پوکی استخوان

سازمان بهداشت جهانی بیان میکند که یکی از ده بیماری غالب در جهان پوکی استخوان (استئوپروز) است. در بیماری پوکی استخوان استحکام بافت استخوانی کاهش یافته، تراکم سلول استخوانی کم شده و تخریب تمام سلول های استخوان شروع می شود. ممکن است این تخریب به گونه ای باشد که یک سرفه محکم باعث شکستن دنده ها شود چرا که تراکم استخوان ها کم شده، شکننده شده و با ضربه ای کوچک ممکن است شکسته شوند.

شمار زنان مبتلا 200 میلیون در دنیا گزارش شده است و عامل بیش از 3/1 میلیون شکستگی ها در بانوان است. به گزارش بنیاد جهانی پوکی استخوان، در اروپا هر 30 ثانیه یک خانم بر اساس پوکی استخوان دچار شکستگی می شود. طی پژوهشی که روی بانوان 30 تا 60 ساله هند انجام شد میزان کلسیم آنها پایین تر از کشورهای اروپایی بوده است که نشان از فقر غذایی دارد. به نظر اکثریت دانشمندان علم تغذیه و علوم پزشکی، اگر تغذیه مناسب باشد از 80 درصد بیماری ها پیشگیری می شود و نیازی به درمان نیست.

انوع پوکی استخوان:

پوکی استخوان نوع یک:

این نوع بیشتر در سنین قبل از 70 سالگی و ممکن است حتی در سنین میانسالی بروز کند. این عارضه به دلیل ظریف بودن استخوان های بانوان از آقایان این بیماری در بانوان شش تا هشت برابر بیشتر بروز می کند. زنان به طور عادی تا 75 سالگی حدود 25 درصد بافت استخوانی متراکم و 40 درصد بافت اسفنجی را از دست می دهند که در این بین زنان یائسه زودتر برای این عارضه مستعد می شوند چرا که در حدود سن 50 سالگی معمولا یائسگی رخ می دهد.

و با بروز آن میزان هورمون های استروژن تخمدان کاهش می یابد که این هورمون ها در استحکام بافت استخوانی بسیار تاثیر دارد و نبود آن باعث تحلیل رفتن این بافت می شود. طبق تحقیقی که دهه ی اخیر در فرانسه انجام شد 59 درصد از زنان یائسه با کمبود ویتامین D دست و پنجه نرم می کنند که این ویتامین در جذب کلسیم نقش مهمی دارد و کمبود کلسیم عامل پوکی استخوان است، پس کمبود ویتامین D عامل غیر مستقیم بیماری پوکی استخوان است. راه دریافت ویتامین D علاوه بر مواد غذایی، قرار گرفتن در معرض آفتاب نیز می باشد.

پوکی استخوان نوع دو:

این نوع در حدود 70 سالگی به بعد بروز می کند که ناشی از نازک شدن استخوان ها است. در این نوع از پوکی استخوان هیچ درمان موثر و شناخته شده وجود ندارد و به مرور زندگی برای فرد زجر آور می شود چرا که اغلب شکستگی ها در این زمان از زندگی فرد در ناحیه لگن، مهره ها و سایر استخوان های حیاتی و آسیب پذیر می باشند که در صورت آسیب دیدن زندگی فرد مختل می شود.

عوامل بروز پوکی استخوان:

1. در بسیاری از پژوهش ها اثبات شده است که پوکی استخوان فرد با این بیماری در والدین بی ربط نیست پس میتوان در صدر این عوامل به ژنتیک پرداخت. در مطالعه ای مشخص شد فقط 25 درصد توده های استخوانی تحت کمپلکس های ژنتیکی ویتامین D و گیرنده های استروژن نیستند، پس حدود 75 درصد بافت استخوان تحث تاثیر این ژن ها هستند.
2. یائسگی در قبل از 45 سالگی که در قسمت پوکی استخوان نوع اول توضیح داده شد.
3. استفاده از داروهای استروئیدی طولانی مدت زیرا این داروها در بعضی موارد با فعالیت سایر هورمون ها تداخل دارند و ریتم طبیعی تولید هورمون را در طولانی مدت به هم می ریزند.
4. وزن نامتعادل و بالا که می تواند در سنین جوانی یا نوجوانی در افراد چاق و درشت هیکل باعث پوکی استخوان شود چون وزن بدن میتواند عامل فشار آمدن به ستون فقرات و سایر بافت استخوانی شود و به مرور آنها را متراکم کند.
5. کمبود کلسیم در رژیم غذایی از مشهود ترین عوامل زمینه ساز عارضه ی پوکی استخوان می باشد، این عنصر فراوان ترین ماده معدنی موجود در بدن می باشد که وظایف مختلفی را بر عهده دارد. عمده کلسیم بدن انسان در بافت استخوانی و دندان ها وجود دارد، تنها مقدار چند درصد برای سایر فعالیت ها از جمله انقباض ماهیچه ها، تجزیه قند ها و… مصرف می شود. اگرکلسیم در رژیم غذایی کم باشد سایر بافت ها برای تامین نیاز کلسیم از بافت استخوان کمک میگیرند که به مرور باعث تضعیف شدن بافت استخوان می گردد. در ادامه بیشتر به نقش کلسیم در بدن خواهیم پرداخت.
6. طبق آمار پس از 30 سالگی نیز هر 10 سال علایم این بیماری بیشتر مشاهده می شود پس میتوان نتیجه گرفت که با افزایش سن نیز احتمال ابتلا به این عارضه افزایش می یابد.
7. مشکلات متابولیسمی، پوکی استخوان در افرادی که دچار مشکلات متابولیسمی هستند و بیماری هایی مرتبط با کبد، کلیه و هورمون ها دارند، بیشتر مشاهده می شود.
8. استفاده بیش از حد از قهوه، ورزش نکردن، مصرف نوشابه، سیگار، دخانیات از دیگر عوامل ایجاد این عارضه می باشند.
9. از عوامل و زمینه های ثانویه می توان به ویتامین D که توضیح داده شد اشاره کرد.

به طور کلی بیماری پوکی استخوان دو دسته بالا می باشند که در این دو دسته پدیده هایی مشاهده می شود مانند شکستگی های پی در پی که اثر بسیار شدیدی از پوکی استخوان می باشد که در آن فرد با هر بار شکستگی 50 درصد بیشتر از دفعه قبل مستعد شکستگی دوباره می شود.

به طور مثال اگر فردی 50 درصد مستعد شکستگی باشد با اولین شکستگی درصد استعداد فرد برای این عارضه 50 درصد افزایش می یابد به عبارتی این بار 75 درصد مستعد شکستگی می باشد و شکستگی بعدی 5/87 درصد و… بدین ترتیب احتمال شکستگی های بعدی نیز افزایش می یابد. راه قطعی برای درمان این شکستگی های پی در پی وجود ندارد و تنها راه پیشگیری با تغذیه مناسب است یا اینکه قبل از هر شکستگی به موقع شناسایی محل انجام شود و درمان ها صورت گیرند.

نقش کلسیم در بدن:

1. در مواقع تحریک اعصاب بدن کلسیم نقش مهمی در انتقال این پیام به مغز دارد.
2. در تنظیم ریتم خواب شبانه روزی موثر است.
3. کلسیم در مراحل انعقاد خون نقش مهمی دارد.
4. تنظیم ضربان قلب
5. انبساط و انقباض ماهیچه ها و تسهیل حرکت آنها
6. استحکام استخوان و دندان ها
7. برخی واکنش های شیمیایی بدن مانند تجزیه دی ساکارید به مونو ساکارید
8. و…

راه های پیشگیری از پوکی استخوان:

1. همه ما می دانیم پیشگیری بسیار کم هزینه تر و راحت تر از درمان است. یکی از بهترین راه های پیشگیری از این عارضه تغذیه مناسب و متنوع می باشد، معیار تنوع و تناسب بسیار ساده است و بر اساس قرار داشتن میزان کافی پروتئین، ویتامین، املاح مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم و سایر مواد ضروری برای بدن در رژیم غذایی فرد می باشد. میزان نیاز بدن به کلسیم حدود 800 میلی گرم در افراد زیر 50 سال و 1200 میلی گرم برای هر فرد بالای 50 سال است. در زنان شیرده این مقدار به 1700 تا 2000 میلی گرم در روز می رسد پس با رژیم مناسب می توان از مهم ترین عامل این عارضه یعنی کمبود کلسیم مقابله کرد. جذب کلسیم در خون به صورت یون کلسیم و از دیواره روده صورت می‌گیرد و عاملی که موجب افزایش جذب کلسیم می‌شودویتامین D است.
2. کاهش نمک یا استفاده از نمک های دریایی در رژیم غذایی نیز می تواند از بروز این عارضه جلوگیری کند زیرا هنگام مصرف زیاد نمک مقدار زیادی سدیم وارد بدن می شود که باعث کند شدن جذب کلسیم و حتی دفع کلسیم ماده غذایی جدیدی که وارد بدن شده می شود.
3. قرار داشتن مقدار کافی ویتامین D در رژیم غذایی: ویتامین D به واسطه عملی که در جذب کلسیم انجام می دهد، می تواند سطح کلسیم بدن را کنترل کند. قرار گرفتن پوست در معرض آفتاب به مدت کمتر از نیم ساعت می تواند تا حدودی نیاز بدن را برای تامین این ویتامین برطرف کند. میزان دوز مناسب مصرفی ویتامین D حدود 600 میکروگرم در روز می باشد. اخیرا مواد غذایی غنی شده با ویتامین D روانه بازار شده اند که میتوانند به غنی شدن رژیم غذایی نیز کمک کنند.
4. کاهش پروتئین های حیوانی از سبد غذایی: پروتئین های موجود در مرغ، گوشت، ماهی، تخم مرغ و حتی لبنیات میتوانند باعث کاهش جذب و مصرف این ماده شوند. به منظور تامین نیاز پروتئینی بدن میتوان از پروتئین های با منشا گیاهی استفاده کرد مانند: سبزیجات، استفاده از لوبیا و بقولات به طور کلی، فرآورده های بر پایه گندم، ذرت، جو و سایر غلات.
5. استعمال نکردن دخانیات: مطالعه ای در آمریکا به این منظور انجام شد و با مقایسه دو فرد که دوقلو بودند و اولی 20 سال سیگار کشیده بود و دومی دخانیات مصرف نکرده بود به این نتیجه رسیدند که فرد سیگاری 40 درصد بیشتر در معرض شکستگی و پوکی استخوان قرار دارد.
6. ورزش کردن و تحرک: کمتر کسی وجود دارد که از تاثیر ورزش بر سلامتی آگاه نباشد، در این عارضه نیز این امر مستثنی نیست و با انجام پیاده روی و نرمش های مناسب می توان از این عارضه جلوگیری کرد.
7. مراجعه به موقع برای انجام تست سنجش تراکم بافت استخوان نیز از عوامل پیشگیری کننده می باشد.

عمده ی مواد غذایی غنی از کلسیم و گیاهی لوبیاها، کلم ها و اسفناج می باشند که اسفناج حاوی مقدار زیاد کلسیم هست اما جذب آن برای بدن سخت تر است. بهترین منابع کلسیم سبزیجات و انواع حبوبات هستند، کلم بروکلی، کلم بروکسل، کلم برگ، کلم پیچ، برگهای خردل، چغندر برگی سوئیسی و انواع لوبیاها سرشار از کلسیم قابل جذب برای بدن می باشند. نکته بسیار مهم درباره لوبیاها این است که در اکثر موارد حاوی مقادیر بالای منیزیم هم می باشند که به کمک کلسیم نقش مهمی در استخوان سازی دارد.

شیر و لبنیات،عامل پوکی استخوان یا درمان؟

ر بررسی هایی که بر روی لبنیات به منظور تامین کلسیم در دانشگاه هاروارد انجام شد نتایج جالبی به دست آمد که توجه همگان را برانگیخت. در این مطالعه که روی 78000 زن در آمریکا صورت گرفت مشخص شد که زنانی که روزی 3 لیوان شیر می خورند نسبت به زنانی که چند روزی یک لیوان میخورند بیشتر در معرض ابتلا به بیماری پوکی استخوان هستند که عامل این پدیده پروتئین ها و قند شیر (لاکتوز) می باشد. پس از این مطالعه، پژوهش های دیگری در این زمینه انجام شده که همین نتیجه را به دنبال داشت.

قند لاکتوز از دیدگاه ساختاری نوعی دی ساکارید است که در واقع از دو واحد منوساکارید تشکیل شده است مانند قند ساکارز (شکر معمولی). روده دی ساکارید را نمی تواند جذب کند و این قندها روده به صورت منوساکارید میتوانند جذب شوند، بدین منظور دی ساکارید ها باید به دو واحد سازنده خود که در لاکتوز به گلوکز و گالاکتوز و در ساکارز به گلوکز فروکتوز تبدیل شوند. برای شکست این پیوند بدن به عناصر معدنی مانند کلسیم یا در بعضی موارد منیزیم احتیاج دارد که در وهله ی اول این نیاز را از ماهیچه ها و محل های ذخیره کلسیم برطرف می کند اما در صورت نیاز بیشتر و کمبود، از کلسیم بافت استخوانی استفاده می کند.

با این توضیحات واضح است که مصرف بیش از حد شیر، شکر و نوشابه و سایر مواد غذایی دارای اینگونه قندها باعث بروز کمبود کلسیم و پوکی استخوان در دراز مدت می شوند. البته این مسئله نباید نادیده گرفته شود که شیر حاوی کلسیم میباشد و مصرف متعادل آن می تواند به پیشگیری کمک کند.

راهکارهای طب سنتی برای درمان پوکی‌استخوان:

پوکی استخوان از دیرباز یکی از مواردی بوده که بشر با آن دست و پنجه نرم کرده است، اما با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی این عارضه همگانی شده است. طب سنتی نیز راهکارهایی برای مبارزه با این عارضه دارد.

1. سنجد: استفاده از پودر کل سنجد هر روز صبح قبل از صبحانه به همراه آبمیوه یا به صورت مخلوط با عسل میتواند در پیشگیری پوکی استخوان بسیار موثر باشد. در مطالعاتی ثابت شده است این گیاه برای زنان یائسه نیز بسیار مفید می باشد زیرا چرخه هورمونی را تقویت کرده و مانع از دست رفتن کلسیم می شود.

امام صادق می فرمایند: گوشت سنجد براى گوشت، هسته آن براى استخوان و پوست آن براى پوست مفید است. (مکارم اخلاق، جلد اول، صفحه 176)

1. جوشانده تخم گشنیز: میتوان این دانه را به مدت اندکی جوشاند سپس به همراه غذا میل کرد.
2. جوشانده گزنه: گزنه سرشار از کلسیم، سیلیس و بور می‌باشد که برای پیشگیری از پوکی استخوان موثر است. میتوان برگ خشک این گیاه را به مدت چند دقیقه جوشاند و روزانه به عنوان نوشیدنی میل کرد.
3. از سایر مواد غذایی توصیه شده در طب سنتی و قابل دسترس در خانه میتوان به: کنجد، بادام، آلوی خشک، سبزیجات خشک شده و… اشاره کرد.
4. تحرک کافی نیز به پیشگری از این عارضه کمک می کند.

بسیاری از مواد توصیه شده در طب سنتی را در قسمت مواد غذایی به طور کل توضیح دادیم و در این قسمت از دوباره گویی پرهیز کردیم. البته این بدین معنا نیست که فقط مواد غذایی ذکر شده در طب سنتی یا فقط مواد غذایی توصیه شده در پزشکی را استفاده کنیم بلکه این دو دسته مواد معرفی شده در کنار هم می توانند رژیم غذایی مناسبی ایجاد کنند.

نکته ای که درمورد توصیه های طب سنتی وجود دارد این است که در اکثر موارد جوشانده ماده غذایی خاصی مصرف می شود زیرا املاح تحت تاثیر دما از بین نمی روند اما پروتئین ها و بعضی ویتامین های ماده غذایی از بین می روند بنابراین کلسیم برای بدن قابل دسترس تر می شود و به راحتی از ماتریکس ماده غذایی مصرف شده جدا می شود.

در جدول زیر میزان کلسیم موجود در برخی مواد غذایی را مشاهده می کنید: