نهادینه کردن بازار محصولات ارگانیک و سالم

بعد از تشریح کشاورزی ارگانیک و محصولات آن که شامل مراحل کاشت، داشت و برداشت منحصر به فردی است، حال می خواهیم نحوه ورود آن را به بازار محصولات ارگانیک مشخص کنیم.

تعریف کشاورزی ارگانیک توسط سازمان های ذی ربط

تعاریف متعدد و مفاهیم متنوعی از کشاورزی ارگانیک مطرح شده که دو نمونه از مهمترین آنها در این جا نقل میشود:

تعریف هیات استانداردهای ملی ارگانیک امریکا در سال ۱۹۹۶

کشاورزی ارگانیک عبارت است از نظام مدیریت تولید اکولوژیکی که به تقویت و گسترش تنوع زیستی و چرخه های بیولوژیکی و فعالیتهای بیولوژیکی خاک می پردازد. نظام مزبور بر پایه حداقل بهره برداری از نهاده های خارج از مزرعه و نیز اقدامات مدیریتی برای بازسازی نگهداری و تقویت توازن اکولوژیکی بنا شده است». 

تعریف IFOAM سال ۲۰۰۸

کشاورزی ارگانیک سیستم تولیدی است که از سلامت انسان ها، اکوسیستم ها و خاکها حمایت می کند و بر پروسه های اکولوژیکی، تنوع زیستی و سیکل های طبیعی تکیه دارد و کاربرد نهاده های با اثر رقابتی را ترجیح می دهد. کشاورزی ارگانیک از تجارت، نوآوری، علوم سودمند برای محیط زیست، ترویج نمایشگاههای مرتبط و کیفیت خوب زندگی اشخاص درگیر با آن ترکیب شده است». 

بنابراین طبق تعاریف فوق، محصولات سالم یا ارگانیک محصولاتی هستند که براساس حداقل بهره برداری از نهاده های غیرطبیعی، مصنوعی، غیربیولوژیک و خارج از مزرعه و سازگار با سلامت انسان و محیط زیست تولید می شوند و در مرحله فرآوری آنها از افزودنی های غیرطبیعی استفاده نمی شود و برای نگهداری نیز از مواد غیرطبیعی نگهدارنده در آن ها به کار نمی رود. 

بازار محصولات ارگانیک

ارزش بازار محصولات ارگانیک در بازارهای جهانی در سال ۲۰۰۲، ۲۳ میلیارد دلار بوده است. با وجود آن که تولید جهانی محصولات ارگانیک در حال افزایش است اما فروش این محصولات محدود به کشورهای صنعتی می باشد. در ادامه به بررسی و رشد بازار محصولات ارگانیک در قاره های گوناگون خواهیم پرداخت.

آمریکای شمالی و اروپای غربی بخش عمده ی درآمد جهانی محصولات را به خود اختصاص داده اند، اما با این حال مصرف کنندگان علاقمند به این محصولات در دیگر نقاط دنیا نیز رو به افزایش هستند. گفتنی ست قیمت بالای محصولات ارگانیک دلیل اصلی محدود شدن مصرف این محصولات در کشورهای صنعتی می باشد این در حالیست که در کشورهای در حال توسعه بخش اعظم جمعیت زیر خط فقر می باشند و این مهمترین عامل عدم گسترش مصرف این محصولات در کشورهای در حال توسعه است.

بررسی رفتاری مصرف کنندگان محصولات ارگانیک در کشورهای گوناگون تصویر کلی از این مصرف کنندگان را نشان می دهد.

ویژگی های مصرف کننده محصول ارگانیک

– موقعیت و محل

مصرف کنندگان محصولات ارگانیک در نواحی شهری به خصوص شهرهای بزرگ زندگی می کنند.

– رفتار خریداران

مصرف کنندگان به هنگام خرید غذا به عواملی همانند کیفیت، منشاء و روشهای تولید محصول اهمیت می دهند.

– جمعیت

مصرف کنندگان محصولات ارگانیک به طور عمده تحصیل کرده و به طبقات اجتماعی متوسط رو به بالا تعلق دارند.

– قدرت خرید

این مصرف کنندگان در طبقات و گروه های با درآمد متوسط و با قدرت خرید تقریبا” بالا جای دارند. با توجه به آن که بیشتر جمعیت کشورهای صنعتی را طبقات اجتماعی تحصیل کرده و متوسط تشکیل می دهند و سطح اطلاعات آنها در خصوص مسائل بهداشتی و غذایی بالاست، بنابراین سطح فروش محصولات ارگانیک در این کشورها بالا خواهد بود.

گفتنی است عامل بیان شده یکی از عوامل مهم در مصرف محصولات ارگانیک است به شیوه ای که کشورهایی که از نظر اقتصادی توسعه یافته و مردم در این کشورها از سطح قابل توجه تحصیل و ثروت برخوردار باشند در نتیجه تقاضا برای محصولات ارگانیک افزایش خواهد یافت.

در موارد دیگر افزایش زمین های کشاورزی ارگانیک ناشی از علاقمندی کشاورزان به تولید برای صادرات تلقی می شود و با وجود آن که بیشتر تولیدات کشورهای آسیایی و آفریقایی صادر می شوند اما شاهد گسترش بازارهای محصولات ارگانیک در این کشورها و عرضه ی محصولات ارگانیک به مصرف کنندگان داخلی نیز هستیم.

گزینه های شکل گیری بازار محصولات ارگانیک

همانند قانون جاذبه در فیزیک، در اقتصاد نیز قانون جاذبه ای وجود دارد که در ادبیات با این نام به آن پرداخته نشده است. همان طور که ذکر شد در علم اقتصاد شرط اولیه ورود یک کالا در جرگه مبادلات بین عوامل، تعریف بازار و قیمت برای این کالا است.

تعریف بازار که محل تلاقی قیمت و مقدار است، به منزله «جعل» و قرار دادن كانون ثقیلی است که میتواند نقطه ثقل جذب کلیه عوامل عقبه، پیشین و پشت سر دو نیروی عرضه کننده و تقاضاکننده نهایی بازار، یعنی به ترتیب در مراحل عرضه عمده، فعالیت واسطه ها، عوامل حمل و نقل و توزیع، عوامل اطلاع رسانی، تولیدکنندگان محصول نهایی، تولیدکنندگان محصولات واسطه ای، تولید کنندگان نهادهای تولید و عوامل دخیل در توزیع این نهادها و غیره باشد. این کانون مانند قانون جاذبه عمل خواهد کرد و چرخه و فرآیند را به سان یک قطار به راه می اندازد.

این کانون در واقع حکم موتور محرک یعنی لوکوموتیو قطار است که کلیه عناصر بازار را با خود همنواخت و همراه و به دنبال خود می کشد. موج آفرین و جریان ساز می شود و کم کم نقش بزرگ و بزرگتری در بازار پیدا می کند. 

اما در مرحله احداث یک بازار جدید و ناشناخته و در اینجا در شرایط حاکمیت و سیطره بازار محصولات غیرارگانیک در کشور و فقدان این بازار برای محصولات ارگانیک و سالم روش ویژهای برای ایجاد این بازار وجود دارد. 

فرآیند روش بازار محصولات ارگانیک

خلق یک بازار انتزاعی در حالت حدی و از نقطه صفر است. این گونه خلق فرصت مستلزم هزینه بسیار سنگین و زمان طولانی است. زیرا ترغیب تقاضا و تغییر مسیر تقاضا و تغییر ذائقه مصرفی از نوع متغیر ساختاری و بسیار هزینه بر و زمان بر است.

گروه متغیرهای ساختاری در اقتصاد به گروهی اطلاق می شود که به رفتار قدیم، ذائقه ثقیل و سلیقه کهنه و رفتار عادت شده مردم و به خصوص قشر مصرف کننده عجین است و تغییر آن کاری طاقت فرسا، زمان بر و هزینه آور و بعضا و تقریبا غیرممکن است. تغییر به دلیل هزینه سنگین خلق بازار انتزاعی در این روش و ریسک بالای عدم برگشت هزینه به دلیل عدم استقبال مصرف کننده امکان انصراف و عدم استقبال تولید کنندگان در این روش بسیار زیاد است. 

بازار محصولات ارگانیک در 5 قاره

بازار محصولات ارگانیک-اروپای غربی

بازار محصولات ارگانیک در کشورهای اروپای غربی از گذشته به عنوان بزرگترین بازار در دنیا شناخته شده است اما هم اکنون این بازار توسط آمریکای شمالی تسخیر شده است. به طور کلی بر اساس پیش بینی های صورت گرفته فروش محصولات ارگانیک در اروپا در سال ۲۰۰۲، ۸ برابر شده و۱۰.۵ میلیارد دلار درآمد حاصل شده است.

بازار اروپای غربی تا اواسط دهه ۹۰ رشد قابل ملاحظه ای داشته اما در حال حاضر به دلیل رسیدن این بازار به حالت نیمه اشباع، رشد آن به آرامی ادامه دارد.

عدم تعادل میان عرضه و تقاضا از ویژگی های اصلی صنعت محصولات ارگانیک در اروپاست. در بسیاری از کشورها در بخش هایی همانند لبنیات و گوشت قرمز عرضه بیش از نیاز مصرف کننده است، این در حالیست که در دیگر بخش ها همانند دارای کمبود تولید بوده و دلیل آن را می توان این گونه بیان کرد که از ابتدا تولیدات ارگانیک بر پایه ی محصولات دامی یعنی لبنیات و گوشت قرمز و گرایش به سوی محصولات زارعی بسیار کم بوده است.

در اروپای غربی آلمان بیشترین حجم بازار را در اختیار دارد و ارزش آن ۳.۰۶ میلیارد دلار است. بازار انگلستان سومین بازار بزرگ دنیا بوده و میزان فروش آن در سال ۲۰۰۲، ۱.۵ میلیارد دلار تخمین زده شد اما میزان رشدان پس از سالها رشد ۲۰ تا ۴۰ % کم شده است.

بازار ایتالیا و فرانسه پس از این کشورها مهمترین بازارها هستند که هرکدام ارزشی برابر ۱.۳ میلیارد دلار دارند. دیگر بازارهای مهم محصولات ارگانیک در اروپای غربی سوئیس، دانمارک، سوئد، اتریش و هلند هستند.

بازار سوئیس در سال ۲۰۰۲، ۷۶۶ میلیون دلار درآمد داشته و پنجمین بازار بزرگ اروپا است. میزان هزینه ی مصرفی محصولات ارگانیک در سوئیس بالاترین میزان در دنیا بوده و به طور میانگین مصرف کنندگان سوئیسی سالانه ۱۰۵ دلار برای محصولات ارگانیک هزینه می کنند.

دانمارکی ها دومین مصرف کنندگان در دنیا هستند و میانگین هزینهی مصرفی آنها ۷۱ دلار در سال است. به طور متوسط هزینه ی سرانهی مصرف اروپائی ها برای محصولات ارگانیک سالانه ۲۷.۲ دلار است. آمار نشان داده است که تفاوت های بسیاری در هزینه ی سرانهی مصرفی برای محصولات ارگانیک میان کشورهای اروپایی وجود دارد به طوریکه این مقدار میان ۷.۳ دلار (اسپانیا) تا ۱۰۵ دلار (سوئیس) در تغییر است.

میزان هزینه مصرفی کشورهایی مثل سوئیس، دانمارک و سوئد بالای ۴۰ دلار است که اگر این عدد به عنوان هدف و آرمان برای بقیه کشورهای اروپایی باشد فرصتهای زیادی برای رشد بازار اروپا در آینده به وجود خواهد آمد، به طوری که افزایش هزینه ی مصرف کنندگان تا ۴۰دلار، ارزش بازار محصولات ارگانیک را به ۱۵.۴ میلیارد دلار در اروپای غربی خواهد رساند.

بازار محصولات ارگانیک-آمریکای شمالی

بازار محصولات ارگانیک آمریکای شمالی بالاترین رشد جهانی را طی سالهای اخیر داشته است. بخش کشاورزی ایالات متحده (USDA) برنامه ی ملی ارگانیک (NOP) خود را از سال ۲۰۰۲ محقق ساخت به طوری که NOP تنها به محصولاتی اجازه ورود به بازار ارگانیک ایالات متحده را می دهد که قوانین USDA را اجرا کرده باشند.

این کار از سویی باعث تقویت این صنعت شده و از سوی دیگر باعث می شود محصول به وضوح در دسترس مصرف کننده قرار گیرد و آگاهی مصرف کننده از محصول بالا رود. محصولات ارگانیک باید استانداردهای ملی را رعایت کرده تا علامت مخصوص ارگانیک را دریافت کند.

با این کار اعتماد مصرف کننده به محصولات ارگانیک بیشتر می شود. تخمین درآمد بازار ارگانیک کانادا ۷۵۰ میلیون دلار در سال ۲۰۰۲ بوده است که بر اساس آمار این بازار اواخر دهه ی ۱۹۹۰ سالانه رشدی برابر ۲۰-۱۵ درصد داشته و یک چنین رشدی تا سال ۲۰۰۳ برای این بازار پیش بینی می شود.

بازار محصولات ارگانیک-آسیا

ژاپن مهمترین بازار محصولات ارگانیک منطقه آسیاست و فروش محصولات ارگانیک این کشور در سال ۲۰۰۲، ۳۵۰ میلیون دلار تخمین زده شده است و با توجه به آنکه ژاپن دومین کشور در جهان و ثروتمندترین کشور در آسیاست چنین فروشی بعید به نظر نمی رسد.

استاندارد کشاورزی ژاپن (JAS) تنها به محصولاتی اجازه فروش در بازار را می دهد که توسط آژانس های معتبر گواهی شده باشند و این تصمیم باعث شده که بسیاری از تولید کنندگان محصولات ارگانیک موقعیت خود را از دست داده و در نتیجه بازار این محصولات در سال ۲۰۰۲ کوچکتر شود.

افزایش درآمد بازار ژاپن به طور وسیعی وابسته به گواهی JAS محصولات ارگانیکی دارد.

از دیگر بازارهای مهم محصولات ارگانیک در آسیا می توان به چین، کره جنوبی، سنگاپور، هنگ کنگ و تایوان اشاره کرد. بازار محصولات ارگانیک این کشورها کوچک اما در حال رشد می باشند.

کشورهایی همانند مالزی، تایلند و هند شاهد رشد بازار محصولات ارگانیک خود بوده چراکه تولیدات ارگانیک در این کشورها(سبزیجات، میوه جات ، برنج ومیوه جات) در حال رشد هستند.

بازار محصولات ارگانیک-آمریکای جنوبی

آمریکایی جنوبی با ۵.۸ میلیون هکتار زمین زراعی محصولات ارگانیک دومین منطقه زارعی این محصولات در دنیاست اما بازار محصولات ارگانیک در این کشورها کوچک است.

بیشتر زمین های ارگانیک در این منطقه برای تولید محصولات ارگانیک جهت صادرات مورد استفاده قرار می گیرند و تنها ۱۰ درصد این محصولات در خود منطقه مصرف می شود. این ناحیه مهمترین منبع صادراتی محصولات تازه و با کیفیت بالا همانند میوه جات تازه، سبزیجات، غلات و حبوبات، قهوه ، شکر و گوشتها به نیمکره شمالی به خصوص آمریکا و اروپا می باشد.

بیشترین تقاضا در شهرهای بزرگ به خصوص در کشورهای برزیل و آرژانتین بوده است که این دو کشور از تولید کنندگان مهم این محصولات در منطقه نیز می باشند. رفاه و آگاهی بیشتر از ارزش محصولات ارگانیک باعث افزایش تقاضا برای محصولات در این منطقه خواهد شد.

بازار محصولات ارگانیک-اقیانوسیه

با وجود آن که استراليا تقریبا نیم بیشتر مزارع ارگانیک جهان را به خود اختصاص داده اما بازار این محصولات تنها قسمتی از کل بازار جهانی را تشکیل می دهد.

گاو دارها و دامدارها بیشترین بخش مزارع را به عنوان چراگاه مورد استفاده قرار میدهند.

صنعت محصولات ارگانیک استرالیا بر پایه ی صادرات بنا نهاده شده است، به نحوی که میزان زیادی محصولات اساسی همانند میوه ها، سبزیجات، محصولات لبنی، برنج، انواع بذور، پشم و گوشت ارگانیک به کشورهای دیگر صادر می کنند.

فروش محصولات ارگانیک در سال ۲۰۰۲، ۲۰۰ میلیون دلار بوده است و بازار این محصولات در استرالیا رشد سالانه ای برابر ۲ تا ۱۵ درصد داشته و تقاضای مصرف کنندگان برای این محصولات در حال افزایش است.

صنعت محصولات ارگانیک در نیوزلند نیز برپایهی صادرات است، حجم زیادی کیوی، سیب، میوه جات، سبزیجات و گوشت گوسفند از نیوزلند به کشورهای نیم کرهی، شمالی صادر می شود و میزان کمی از این محصولات به مصرف داخلی می رسد.

بازار محصولات ارگانیک-آفریقا

در آفریقا بازار محلی محصولات ارگانیک گواهی شده به آرامی در حال گسترش می باشد که بخشی از آن به دلیل سطح پایین درآمد مردم و پایین بودن سطح مراکز جنبش ارگانیک در این قاره است، در هر حال تلاش های متعدد جهت گسترش بازار محصولات ارگانیک در اوگاندا، مالاوی، کنیا و آفریقای جنوبی ادامه دارد.

در آفریقای شمالی بازار محلی محصولات ارگانیک به خصوص در مصر در حال گسترش است. مصر هدایت بازار پنبه و چای ارگانیک را در دست دارد و پنبه ی ارگانیک در ۱۰۰ هزار داروخانه و فروشگاه در سراسر مصر به فروش می رسد.

بازار محصولات ارگانیک در آفریقای جنوبی در حال گسترش بوده و محصولات ارگانیک در فروشگاه های خاص و رقابت های زنجیره ای به فروش می رسد.

در آفریقا بهترین تجارت محصولات ارگانیک، صادرات آنها به بازارهای جهانی است در بیشتر موارد چندین و گاهی هزاران کشاورز با هم بر روی یک پروژه به منظور دستیابی به حجم کافی جهت صادرات محصول کار می کنند( مصر و اوگاندا).

هنگامی که بازار بین المللی محصولات ارگانیک گسترش پیدا کرده و بخش ارگانیک با سیاست های کافی و چارچوب قانونی لازم تنظیم شود محصولات ارگانیک آفریقا نیز از بعد کمی و تنوع آن در بازارهای بین الميا با وجوداان که زمین های کشاورزی ارگانیک در تمام دنیا در حال زیاد شد.

مصرف این محصولات به کشورهای صنعتی و پیشرفته محدود می شود. نی دو منطقه همانند آمریکای شمالی و اروپای غربی تقریبا ۹۷درصد درآمدهام ارگانیک را بخود اختصاص داده اند و بقیه بازارهای مهم ژاپن و استرالیا هستند.

دو عامل باعث ایجاد تقاضای بازار محصولات ارگانیک در کشورهای ثروتمند می شود:

– قیمت بالای محصولات ارگانیک که این عامل باعث محدود شدن مصرف محصولات ارگانیک و کشورهایی می شود که مصرف کنندگان آن قدرت خرید بالا داشته و از طبقات متوسط باشند.

– فاکتور بعدی تحصیلات و آگاهی از فواید محصولات ارگانیک به دلایل مسایل مربوط به ایمنی غذا، عوامل زیست محیطی و بهداشتی آن است.

امروزه با توجه با افزایش تولید محصولات ارگانیک در سطح دنیا، بازارهای محلی و منطقه ای نیز گسترش بیشتری پیدا کرده به نحوی که کشاورزان، محصولات ارگانیک را برای مصرف کنندگان منطقه خود تولید می کنند.

این گونه به نظر می رسد که مصرف محصولات ارگانیک در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به خصوص برزیل، چین، هند و آفریقای جنوبی که اقتصاد آنها در حال رشد سریع است و سطح آگاهی و تحصیلات و ثروت آنها بالا رفته بیشتر شود.

بازار محصولات ارگانیک-ایران

شرایط و فرایند شکل گیری بازار محصولات ارگانیک

یکی از شرایط لازم تاسیس این بازار وجود تقاضای زیاد و انبوه احتمالی است. لذا این بازار ابتدا باید در شهر تهران به صورت نمونه ایجاد شود.

تعیین متوالی بازار که ترجیحا در اماکن شهری سازمان میادین میوه و تره بار می تواند این مسئولیت را انجام دهد.

بهترین مکان برای ایجاد نطفه های اولیه در میادین میوه و تره بار شهرداری است. زیرا با توجه به شرایط و ویژگیهای فوق الذكر امکان تقلب در مراحل راه اندازی، جا اندازی و تاسیس بسیار بالا است. وجود امر نظارت دقیق و کنترل شرط کافی رشد سالم این نهال نوپا خواهد بود.

شبکه ای برای شناسایی مزارع و تولید کنندگان متقاضی، کنترل و نظارت و عقد قرارداد تولید، عرضه، حمل و انتقال، عرضه، تبلیغ و اطلاع رسانی توسط متولی با کمک اتحادیه تولید کنندگان و وزارت جهاد کشاورزی باید تاسیس شود. 

بر اساس تولید اطلاعات میدانی متولی طرح قیمت تمام شده محصولات را بر آورد و با برچسب عرضه می کند. کار متولی اعلام قیمت های به روز و روند قیمتها به صورت مقطعی، زمانی، محصولی و منطقه ای است و بر نظام قیمت گذاری نظارت و کنترل کامل اعمال خواهد کرد.

لذا ایجاد یک نهاد که وظیفه مطالعه قیمت تمام شده، روش قیمت گذاری و اطلاع رسانی قیمت ها و وضع قیمت داشته باشد، درون نهاد سازمان دهنده عرضه، یعنی سازمان میادین یک امر واجب و ضروری است.

غرفه های عرضه، ترجیحا به تولیدکنندگان واگذار می شود تا مانع از افزایش قیمت و یا تقلب در عرضه محصول شود.

تولیدکنندگان باید مهر تاییدیه محصول سالم خود را از وزارت جهاد کشاورزی و مراجع مسئولی مانند مؤسسه استاندارد یا مراکز تحقیقاتی وزارت جهاد کشاورزی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت نمایند. این مجوز باید با پایش مداوم و به صورت مستمر همراه با برداشت فصلی محصول صادر شود.

رسانه ها به ویژه رسانه ملی کار اطلاع رسانی محصولات سالم را برعهده می گیرند. هزینه این اطلاع رسانی نهایت از مصرف کننده اخذ میشود.

برای توسعه تولید باید سرمایه گذاری توسعه یابد. شرط لازم توسعه سرمایه گذاری افزایش بازدهی و بهره وری هزینه، به خصوص گذار از ناحیه اول در منحنی تولید است. لازمه تشویق سرمایه گذاری استفاده از شیوه های جدید جلب سرمایه گذاران از داخل و خارج از کشور است.

یکی از وسایل مهم این جذب استفاده از بازار محصولات ارگانیک مجازی در فضای سایبری و اینترنت است.

وظیفه وزارت جهاد کشاورزی تحکیم هر چه بیشتر ارتباط بین حلقه های پنج گانه تحقیق، آموزش، ترویج و اجرا و بهره برداران در طول مراحل فرآیند از خلق فرصت و «تاسیس بازار محصولات ارگانیک» تا مرحله غلبه و سیطره این بازار بر محصولات غیرارگانیک و ناسازگار با سلامت محیط زیست و انسان است.