آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۸ 
ایریسا یا ایرسا نام ریشه ی گل زنبق است که در کتب طب سنتی از آن به نام زنبق نام برده شده است. زنبق گیاهی از تیره ی زنبقیان ، که دارای ساقه ی زیرزمینی متورم یا پیاز مانند هستند. از آنجا که انواع این گیاه دارای گلهایی به رنگ های گوناگون هستند؛ سفید، زرد، آبی آسمانی و بنفش آن را ایرسا نامیده اند که به معنی رنگین کمان است.
نام های دیگر: زنبق، عليسا، راسین دود پری، سوسن آزاد، سوسن ابیض، بیخ بنفشه،
نام فارسی : ایریسا آسمان جونی
تیره : زنبقیان Iridaceae
نام انگلیسی : Orris
نام علمی :Iris florentina L
ساقه های ایرسا بندبند، برگهای آن باریک است و اگر کهنه شود به رنگ کرم در می آید.
این گیاه دارای گونه های مختلفی است که بعضی از این گونه ها دارای خواص دارویی و نیز در صنعت عطرسازی کاربرد دارد. در ایران ۲۰۰ نوع گیاه زنبق خودرو شناسایی شده است. گونه های مختلف گیاه زنبق عبارتند از:
1- ایرسای آلمانی Iris germanica L
این زنبق گیاهی چند ساله، دارای ساقهی زیرزمینی متورم، حجیم، گوشتی و بندبند است که سطح خارجی آن خاکستری و مغز و طعم آن سفید و تند است. تازهی آن دارای بوی تهوع آوری است اما خشک شده ی آن بویی شبیه به بنفشه دارد.
برگهای آن باریک دراز نوک تیز به رنگ سبز تیره و گلهای آن به رنگ كبود یا مخلوطی از ارغوانی، کبود و زرد با خطوط تیره است که در سطح گلبرگها موهایی ریش مانند دارد.
میوه ی آن بیضی شکل دارای ۳ زاویه یا حجره و در هر یک تعداد زیادی تخم وجود دارد. این زنبق در مناطق شمالی ایران در گرگان در استان های قزوین به طور خودرو می روید، همچنین در لرستان و کرمان نیز دیده شده است.
۲- ایرسای فلورانسی که نام علمی آن Iris florentina L. است.
این زنبق نیز چند ساله، دارای ساقه ی زیرزمینی متورم، پرگره و خزنده است. رنگ ساقه ی زیرزمینی تراشیده شده و تمیز، سفید، زیبا، طعم آن تند و تلخ و بوی بنفشه تندی از آن به مشام می رسد.
این نوع زنبق دارای نوعی کوهی و وحشی است که در کتب طب سنتی «آسمان جونی» یا «آسمان گونی» و ساقه ی زیرزمینی آن را «ایرسا» یا «بیخ بنفشه» می نامند. خود گیاه را نیز ایرسا می نامند.
ریشه ی (بیخ) بنفشه در صنعت عطرسازی مورد استفاده قرار می گیرد و از نظر خواص طبی و درمانی به خصوص انواع وحشی آن قوی تر از دیگر انواع آن است.
برگهای این نوع زنبق سبز مات، به شکل تیغه هایی به عرض ۲ تا ۳ سانتی متر، گل های آن سفید یا کبود کمرنگ؛ یعنی کبود آسمانی و معطر و به طور تکی یا دوتایی یا سه و چهار تایی در قسمت انتهایی ساقه ظاهر می شوند.
در سطح فوقانی گلبرگهای این زنبق نیز زواید ریش مانند شبیه مو دیده می شود لذا این زنبق نیز جز دسته ی زنبق های ریش دار Bearded irrs و ریزوم دار محسوب میشود.
این زنبقها بومی کشورهای اروپایی و به خصوص فلورانس ایتالیا است. در ایران نیز در نواحی غرب کشور در رزاب قصر شیرین به طور خودرو دیده میشود.
٣- ایرسای غلط یا زنبق زرد، که نام علمی آن Iris pseudoacorus L. است.
این زنبق از زنبق هایی است که در سطح گلبرگهای آن تار و مو دیده میشود و اغلب در حاشیه ی جویها و رودخانه های می روید. این نوع زنبق دارای گلهای قشنگ و به رنگ زرد است.
برگهای آن باریک و خیلی دراز و معمولا برای تزیین آب نماها به طور پرورشی کاشته می شود. این زنبق دارای ساقهی زیرزمینی نسبتا ضخیم است که مصرف دارویی دارد و نیروی مسهلی آن نیز از سایر گونه ها بیشتر است.
ایرسای زرد در مناطق شمال ایران در قسمتهای خیلی مرطوب به طور وحشی می روید و گل های آن در اردیبهشت ظاهر می شوند.
۴- ایرسای بدبو
نام علمی این زنبق Iris foetidissima L. است و از گونه های بدون مو و ریشک است ولی دارای ساقه ی زیرزمینی است. گلهای آبی خاکستری و برگهای آن دارای دوام زیاد و تقریبا ناخزان است و در اثر مالش بوی سیر از آن استشمام می شود و میوهی آن قرمز رنگ است.
انواع دیگری از زنبقها، به جای ساقهی زیرزمینی پیاز دارند. مانند زنبق ایرانی (Iris persica) این نوع زنبق که در ایران میروید، اغلب دارای گل های آبی هستند.
نوعی دیگر از زنبق هندی به نام Iris ensata Thunb. که در هند در مناطق غربی هیمالیا در ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا دیده میشود و در ایران تا به حال شناسایی نشده است.
این زنبق را به هندی «ایرسا» و «سوسن» نامند و احتمالا از هند به ایران وارد میشده. این همان نوعی است که در کتب طب سنتی «سوسن» نامیده شده است.
برداشت ساقه زیرزمینی ريزوم زنبق برای مقاصد دارویی، پس از خاتمه ی گل دادن، در مرداد ماه، از خاک خارج، کاملا تمیز و ایریسا تصویری از زنبق ایران روی جلد مجله ریشک های آنها را قطع می کنند و میتراشند و با استفاده از آفتاب یا در گرمخانه مخصوص بذر و میوه زنبق خشک و آماده برای مصارف درمانی می کنند.
ساقه ی زیرزمینی خشک زنبق به صورت قطعاتی به طول ۵ تا ۱۵ سانتی متر وعرض به طور متوسط ۳ تا ۴ سانتی متر با نام ایرسا یا ایریسا در بازار عرضه می شود. این قطعات سطح ناصاف و با گره دارد، رنگ تراشیده شده و تمیز آن سفید و دارای بوی بنفشه، طعم نشاسته ای و کمی تند است.
قسمت های مورد استفاده:
ساقه ی زیرزمینی (ریزوم)، برگ، گل و دانه.
ترکیبات شیمیایی:
در برگهای نوع آلمانی (germanica.1) مقدار زیادی ویتامین C است. همچنین مواد دیگری مثل مواد بتا کاروتن، کمي آلفا کاروتن وجود دارد [ S. G . I . M . P ] در ساقه ی زیرزمینی اسانسی با بوی بنفشه وجود دارد.
تحقیقات دیگری نشان میدهد که در ساقه ی زیرزمینی زنبق؛ یعنی در ایرسا مقداری تانن، نشاسته و گلوکوزیدی به نام ایریدین یافت می شود. همچنین حدود ۱ تا ۲ درصد اسانس روغنی فرار دارد که اسانس آن شامل میریستیک اسید و اولئیک اسید و اترهای متیلیک و همچنین مادهای معطر با بوی بنفشه به نام ایرون است.
نحوه کاشت و تکثیر
آب و هوای معتدل مورد علاقه زنبقها است (چه انواع کوهی، دشتی و پرورشی آن).
بیشتر در نیمکره ی شمالی می رویند و به دلیل گل های زیبای شان معمولا پرورش داده می شوند. تکثیر زنبق های با ساقهی زیرزمینی از طریق کاشت قسمتی از ساقه ی زیرزمینی و حجیم آنها انجام می شود. به این ترتیب که در اوایل بهار ساقه ی زیرزمینی را تقسیم می کنند و قسمتی از آن را به طور افقی می کارند.
در هنگام کاشت لزومی ندارد که زیاد عمیق کاشته شود و فقط کافی است که یک قشر نازک خاک روی آن را بگیرد.
خاک باید خوب شخم زده شود و کود حیوانی کافی داده شود و بهترین خاک برای زنبق خاکهای سبک، زهکش دار و آفتابگیر است. به آبیاری سنگین احتیاج ندارد و فقط در مواقع خشکی، لازم است که آبیاری شود.
در مورد زنبق های پیازدار باید پیاز آنها ابتدا در خزانه کاشته شوند و پس از آن به محل اصلی منتقل گردند.
طرز استفاده و مقدار مصرف:
ریشه ی (بیخ) بنفشه در صنعت عطرسازی مورد استفاده قرار می گیرد و از نظر خواص طبی و درمانی به خصوص انواع وحشی آن قوی تر از دیگر انواع آن است.
خواص درمانی و طبیعت ایرسا
طبیعت گیاه ایرسا یا زنبق گرم و از نظر تری و خشکی متعادل و انواع وحشی و صحرایی آن گرم و خشک است.
خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از:
کمبود ویتامین ، تصفیه کننده ی خون، بیماری های آمیزشی، کبد و بیماری استسقا (آب آوردن و متورم شدن اندام های بدن)، مدر، مسهل، بیماری های مثانه، سرمازدگی، قطع خونریزی، نزله، تب بر، رماتیسم، مخاط سفید یا زرد رحم، انواع آبسه، کرم کش، کولیک، ریه، آسم، سیاه سرفه، گریپ، درد طحال، کبد، رحم و بواسیر.
دردهای عصبی، درد دندان، درد گوش، خواب رفتن عضلات، رعشه، فلج، سستی بدن، سختی تنفس، اسم و تنگی نفس، پاک کردن مثانه از رطوبت های لزج، تسکین عطش، تسکین درد سیاتیک و جلوگیری از ترشح غیرارادی و بی موقع اسپرم، بدبویی دهان، سوختگی از آب داغ، نیش جانوران، گوشت زاید در چشم، بهبود زخم و جراحت، خروج جنین، بدبویی حفره های بینی.
برگهای نوع آلمانی (germanica.1) دارای مقدار زیادی ویتامین C است و برای درمان عوارض بیماری های ناشی از کمی ویتامین C مؤثر است.
هندی ها از ساقه ی زیرزمینی زنبق گونه ی I. ensata به عنوان داروی تصفیه کننده ی خون و درمان بیماری های آمیزشی استفاده می کنند. همچنین نوع هندی ایرسا برای بیماریهای کبد و بیماری استسقا خیلی مفید است
از ریزوم (ساقه ی زیرزمینی) گونه ی آلمانی germanica.1 به عنوان مدر، مسهل و در موارد بیماری های مثانه تجویز می شود.
عصاره ی برگ های گونه فوق برای سرمازدگی و یخ زدگی پاها استفاده می شود. از ساقه ی زیرزمینی این گونه در بیماری های برونشیت، استسقا (آب آوردن و متورم شدن اندام های بدن) و کبد نیز استفاده میشود.
از زنبق با ایریسای نوع هندی I . ensata در کره، تبت، چین، ژاپن و هند استفاده دارویی می شود: میوه های آن به عنوان قابض، مدر، قطع خون ریزی، درمان کنندهی عوارض پس از زایمان، نزله، تببر و رماتیسم تجویز می شود.
همچنین از میوه ی زنبق گونه فوق در موارد کولیک، لارنژیت، قطع خونریزی از بینی و ترشحات اضافه بر معمول مخاط سفید یا زرد عنق رحم مصرف می کنند.
از غده ی زیرزمینی زنبق فوق به عنوان تب بر استفاده میشود. گل های آن برای درمان انواع آبسه و همچنین به عنوان کرم کش نیز تجویز می شوند. بیخ (ریشه) تازه ی زنبق به مقدار کم، اثر مدر و خلط آور دارد ولی مقدار زیاد آن مسهل قوی و قی آور است و باعث ایجاد دل پیچه و دفع مقدار زیادی مدفوع میشود.
خوردن مقدار متناسب از ریشه ی زنبق تاثیر مثبتی در بهبود بیماریهای ریه، آسم، سیاه سرفه، گریپ، درد طحال، کبد، رحم و بواسیر دارد. همچنین قاعده آور است.
در این موارد ممکن است از جوشانده ۲۰ تا ۶۰ گرم بیخ تازه ی زنبق در یک لیتر آب استفاده شود. جوشانده ی ۶۰ تا ۹۰ گرم بیخ تازه ی آن در یک لیتر آب مسهل و قی آور است. برای کم کردن شدت مسهلی و متعادل کردن اثر مسهلی آن ۲۰ تا ۶۰ گرم عصارهی ایریسا تازه؛ یعنی شیره ای ساقه ی زیرزمینی تازه ی زنبق به طور ساده یا مخلوط با عسل، با آب رازیانه، یا شربت بنفشه، یا دم کرده ی خطمی و یا با سوپ جو خورده شود.
استنشاق گرد خشک بیخ زنبق عطسه آور است و ترشح بزاق را زیاد می کند. اگر حدود ۳۰ گرم روغن بیخ زنبق به صورت عادی یا دم کرده ی آن خورده شود، مسهل مناسبی است و برای بیماری های رحم و خارج شدن جنین و تسکین دل پیچه و دردهای عصبی مفید است.
مض مضه کردن پودر آن مخلوط با سرکه برای تسکین درد دندان مفید است. اگر روغن آن به صورت قطره در گوش چکانده شود برای تسکین درد گوش مفید است.
خوردن دم کرده ی ۴۰ تا ۶۰ گرم بیخ تازهی آن در ۱ لیتر آب جوش برای درمان خواب رفتن عضلات، رعشه، فلج، سستی بدن، سختی تنفس، آسم و تنگی نفس و نیز برای ازدیاد حافظه و تسکین درد ناحیه گلو مفید است.
اگر پودر آن با آب و عسل مخلوط خورده شود برای استسقا، پاک کردن مثانه از رطوبت های لزج، تسکین عطش، تسکین درد سیاتیک و جلوگیری از ترشح غیرارادی و بی موقع اسپرم مفید است
اگر بیخ زنبق جویده شود برای رفع بدبویی ناشی از خوردن چیزهای بدبو مؤثر است. ضماد برگ آن برای سوختگی اعضا در اثر آب داغ و در موارد گزیدن جانوران خزنده گزنده مفید است. گرد بیخ زنبق به صورت گردپاشی برای رفع گوشت زاید در پلک های چشم مفید است.
اگر گرد بیخ زنبق با سرکه مخلوط و در ظرفی از جنس مس دم شود برای بهبود زخمها وجراحت های مزمن و رویاندن گوشت و زخم های کنار استخوان چه از طریق خوردن و یا مالیدن مؤثر است.
تنقیهی دم کرده ی آن برای سیاتیک و درمان بواسیر و گوشتهای زیادی بواسیر مفید است. شیاف تهیه شده از پودر بیخ زنبق و عسل در مهبل زن برای اخراج جنین و غرغره دم کرده ی آن با آب عسل برای رفع خشونت قصبته الریه و چکانیدن قطره ی روغن آن در بینی برای رفع بدبویی حفره های بینی مفید است
اگر آن را در روغن زیتون بجوشانند و در گوش بچکانند سنگینی گوش را کاهش میدهد.تخم زنبق خواب آور است.
طرز تهیه روغن بیخ (ریشه) زنبق: ساقه ی زیرزمینی را بگیرید و بکوبید. آن را در ۱۰ برابر وزنش آب زلال به مدت ۲۴ ساعت خیس کنید. سپس آن را بجوشانید تا آبش به نصف برسد.
بعد آن را بمالید و با فشار صاف کنید آن آب را با ۷ برابر وزنش روغن زیتون بجوشانید تا آب آن کاملا تبخیر شود و روغن بماند آن را خنک و در ظرف چینی یا شیشه ای نگهداری کنید.
مالیدن روغن ایرسا بر پیشانی و شقیقه ها برای رفع سردرد و بی خوابی که در اثر رطوبت باشد و خوردن آن برای رفع تشنج و یا پریدنهای غیرارادی و خواب رفتن بعضی از اعضای بدن مفید است.
ضمنا خواب آور است و اگر هنگام خواب چند قطره آن در بینی ریخته شود برای رفع بی خوابی در اشخاص کهنسال مفید است.
طرز تهیه گرد ایریسا
مقداری بیخ زنبق را گرفته نیم کوب کنید. در گرمخانه ای با حرارت تقریبا ۴۰ درجه سانتی گراد کاملا خشک کنید. سپس آن را نرم بکوبیده و از الک ریز رد کنید.
این گرد خلط آور است و برای خروج اخلاط سینه مفید است.
بیخ زنبق نیم کوفته ۸۰ گرم، زوفا خشک ۸۰ گرم، و آب ۱/۵ لیتر. همه را مخلوط و بجوشانند تا حدی که نیم لیتر از كل مخلوط بماند. سپس آن را صاف و آب آن را با ۵۰۰ گرم شکر بجوشانید تا قوام آید و هر صبح و شب ۴۰ گرم از آن میل شود.
این دارو برای آسم و سرفه شدید و مزمن رطوبی بسیار نافع است.مالیدن زنبق به تنهایی و یا همراه با خربق (به مقدار مساوی)، در هنگام شب در زدودن لکه های سیاه و کک ومک مفید است.
سابقه ی تاریخی
در اساطیر زرتشتی گیاه ایریسا (زنبق) ویژه امشاسپند امرتات (امرداد) است. یونانیان باستان، زنبق را در کنار مزار مردگان می کاشتند و نقش هایی از آن را روی سنگ قبر تازه گذشتگان خود ترسیم می کردند. پادشاهان یونانی با اشکالی از گل های زیبای زنبق تاج خود را زینت و شاخه های بریده آن را به یکدیگر هدیه می دادند.
