عادت اعراب بر این بود که در مراسم شادی همگانی برگ های درخت خرما را در دست می گرفتند و به صورت دسته هایی در معابر می گذشتند.

هسته خرما اگر خیس شده و آرد شود غذای مناسبی برای دام است. مردم صحرا، هسته خرما را آرد می کنند و از آن نان می پزند یا آرد این هسته را بو می دهند و از آن به عنوان قهوه استفاده می کنند، زیرا دم کرده آن بسیار مطبوع است و حتی این آرد را در آب برای چند روز خیس می کنند و به عنوان غذایی مقوی به شترهای خود می دهند و معتقدند که این غذا از گندم و جو مقوی تر است.

نام علمی درخت خرما Phoenix dactylifera از تیره نخل ها Arecaceae است. درخت خرما در زبان عربی؛ نخل و میوه آن تمر نامیده می شود. هر چند در بسیاری از کشورهای عربی و آفریقایی کلمه هندی (کجور) و کلمه فارسی (خرما) کاربردی عام دارد.

دانشمندان گیاه شناسی بر این باورند که پرورش و کاشت درخت خرما 6000 تا 8000 سال پیش در بین النهرین آغاز شد. احتمالا هیچ درخت میوه دیگری در آن زمان به جز درخت خرما در جایی کاشته نمی شد و شاید به همین علت؛ خرما همیشه با تمدن و فرهنگ بشری همراه بوده است. فونیکس اسم عمومی خرما و نام پرنده ای افسانه ای به نام ققنوس است. نقل شده که این پرنده چندین هزار سال پیش در صحرای بزرگ عربستان وجود داشته است.

سن متوسط این پرنده پنج تا شش هزار سال است و پس از آن که خود را می سوزاند، دوباره از خاکستر خود برای زندگی نوین بهره جسته و دوباره ظاهر می شده است. در ادبیات یونان و روم قدیم داستان های بسیار زیادی درباره امکان ارتباط بین درخت خرما و ققنوس آمده است.

خرما علاوه بر آن که میوه ای شیرین و لذیذ است بهترین ماده غذایی برای انسان نیز است. خرما شامل بیش از 60 درصد قند تبدیل شده به دکستروز به اضافه مقدار زیادی ساکارز، پروتیین، پکتین، تانن، سلولز، نشاسته و چربی به نسبت های متفاوت است. هم چنین مقدار زیادی از ویتامین های C ،B ،A نیز در آن وجود دارد . به علاوه ترکیبات معدنی آهن، پتاسیم، منیزیم، سدیم، کلسیم، گوگرد، کلر و فسفر نیز در خرما دیده می شود.

خرمای خوراکی مانند عسل، در ساختن شیرینی، نوشابه، شکر و شربت های شیرین به کار می رود. خرما درختی دو پایه است؛ آن بر دو ساقه جداگانه می روید و نتیجه گرده افشانی بین گل های دو درخت، سبب تولید میوه می شود. یک درخت خرمای نر برای گرده افشانی یک صد درخت ماده کافی است. باغ خرما، نخلستان نامیده می شود که به معنی واحه نیز نامیده می شود. مشهور است  که اگر در نخلستانی درختان خرمای نر وجود نداشته باشد هیچ یک از درختان آن نخلستان میوه نخواهد داد.

انتشار درخت خرما

رشد و نمو درخت نخل، محتاج تابستان های بسیار طولانی و داغ است که در مدت پنج تا هفت ماه از گرده افشانی تا برداشت، باران یا رطوبت بیش از اندازه وجود نداشته باشد؛ اما در عین حال به آبیاری فراوان نیازمند است. این شرایط در بیابان های نیمه گرمسیری که دسترسی به منابع آبی دارند، در نیم کره شمالی، در نیم کره جنوبی، در آمریکای شمالی و جنوبی، آفریقا و آسیا فراهم است.

موطن درخت نخل اراضی پست در معرض وزش بادهای موسمی از اقیانوس اطلس تا هندوستان و در فراسوی کمربند باران استوایی و تقریبا در عرض جغرافیایی ۲۰ تا ۳۰ درجه شمالی است. در مشرق پاکستان، باران های موسمی (مونسون) کشت تجارتی خرما را غیر ممکن می کند. بر این قاعده کلی یک استثنای آشکار وجود دارد که می گوید درخت خرما خواهان تابستان خشک است.

درخت خرما، نسبتا در همین دوران اخیر نواحی غربی قاره های دیگر معرفی و در صحرای کلرادوی آمریکای شمالی، صحرای اتاکاما و دیگر قسمت های آمریکای جنوبی، و صحرای کالاهاری جنوب آفریقا و صحرای مرکزی بزرگ استراليا معمول شده است. در آمریکای شمالی و جنوبی این کار را فاتحان اسپانیایی انجام دادند و توسعه کشت خرما در دیگر مناطق بعدها رواج یافت.

موطن باستانی خرما منطقه ای است که طول آن از مشرق تا مغرب تقريبا ۸۰۰۰ کیلومتر و از شمال تا جنوب حدود ۲۰۰۰ کیلومتر که در حدود ۳ درصد سطح زمین را می پوشاند. وسعت منطقه زراعی آن 16000000 کیلومتر مربع بوده که ممکن است کم تر از ۱ درصد باشد و نخلستان های آن احتمالا 0.03 درصد مساحت ناحیه مورد نظر را تشکیل می دهند. در مباحث پی آمده؛ انتشار درخت خرما را از دو جنبه عرض جغرافیایی و ارتفاع بررسی می کنیم:

1. انتشار بر اساس عرض جغرافیایی

در نیم کره شمالی، حد شمالی کشت خرما ونیز است که طول جغرافیایی آن ۴۴ درجه و ۲۴ دقیقه شمالی است. اما در آن جا درخت خرما بار نمی دهد. شمالی ترین نخلستان های تجارتی کمربند خرمای دنیای قدیم نخل زارهای جدید مجاور قزل اروت در عرض ۳۹ درجه شمالی، در حاشیه صحرای ترکمنستان قرار دارند که در حال حاضر تعداد این درختان در منطقه مذکور به هزارها می رسد. ناحیه بوردی گرا در منطقه ریویرای ایتالیا با عرض جغرافیایی ۴۴ درجه شمالی مرکز مشهورترین درختان خرمای زینتی است.اما در آن جا میوه این درختان نمی رسد.

تنها مرکز تولید تجارتی خرما در اروپا ناحيه الچه اسپانیاست که احتمالا عرب ها یا فینیقی ها خرما را در آن جا رواج داده اند. الچه نزدیک به اليكانت، در عرض جغرافیایی ۳۸ درجه و ۱۷ دقیقه شمالی است و خرمای آن بر روی درخت فقط نیم رس می شود. در آفریقا پس از عبور از رشته کوه های اطلس و پشت سر گذاشتن باغ های زیتون در القنطره استان قسطنطنیه در عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۱۴ دقیقه شمالی، خرما کاملا می رسد.

2. انتشار بر اساس ارتفاع

بنا بر عقیده مور (۲۹۰) به ازای هر ۱۸۳ متر ارتفاع یک درجه سانتی گراد از درجه حرارت کاسته می شود، به طوری که دمای هوا در ارتفاع ۱۸۳۰ متری بالای کوه 10 درجه از دمای هوا در پای همان کوه سردتر است.البته عامل هایی هم چون جهت شیب زمین (شمالی یا جنوبی) و گرایش شبانه هوای سرد به جمع شدن در پایین دره، وجود دارند اما به طور کلی پراکندگی درختان نخل با توجه به عرض های جغرافیایی موصوف تحت تاثیر آب موجود و مرزهای درجه حرارت ناشی از ارتفاع قرار دارد.

در کشورهای خرماخیز جهان دامنه تغییرات ارتفاع قابل نشو و نمای خرما به ۱۸۹۲ متر – یعنی از ۳۹۲ متر پایین سطح دریا تا ۱۵۰۰ متر بالای آن می رسد.

پاکستان

در پاکستان درخت نخل تا ارتفاع ۵۲۷ متری می روید. تولید تجارتی خرما در نواحی شمالی تر مکران واقع در کوهستان سیاهان با ارتفاع بیش از ششصد متر و احتمالا در کرانه های رودخانه روکشان که ارتفاع بیش از 900 متر دارند، صورت می گیرد.

ایران

در ایران می توان ارتفاع محدود کننده کشت درخت نخل را تا حدودی با صحت و سهولت نسبی تعیین کرد، زیرا از ساحل خلیج فارس، که خرما در آن جا کاملا در موطن خود است، تا رشته کوه های بلند که قله های آن ها به علت سرمای زیاد مناسب کشت خرما نیست، در سراسر مملکت برای شهرهای بزرگ جاده های مواصلاتی وجود دارد.

عراق

در عراق، که از هر کشور دیگر نخلستان های بیشتری دارد، درباره ارتفاع بازدارنده کشت خرما اطلاعات اندکی می توان به دست آورد، زیرا سراسر این کشور که زمستان آن برای خرما چندان سرد نیست در ارتفاعی پایین تر از 400 متر قرار دارد.

استثناهایی که در این باره وجود دارد، وجود نخلستان های ناچیز در شمال شرقی این کشور است که متعاقب دامنه جنوب غربی کوه های کردستان، نخلستان توزخرماتای (با عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۵۳ دقیقه شمالی) در خانقین پدیدار می شود. اما آخرین نخل های پراکنده پیش از رسیدن به کرکوک که عرض جغرافیایی آن ۳۵ درجه و ۲۷ دقیقه شمالی است، تمام می شود. ارتفاع هر دو محل ذکر شده کم تر از 500 متر است.

ترکیبات شیمیایی خرما

خرما دارای معادل ۲۲ تا ۲۶ درصد ساکارز، ۵۰ درصد گلوکز، آب، موسیلاژ، مواد البومینوئیدی و پکتیکی است به علاوه ویتامین های مختلفی نظیر A و B و به مقدار جزئی ویتامین های C و E و املاح معدنی در بر دارد.

خواص درمانی خرما

خرما میوه ای است شیرین، خوش طعم و انرژی دهنده که در کشورهای مختلف مخصوصا در مناطق گرم که درخت خرما در آن جا پرورش می یابد، غذای اهالی راتشکیل می دهد. از خرما معمولا نوعى ليكور الكلی تهیه می شود که مورد توجه اعراب است. خرما اثر رفع ناراحتی های سینه دارد و برای این کار نیز از آن به صورت جوشانده های ۵۰ در هزار استفاده می شود ضمنا چون مقداری موسیلاژ و مواد پکتیک همراه دارد، آرام کننده سرفه نیز هست. برای خرما، اثر معالج در رفع اخلاط خونی(Hemoptysie) قائل هستند.

گل های آن، طعم تلخ و اثر مسهلی و خلط آوردارند. برای میوه گیاه (خرما)، اثر مقوی باء و زیادکننده خون قائل اند. درخت خرما از زمان های گذشته مورد شناسایی مردم دوران های قبل بوده است به طوری که مشخصات آن در دیواره قبور مصریان قدیم شرح داده شده است. مردم بابل از اختصاصات آن با اطلاع بودند و از میوه اش نوعی نوشیدنی مخصوص و یا سرکه تهیه می کردند. از زمان تئوفراست، طریقه آمیزش گل های خرما که هر نوع آن بر روی یک پایه جای دارد، به مردم شناسانده شد.

پرورش درخت خرما امروزه به علت مغذی بودن میوه آن ، در غالب نواحی مساعد معمول است.

ارقام درخت و میوه خرما (رطب)

میزان رطوبت، زودرسی، دیررسی، هسته دار و بی هسته بودن، نرمی بافت، حالت مصرف خرما (مربوط به مرحله رشد خرما)، موجب می شود که میوه خرما در حالت های مختلف به طور متفاوتی طبقه بندی شود. رطب (میوه خرما) براساس نرمی بافت و میزان رطوبت و کیفیت به صورت زیر طبقه بندی می شود. هر یک از ارقام خرما در حالت به خصوص بهترین طعم را دارند.

الف) خرمای خشک

این نوع خرما به مرحله رطب نمی رسد مانند: قصب، اشرسی، دیری، سویدانی.

ب) خرمای نیمه خشک

این نوع خرما زمانی که به مرحله تمر می رسد، بافت پوششی آن خشک می شود مانند: خضراوی، زاهدی، دجله نور، ربی و استعمران.

ج) خرمای نرم

بافت این نوع خرما از مرحله رطب تا تمر نرم باقی می ماند. مانند: کبکاب، مضافتی و شاهانی.

همان طور که یادآور شدیم زودرسی و دیررسی نیز از عوامل دیگر طبقه بندی میوه خرما است. این ویژگی از خصوصیات مشخص شده خرما به شمار می رود. به طور مثال زاهدی و برمائی و دیری در طبقه دیررس ترین خرماها و خضراوی، حلاوی جزء زودرس ترین خرماها هستند.

در دنیا حدود 650 رقم خرما وجود دارد که حدود 120 رقم آن تا به حال شناخته شده و مورد مطالعه قرار گرفته اند. خرمای ایران در انواع نسبتا زیاد تولید می شود که بر اساس اطلاعات و منابع موجود بالغ بر 400 رقم مختلف است. ارقام مختلف درخت خرما از نظر ویژگی های تشریحی و فیزیولوژیکی با یک دیگر تفاوت هایی دارند. از جمله گل دادن، بلندی و کوتاهی درخت، رنگ و شکل، اندازه و تعداد برگچه ها، مشخصات خوشه میوه، اتصال برگچه ها به محور  اصلی و زاویه اصلی برگ ها به تنه درخت، زودرس یا دیررس بودن میوه و میزان قند و رطوبت میوه خرما.

این اختلاف ها بستگی به دو عامل اصلی یعنی ویژگی ها و خصوصیات ارثی (ژنتیک) و دیگری اثرات محیط پرورش (نوع آب و هوا، چگونگی جنس و بافت خاک و…) دارند. برای شناسایی کامل ارقام درخت خرما، مطالعات دقیق علمی بر روی ویژگی های گیاه شناسی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی هر نخل ضرورت دارد. ارقام مختلف درخت خرما پس از هزاران سال براساس انتخاب اصلح نهال، بهبود یافته اند. فقط ارقامی که ویژگی های مطلوبی نظیر زودرسی، دیررسی، بازده محصول، مقاومت در برابر شوری، بیماری، آفت ها، رطوبت و… دارند، تکثیر می شوند.

انواع و ارقام اصلی خرمای تولیدی هر منطقه نیز از نظر صادرات اهمیت دارد. برخی از ارقام خرمای ایران از قبیل شاهانی، جهرم، مضافتی، و کبکاب بسیار مرغوب هستند و از بهترین خرماهای جهان محسوب می شوند. در آمریکا محصول تجارتی خرما بیش از پنج رقم نیست. در ۷۵ درصد از مناطق آن، خرمای دیگلت نور کاشته می شود و ۱۰ درصد مناطق آن به کشت خرمای خضراوی، زاهدی، حلاوی و نایت اختصاص یافته است.

شش نوع مختلف درخت خرمای تجارتی موجود در جهان

١. خرما دیگلت نور

دانه این خرما نیمه شفاف است، ارزش آن به دلیل بزرگی اندازه آن، رنگ روشن، طعم خوب و کیفیت عالی آن است. این نوع خرما برای رسیدن کامل، نیاز به آب و هوای گرم و باران کافی دارد.

۲. خرما زاهدی

این رقم خرما رشد خوبی دارد و مقاوم است و در عراق و ایران به دست می آید.

۳. خرمای خضراوی

 ۴. خرمای حلاوی

به معنی شیرین است. این رقم خرما از بزرگ ترین ارقام تجارتی خرما در جهان است. رنگ آن روشن و میوه ای نرم دارد. محل اصلی رویش آن در بصره عراق است و از آنجا به دیگر نقاط برده می شود. میوه آن کاملا شیرین و مانند نخل است، اما طعم آن گس است.

۵. خرما سایر

یکی از ارقام تجارتی خرما است که محصول فراوانی دارد. اگرچه کیفیت میوه آن زیاد خوب نیست، اما قادر است شرایط بد آب و هوایی را تحمل کند. طعم آن بسیار شیرین و حدود ۳ تا ۴ سانتی متر طول و  1.9 تا 2.2  سانتی متر پهنا دارد.

۶. مجهول

به معنای ناشناخته، یکی از ارقام صادراتی مراکش است. میوه این خرما، طعم جالب و لذیذی دارد. بیشترین ارقام فوق از سال ۱۹۰۰ در آمریکا شناخته شده اند. غیر از این ارقام، ارقام دیگری نیز وجود دارند که عبارت اند از:

• دیوک که در مصر و عربستان سعودی کشت می شود.
• حیانی که در مصر و اطراف دلتای نیل کشت می شود.
• کبکاب که در جنوب ایران کشت می شود.
• خستاوی که در ایران و عراق (بغداد) کشت می شود.
• مکتوم یا مکتوب که در عراق (بغداد) کشت می شود.

مشخصات ارقام مهم خرمای ایران (رطب)

١. استعمران

خرمای استعمران که تحت نام سایر نیز شناخته می شود، ارزش تجارتی زیادی دارد و یکی از فراوان ترین خرماهای استان خوزستان را تشکیل می دهد. خرمای استعمران از نظر صادرات یکی از مهم ترین ارقام است و از خرماهای نیمه خشک به شمار می رود. رقمی دیررس با محصولی نسبتا فراوان است. وزن میوه 7.2 میلی گرم، وزن هسته آن 0.8 گرم، شکل آن کشیده، رنگ خارک آن زرد و رنگ میوه آن قهوه ای است. در عراق نوعی سایر وجود دارد که از نوع خرمای نرم است و رنگ میوه آن قرمز مایل به قهوه ای تیره است.

۲. خضراوی

در استان خوزستان، دومین رقم از نظر سطح زیر کشت است. در سایر مناطق خرما خیز نظیر جهرم، کازرون، دشتستان، فسا، قصر شیرین و رامهرمز نیز کاشته می شود. وزن میوه آن در حدود 7.9 گرم و رنگ خارک آن سبز روشن است. رنگ این رقم خرما در هنگام رسیدن، قرمز قهوه ای است. بیشتر در حالت رطب و خرما مصرف می شود. این رقم خرما از خرماهای زودرس و نرم به شمار می رود و در اثر زودرسی، خسارت پرندگان در میوه آن قابل توجه است.

٣. دیری

خرمای دیری جزء خرماهای خشک و گاهی نیمه خشک محسوب می شود. در شرایط ایران، خرمایی دیررس است و خلال آن رنگ قرمز دارد، اما رطب آن بسیار شیرین و خوش طعم است. میوه، روی نخل کاملا خشک می شود. این رقم خرما دانه های درشتی دارد که وزن آن تا ۱۸ گرم برای هر میوه عادی است. رنگ در مراحل رسیدن از سبز به سرخ و از سرخ به قهوه ای تیره تغییر می کند و در مناطق اهواز، شوشتر، بوشهر، کازرون، برازجان و بهبهان به عمل می آید.

 ۴. گنتار

یکی از مرغوب ترین خرماهای صادراتی خوزستان است. خریدار اصلی آن ایالات متحده آمریکا بوده و در ایران مصرف داخلی ندارد. قابلیت نگه داری این رقم خرما زیاد است و ۲ درصد محصول خوزستان را تشکیل می دهد. این رقم خرما بر روی درخت چندین نوبت برداشت می شود رنگ آن در مراحل رسیدن از سبز به زرد و قهوه ای کم رنگ تغییر می کند.

این رقم خرما در شادگان، رامهرمز، بهبهان، اهواز، کازرون، اهرم، بندر ریگ و خرمشهر کاشته می شود. از نظر اهمیت تولید، درجه چهار و از نظر اهمیت میوه در نواحی خوزستان و اهرم درجه یک و در سایر نقاط درجه دو محسوب می شود. رنگ میوه آن زرد و بیشتر به صورت رطب و خرما مصرف می شود.

۵. حلاوی

خرمای حلاوی از خرماهای نرم به شمار می رود. کاشت این رقم خرما بیشتر در خوزستان رواج دارد و نسبت به رطوبت، مقاوم و در اثر باران در آن خسارت ایجاد نمی شود. خرمای حلاوی در اواخر مرحله رسیدن چروک می خورد و میوه آن کوچک و جزء زودرس ترین ارقام خرما است. از نظر میزان اهمیت متوسط بوده و رنگ دانه آن قهوه ای طلایی شفاف و شکل میوه، دوکی و ته آن گرد است. رنگ خارک آن زرد کهربایی است و یکی از ارقام مهم صادراتی در عراق به شمار می رود.

۶. برهی

ریشه و منشا خرمای نرم برهی از عراق است که به سایر نقاط خرما خیز برده شده است. این رقم خرما دیررس است و نسبت به رطوبت مقاومتی ندارد. خلال آن مصرف خوراکی دارد، اما قسمت اعظم این رقم به صورت رطب و خرما بهره برداری می شود. رنگ خارک آن زرد مایل به قرمز است و شکل میوه آن درشت و گرد است و جزء خرماهای نرم است.

۷. شیخ عالی (شیخ خالی)

این رقم خرما در برازجان، کازرون، خورموج، اهرم، خشت و شبانکاره کشت می شود. رنگ میوه آن در زمان خارک زرد است و خارک بسیار خوبی تولید می کند. اندازه میوه، بزرگ و قسمت پایین آن کاملا پهن است. این میوه در خشت و کازرون از نظر اهمیت درجه یک و در شبانکاره درجه دو محسوب می شود.

۸. شکر

چنان چه از نام آن برمی آید، این رقم خرما نسبت به سایر ارقام شیرین تر است و مصرف میوه آن به صورت رطب است. وزن دانه آن به طور متوسط دوازده گرم و رنگ آن در مراحل مختلف رسیدن به ترتیب از سبز زرد – به قهوه ای تغییر شکل می دهد. شکل میوه کشیده و از ارقام زودرس است. درجه شیرینی آن زیاد، جنس میوه تقریبا خشک و از درجه مرغوبیت متوسطی برخوردار است.

۹. سویدانی

این رقم خرما تقریبا زودرس و محصول سالیانه آن به طور متوسط ۳۵-۴۰ کیلوگرم است. شکل میوه، تقریبا گرد و به رنگ قهوه ای و خارک آن به رنگ زرد است. جنس میوه نرم و شکل هسته کوتاه و پهن است. خرمای سویدانی از نظر مرغوبیت درجه متوسط دارد و رطب آن پس از برداشت در آفتاب، خشک و به مصرف رسانده می شود و طعم آن بسیار لذیذ است.

۱۰. زاهدی (قصب)

این رقم خرما تقریبا در تمام استان های خرما خیز، کم و بیش کاشته می شود و از خرماهای صادراتی است. خرمای زاهدی جزء خرماهای خشک طبقه بندی می شود و رقمی دیررس بوده و مقدار ریزش آن زیاد است. رنگ خارک آن زرد، شکل میوه، کوتاه و ضخیم و یک نواخت و رنگ میوه قهوه ای روشن است. این رقم خرما در برازجان، کازرون، فیروزآباد، بوشهر، جهرم، لار، اهواز، خرمشهر، و نیز عراق و آمریکا کاشته می شود.

۱۱. مورد سنگ (مرداسنگ)

یکی از ارقام معروف استان کرمان است و در بندرعباس، بم، جاسک، جیرفت و میناب نیز کاشته می شود. رنگ میوه آن زرد و شکل دانه آن گرد و کوچک و کیفیتی عالی دارد. خرمای مورد سنگ از نظر اهمیت متوسط است و میوه آن به صورت خرما مصرف می شود.

۱۲. آل مهتری

خرمای آل مهتری در بندرعباس، میناب و هم چنین استان کرمان کاشته می شود. از زودرس ترین ارقام است و میوه آن کوچک و کشیده است. قسمت بیشتر این رقم خرما را هسته اشغال می کند. رنگ آن سبز مایل به زرد است. رنگ میوه در زمان رسیدن کامل، تمام آن به زردی می گراید. این رقم از لحاظ اقتصادی بسیار با ارزش است.

۱۳. پیارم

خرمای پیارم در حسن آباد کازرون، اطراف داراب، حاجی آباد، فورک، کرمان و بندرعباس کاشته می شود. این رقم خرما از ارقام خشک محسوب می شود و  کیفیت میوه آن مطلوب است.

١۴. خاصویی

خرمای خاصویی رقمی مرغوب است و میوه ای بسیار شیرین دارد. رنگ میوه قرمز و اندازه آن کوچک است. در فسا به این رقم خرما خاصی می گویند و از نظر مرغوبیت در شهرستان، از خرماهای درجه دو محسوب می شود. در بهبهان نیز به همین نام خاصی و در بستک فارس نیز خوصویی نامیده می شود. قابلیت نگه داری آن بسیار بالا است.

  ۱۵. ربی

یکی از ارقام مرغوب، استان سیستان و بلوچستان است. در ایرانشهر، زابل، چاه بهار و سراوان کاشته می شود. میوه این رقم خرما بزرگ و به رنگ قرمز است. رطب آن کمی سبز رنگ است. در ایرانشهر و زابل از نظر مرغوبیت عالی و در چاه بهار و سراوان خوب است.

١۶. زریک

این رقم خرما در میناب، قشم، بندرعباس، فسا و جهرم کاشته می شود. در میناب و قشم کیفیت میوه عالی و در بندرعباس خوب است. رنگ میوه زرد کهربایی و از خرماهای تر به شمار می رود. از خلال آن خارک تهیه می کنند که ارزش تجارتی دارد.

۱۷. مکتوم (مكتوب)

رقمی دیررس است و میوه آن گرد و دوکی شکل و رنگ آن زرد مایل به قهوه ای است. این رقم خرما از خرماهای نرم به شمار می رود و رنگ خارک آن زرد رنگ است. خرمای مکتوم بیشتر به صورت رطب مصرف می شود و در کازرون، برازجان، اهواز، خرمشهر و قصر شیرین کاشته می شود و به آن مکتوب هم گفته می شود.

۱۸. کبکاب

این رقم خرما بیشتر در مناطق جهرم خورموج، اهرم، خشت، بوشهر، دالکی، کازرون، بهبهان و فسا کاشته می شود. از نظر اهمیت در ایران مقام چهارم دارد. رنگ خلال آن زرد و رنگ میوه آن به صورت قهوه ای تیره است. از گروه خرماهای تر بوده و میوه آن به صورت رطب و خرما مصرف می شود.

۱۹. شاهانی

یکی از ارقام مهم خرما در جهرم و دومین خرمای ایران است. این رقم خرما از خرماهای نرم به شمار می رود. رنگ رطب آن قهوه ای و طلایی و خلال آن زرد بوده و طعمی بسیار شیرین دارد و متوسط عملکرد هر نخل ۱۰۰ – ۱۲۰ کیلوگرم است. این رقم خرما در نخلستان های جهرم تولید می شود. علاوه بر این در خورموج، فسا، بندرعباس، لار، میناب، فیروز آباد و حاجی آباد فورک، نیز کاشته می شود. رنگ میوه آن زرد مایل به قهوه ای است و میوه آن کشیده و نوک باریکی دارد. این رقم خرما نسبتا زودرس است.

۲۰. مضافتی

خرمای مضافتی در استان های کرمان، سیستان و بلوچستان و بم از مهم ترین خرماها به شمار می رود. به طور کلی سومین خرمای مهم ایران از نظر میزان کاشت، محسوب می شود و میوه ای پهن دارد. محصول این رقم نسبتا زیاد و از خرماهای تر است.

فراورده های درخت خرما

امروزه از هسته خرما روغن تهیه می شود و اخیرا کشف شده که انسان می تواند از آن روغن در موارد غذایی و درمانی استفاده کند. اعراب بادیه نشین از آرد هسته خرما نان تهیه می کنند و می خورند و به همین لحاظ این افراد دارای عمری طولانی هستند، زیرا هسته خرما ویتامین های مفیدی دارد. اگر در ساقه نخل شکافی ایجاد شود، شیره ای از آن خارج می شود که مقدار زیادی از مواد قندی معطر دارد که در بلوچستان به آن لاكمی می گویند و در ساختن انواع شربت ها کاربرد دارد و از خواص خرما می باشد.

از تقطیر گل خرما آب مقطری به دست می آید که عرق گل و گلاب خوبی است و در خوزستان آن را «عرق لگاح» می گویند و برای تقویت قوه باه و مسائل جنسی مفید بوده و مقوی و مفرح است. از خرما غذایی به نام خبیص و نیز حلوا و غذاهای دیگر درست می کنند. سرکه خرما و محصول الكل نیز از خرما تهیه می شود. سركه آن از سرکه انگور ترش تر است.

قبلا گفتیم؛ نخل خرما درختی است به بلندی ۱۵ تا ۲۰ متر، ساقه ای استوانه ای دارد و برگ هایی به طول پنج تا شش متر که عموما در انتهای ساقه جمع می شوند و به تدریج که درخت رشد می کند برگ های پایین آن می خشکد و برگ هایی در قسمت بالا به وجود می آید. برگ ها را می برند و محل بریدگی بر روی ساقه باقی می ماند و از آن برای بالا رفتن از درخت استفاده می شود. خرما دو پایه بوده و از دسته تک لپه ای هاست.

گل های ماده به صورت خوشه ای در روی محفظه ای غلاف دار به نام اسپارت قرار دارند که در خوزستان به آن لگاح می گویند و از عرق گل های آن شربت های گوارایی درست می کنند. مجموعه چنین گل آذینی را رژیم می گویند. پایه درخت ماده در هشت سالگی رژیم را تولید می کند و وزن خرمای هر رژیم به هشت کیلوگرم می رسد. گرده گل های نر را با محفظه آن از درخت جدا می کنند و برای عمل لقاح مصنوعی به کار می برند.

جوانه انتهایی درخت به منزله قلب گیاه است و کوچک ترین ضربه به این قسمت باعث مرگ گیاه می شود در خوزستان به این قسمت پنیر خرما می گویند و خواص تونیک و تقویت کنندگی دارد. ساقه درخت خرما از خارج بسیار سخت بوده و هر چه به طرف مرکز آن برویم نرم تر می شود.

کاربرد خرما و نخل از نگاه غربی ها و نخل کاران

• کورنونسکی در کتابی که درباره خرما نوشته است، می گوید: علاوه بر این که خوردن خرما از نظر دارا بودن مواد قندی ارزش غذایی بیشتری از سایر قندها دارد، در موارد خستگی نیز مصرف آن بسیار مفید است و در ضمن مصرف آن برای ورزشکاران نیز توصیه می شود.
• برای این که خرما زود برسد باید به مدت شش ماه ۲۹ تا ۳۰ درجه حرارت را جذب کند که مجموعا ۶۰۰۰ درجه حرارت است، در صورتی که گندم ۳۰۰۰ درجه حرارت را ذخیره می کند از این رو باید بپذیریم که خرما یکی از ذخایر سرشار انرژی برای رفع احتیاج انسان است.
• خرما مخصوص نقاط گرمسیر است. یعنی مناطقی که بنا بر برخی پژوهش ها تشعشعات سرطان زا دارد اما قرار دادن منیزیم در خرما از سوی پروردگار حکیم و اینکه این ماده، اشتها را تحریک می کند، باعث شده که انسان از خرما استفاده بهینه نماید و در نتیجه، احتمال ایجاد سرطان کاهش یابد.
• معمولا بومیان مناطق جنوب سالیانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلو خرما مصرف می کنند. نخل، سایبان خوبی برای درخت پرتقال بوده و اگر این درخت سایبان بعضی از درختان مانند زردآلو نباشد آن ها نمی توانند زنده بمانند.
• گاهی ساقه نخل را در ساختن خانه یا پل به کار می برند و گاهی درون ساقه درخت را خالی کرده و به عنوان گذرگاه بر روی آب قرار می دهند در ضمن از ساقه بدون برگ آن محصولات چوبی درست می کنند.
• از لیف درخت خرما که دور شاخه ها پیچیده شده، ریسمان سفت و محکمی می سازند و اخیرا نیز از آن حریر مصنوعی درست می کنند. از میوه خرما نیز شیره، سرکه، پودر داتامین غذای بسیار لذیذی که هفتاد درصد آن پودر خرمای خشک و بقیه از کاکائو و شکر قهوه ای است، تهیه می کنند. خرماهایی که برای مصرف انسان سازگار نیست به عنوان علوفه برای چهار پایان مصرف می شود. زرگرها از هسته خرما، گرد زرگری به دست می آورند و آن را به عنوان ذغال به کار می برند.
• از موادی تحت عنوان کورتیزون خرما ماده ای به نام دیوستولنس در تهیه نوشابه های مختلف، شیرینی و بیسکویت استفاده می شود که نوعی انسولین گیاهی داشته و برای افراد دیابتی هیچ گونه زیانی ندارد.

نحوه کشت و پرورش درخت خرما

در فصل بهار زمین نخلستان را شخم می زنند، تا اگر گیاه هرز و زیان باری روییده باشد از بین برود و در تابستان نیز به همین صورت عمل می کنند. در فصل پاییز پس از چیدن خرما باید زمین باز هم شخم زده شود و اهمیت این نوبت از دو نوبت قبل بیشتر است. متخصصان می گویند که این نوبت شخم، باید هر سال تکرار شود، اما شخم بهار و تابستان را می توان هر چند سال یک بار انجام داد.

در نخل باید شاخه های آویزان پایین را برید و شاخه انتهایی را چنان چه خشک شود، قطع کرد. این عمل برای نخل پانزده ساله به بعد باید هر سه، چهار سال یک بار تکرار شود. البته باید کمی از شاخه را که به درخت متصل است، باقی گذاشت و صدمه ای به ساقه وارد نکرد. اگر میوه درخت یک سال زیاد شد و ثمر برداشت نشد، سال بعد محصول کم تری خواهد داد. بهتر است به طور متوسط شش الی دوازده خوشه بر روی درخت بماند (با توجه به بزرگی یا کوچکی خوشه) و برای بریدن خوشه های اضافی هر چقدر نزدیک تر به مغز ساقه بود آن خوشه را برید.

خوشه ها را باید از گرد پاک کرد و طوری آویزان نمود که برای چیدن آسان باشد و تا زمانی که محصول بر درخت است، هوا به خوبی در بین خوشه جریان داشته باشد و چنان چه سایبانی از برگ یا سلوفان برای خوشه ها درست کنند بسیار مطلوب است. در ضمن خرما را باید در اول موسم رسیدن آن چید.

عوامل موثر در کشت خرما

الف) عوامل طبیعی و ب) عوامل بشری

الف- عوامل طبیعی:

۱. طول و عرض جغرافیایی ۲. سطح زمین ۳. خاک ۴. آب

• طول و عرض جغرافیایی: مناطق ۲۹ تا ۳۴ درجه عرض جغرافیایی بهترین منطقه برای کشت درخت خرما بوده و خط عرضی 34.3 درجه شمالی تقریبا حد نهایی شمالی خط استوا برای کشت درخت خرما و ثمر دادن و خواص خرما به طور طبیعی بسیار مناسب است. از این حد به بالا در کره زمین نخل را برای تزئین می کارند.
• سطح زمین: زمین های مسطح که آب به آن ها خوب برسد و حدود 500 متر از سطح دریا ارتفاع داشته باشد بهترین نوع زمین است. اما در زمین های شنی و بیابانی هم اگر آب به درخت نخل برسد رشد می کند. هم چنین وزش باد برای درخت خرما مناسب است.
• خاک: درخت خرما نسبت به شوری زمین در مقایسه با درختان دیگر مقاومت بیشتری دارد و اگر آب باشد، نخل تقریبا در هر زمین رشد و نمو می نماید.
• آب: هرچه آب بیشتر به نخل برسد، بیشتر و بهتر محصول می دهد اما با وجود این، تحمل نخل در مقابل بی آبی بیش از درخت های دیگر است.

ب- عوامل بشری:

انواع کودهای حیوانی (گا و گوسفند و…) کود زباله ای (کمپوست) که از زباله های شهری به دست می آید و نیز کود شیمیایی برای خرما مناسب است و بهترین زمان کود دهی خرما فصل پاییز است. فاصله دو نوبت کود دادن چهار الی پنج سال است. نحوه کود دادن به این صورت است که اطراف درخت را گودالی به قطر سه الی چهار متر، طوری حفر می کنند که هرچه از درخت دورتر باشد عمیق تر گردد. به طوری که نزدیک محیط دایره نیم متر گود شود، و کود را در این زمین ریخته و شخم زده و آب می دهند. 

طریقه کاشتن درخت خرما

بچه خرما (فسیل) را با دقت از کنار مادرش جدا می کنند. البته باید مراقب بود که قاعده بچه خرما (نوچه) طوری جدا شود که آسیبی به پایه اصلی وارد نسازد و عذق مخصوص بچه خرما که به آن «فطامه» می گویند و در قاعده آن است آزار نبیند تا قابل کشت باشد، سن مادر پنج سال یا بیشتر باشد و همین طور مراعات جنبه های دیگر، در این صورت درخت پس از سه سال و حداکثر هشت سال محصول خواهد داد.

بچه خرما را باید از نخلی که سیراب بوده و محصول خوب می دهد جدا ساخت و آن را در جایی که آفتاب گیر باشد، کاشت. برای کاشتن نخل جدید باید حفره ای به قطر و عمق سه قدم و فاصله هر حفره شش متر آماده ساخت، این کار باید یک ماه قبل از کاشتن نخل انجام گیرد. حفره را باید از خاک سطح زمین که آفتاب و اکسیژن فراوانی به آن رسیده پر کرده و با کود حیوانی مخلوط کرد و تا مدتی آبیاری نمود، و در زمان زراعت باید پانزده سانتی متر خاک بر سطح گودال پرشده ریخت و نخل را در آن قرار داد.

نخل از ابتدا به مدت سه روز آب داده می شود بعد هر سه روز یک بار تا یک ماه بعد هر هفته یک بار و بعد طبق معمول آبیاری می شود. (در کنار نهرها سعی می شود که برنامه آبیاری با جذر و مد آب رود یا نهر تطبیق داده شود). کاشتن هسته خرما معمولا کم تر مورد استفاده قرار می گیرد و اگر هم به این شیوه عمل شود، هسته معمولا از درخت نر انتخاب می شود، چنانچه محصولی بدهد ده تا دوازده سال به طول خواهد انجامید و انواع مخصوصی از محصول را به دست خواهد داد که گاهی نوع ممتاز و کم یابی بوده و طعم ویژه ای دارد.

در کردهای کنار نخل می توان میوه های زیادی کشت کرد از قبیل نوعی سدر، توت، زردآلو، انگور، سیب، گلابی، انجیر، زیتون، بادام، فندق، انار، به، آلو، لیمو، پرتقال و… و همین طور حبوبات و سبزیجات مختلف. به طور کلی میوه ها و سبزی های فراوانی در کنار درختان نخل به عمل می آیند، اما ممکن است شرایطی که برای کشت موارد ذکر شده مناسب باشد، صرفا برای خرما مناسب نباشد.

تلقيح خرما به چند طریق

1. در پایه خرمای نر یک قسمت غلاف دار وجود دارد که عذق (اسپارت) نامیده می شود که خود به خود رسیده و غلاف آن باز شده یا تحت تابش نور آفتاب باز می شود. همان گونه که گل ها، پولن و گرده دارند، عذق (اسپارت) نیز گرده دارد که دانه های گرده را درون کیسه ای جمع آوری کرده و روی مادگی نخل ماده می ریزند و اگر عذق ماده باز نشده باشد باید با تیغ آن را باز کرد و دانه گرده را بر آن ریخت تا عمل لقاح انجام گیرد. این کار از اول فروردین (۲۱ مارس) به بعد انجام می گیرد. اگر باران بیاید و گرده ها را از عذق ماده بشوید باید این عمل را تکرار کرد.

2. هم چنین می توان خوشه های نر را در میان خوشه های ماده گذاشت تا لقاح ممکن شود.

3. نوعی از تلقیح به وسیله باد انجام می شود بدین صورت که در درخت های بسیار بلند و نزدیک هم، باد، گرده ها را از عذق نر به عذق ماده می رساند. البته محصول این نوع تلقیح کم بوده و چندان هم مرغوب نیست. علاوه بر موارد یادشده انواع دیگری از تلقیح را نیز بر روی نخل های گوناگون انجام می دهند.

برخی معتقدند برای هر صد درخت خرمای ماده چهار درخت خرمای نر لازم است و طول درخت خرما به طور متوسط بیست متر است و گاهی به ۲۵ تا ۳۶ متر هم می رسد. ساقه خرما در بعضی قسمت ها قطر بیشتری دارد و در برخی نقاط قطر آن بلافاصله کم تر می شود. قسمت های نازک در ساقه نشانه سال هایی است که تغذیه درخت، خوب انجام نگرفته است و نقاط قطور نشان دهنده گذشت سال های خوب برای درخت است. از شگفتی هاست که هرگاه بر نخل پر از محصول باران ببارد، خرماهای زیباتر و فساد ناپذیر به دست می آید که با شست شوی مصنوعی این حالت ممکن نیست.

عجایب تلقیح درخت خرما

درخت نری که قبلا گرده آن برای باروری ماده گرفته شده پس از چند سال خود با گرده دیگری میوه می دهد و یا ممکن است نصف درخت ثمر داده باشد اما نصف دیگر آن بدون محصول بماند. در کشت خرما از کود شیمیایی کم تر استفاده می شود، و بیشتر از کود حیوانی استفاده می شود. شاخه های درخت جدید در طول هفت سال اول به اطراف رشد می کند و در این مدت می توان آن ها را برید.

به طور متوسط هر خرما حدود شش تا دوازده آلت مادگی دارد که می توان آن ها را بارور و آماده میوه دادن کرد و اگر بیشتر از این تعداد باشد باید آن ها را جدا کرد تا زیانی به درخت نرسد. از پوست آلت های تلقیح عذق می توان ماده معطری استخراج کرد.

محل رویش درخت خرما

درخت خرما در نواحی مختلف ایران از جمله کرمان، بم، بلوچستان، اهواز، آبادان، قصرشیرین، خرمشهر، یزد و بعضی نواحی مرکزی ایران پرورش می یابد.