ثعلب (Orchis maculata)

نام فارسی: ثعلب

نام علمی: .Orchis maculata L

نام فرانسه: Orchis tacheté

نام انگلیسی: Crow – foot، Spotted – Orchis

نام آلمانی: Geflecktes Knabenkraut

نام ایتالیایی: Concordia

نام های دیگر: خصية الثعلب، خصي الكلب، قاتل اخيه، شاطریون، سحلب، ثعلب مصری، ارکیده، سه برگ، سالپ، ونیله، تولکی، کوکره، ماسکولا، سورقطون، کوکهری و گل دختر ملکه آفتاب

ثعلب ، گیاهی پایا از تیره ثعلب و دارای غده زیرزمینی منقسم به تقسیمات پنجه ای و ارتفاعی بین ۲۵ تا ۷۰ سانتی متر است. بیشتر در جنگل ها و چمن زارهای مرطوب نواحی کوهستانی تا ارتفاع ۲۰۰ متری می روید. در منطقه وسیعی از اروپا و نواحی شمالی و غربی آسیا و هم چنین شمال افريقا پراکندگی دارد. از مشخصات آن این است که برگ هایی به رنگ سبز تیره در سطح فوقانی ولی کمی غبارآلود در سطح تحتانی دارد، به علاوه لکه های قهوه ای رنگ در پهنک برگ آن دیده می شود.

گل های زیبا و گلی رنگ یا سوسنی و گاهی سفید رنگ ثعلب که در فاصله ماه های اردیبهشت تا تیر ظاهر می گردند، در آغاز وضع فشرده بر روی محور گل آذین سنبله دارند ولی پس از شکفتن، تغییر شکل داده ظاهر استوانه ای پیدا می کنند.

در براکته های زیر گل آن، ۳ رگبرگ اصلی و در گلبرگ های آن، لكه هایی به رنگ ارغوانی یا بنفش تشخیص داده می شود. حالات غیر طبیعی مختلفی در اعضای این گیاه مخصوصا در نوع گل آذین و هم چنین براکته های آن دیده می شود که خود امر تشخیص را در گیاه مشکل می سازد. گل های این گیاه نوش خوبی برای زنبور عسل است و با له کردن و خرد کردن گل آن ماسک خوبی برای صورت تهیه می شود.

گیاه ثعلب پیازی دارد که آن را ثعلب می نامند. رنگ پوسته ی پیاز زیرزمینی آن صورتی و داخل آن سفید است. طعم آن کمی شیرین، لزج و تند است. این پیاز معمولا در اوایل تابستان می رسد. معمولا هر نوع ثعلب، توسط نوعی حشره بارور می شود، اما برخی از آن ها توسط حلزون یا مرغ های مگس خوار گرده افشانی می شوند. به دلیل جمع آوری بیش از اندازه از گیاه ثعلب، این گیاه در معرض خطر نابودی قرار دارد. بسیاری از گونه های این گل نمی توانند بدون وجود نوعی قارچ به رشد خود ادامه دهند.

این گیاهان گل دار بسیار زیبا، دارای بیش از ۱۵۰۰۰ نوع هستند و بیشتر در جنگل‌های پرباران مناطق گرم یافت می شوند. معمولا محل رویش این گیاه داخل باغ‌ها و بیشه ها است.

از غده های زیرزمینی گیاه ثعلب و گونه های دیگر آن مانند .coriophora L. O، O. pyramidalis L.، O. mascula L. O. Morio L. subsp. Picta Asch. & Graeb. (افریقای شمالی) و .Ophrys arachnitis Lam (اروپا)، .Ophrys apifera Huds، .Habenaria commelinifolia Wall (هند و برمه) و هم چنین انواع دیگری مانند .Aceras anthropophora R. Br (اروپا)، و گیاهان مختلف دیگر، ثعلب تهیه می کنند. به طوری که ملاحظه می شود تعدادی از این گیاهان در ایران یافت می گردند ولی کم تر مورد شناسایی قرار دارند.

برای این کار، غده های مذکور را پس از خارج کردن از زمین به خوبی با آب می شویند سپس در آب جوش قرار می دهند تا بافت های آن ها نرم شود، بعد آن ها را خشک نموده به مصارف تغذیه می رسانند. آرد ثعلب، آردی است که از ساییدن غده های خشک شده ی ریشه ی گونه های مختلف گیاه ثعلبیان به دست می آید. گونه هایی از ثعلبیان مانند .Orchis morio L کاربرد دارویی دارند. غده های ریشه ی آن را جمع آوری و خشک می کنند. سپس آن را آرد و از آن العاب ثعلب درست می کنند.

از ثعلب به غیر از مصارف دارویی، در تولید بستنی سنتی ایرانی نیز استفاده میشود. از آرد ثعلب در ترکیه نوشابه ای تهیه می شود به نام ثعلب (Salep) که این نوشیدنی پیش از حضور قهوه و چای، در کشورهای دیگری مانند انگلستان و آلمان نیز مصرف می شد. از آرد ثعلب، دسرهایی نیز تهیه میشود از جمله پودینگ ثعلب و بستنی ثعلب. منطقه قهرمان مرعش ترکیه از تولید کنندگان بزرگ آرد ثعلب است که این آرد با نام «ثعلب مرعش» معروف است.

انواع گیاه ثعلب

این گیاه که به نام ارکیده نیز معروف است، دارای گونه های متعددی است که معمولا چنین تصور می شود که گیاهی خارجی و زینتی است. اما واقعیت این است که سرزمین پهناور ایران با تنوع عظیم گونه هایش به هیچ وجه از داشتن این تکامل یافته ترین گل ها بی نصیب نمانده و دست کم ۵۰ گونه مختلف ارکیده را در خود می پروراند. دو گونه از این گیاه با نام های Ophrys و Orchis دارای بیشترین گونه ها هستند که در این جا به اختصار به توصیف آن می پردازیم.

ثعلب میمونی

گیاهی است علفی چند ساله و غده دار به ارتفاع ۴۵ سانتی متر با برگ های مستطیلی درخشان و گل هایی به رنگ سرخ بنفش، شبیه به گل میمون و به تعداد زیاد این گل در دامنه های آهکی، در میان بوته زارها و درختان پربرگ تا ارتفاع ۱۳۰۰ متری در نواحی شمالی، شمال غرب و غرب ایران می روید.

ابرویی زنبوری

این جنس ابرویی در ایران ۹ گونه گیاه علفی دایمی دارد که گونه های ابرویی ترکمنی و ابرویی کردستانی انحصاری ایران است. ابرویی زنبوری که به خاطر شباهتش به زنبور به این نام خوانده می شود گیاهی محکم به ارتفاع ۵۰ سانتی متر با گل های بزرگ و سرنیزه ای متعدد است.گلبرگ‌ها کوچک و مثلثی است. از اوایل فروردین تا خرداد گل می دهد و در مناطق کم ارتفاع و باز علف زارها و در میان درختان جنگلی شمال و غرب ایران می روید.

خربقی جنگلی

این جنس در ایران شش گونه گیاه علفی چند ساله دارد که از این بین خربقی جنگلی انحصاری جنگل های خزر است. مابقی خربق‌ها عبارتند از خربقی برگ ریز، باتلاقی ایرانی، معمولی و خربقی جنگلی گیاهی راست قامت، محکم به ارتفاع ۷۰ سانتی متر است که نیمی از آن توسط گل‌های فراوان تزیین می شود. این گل‌ها نسبتا بزرگ هستند که به رنگ سبز زیتونی و کمی بنفش دیده می شوند. از اواخر مرداد تا اوایل مهر گل میدهد و در سایه درختان جنگلی به ویژه در ارتفاعات مناطق ساحلی تا ۲۲۰۰ متر و در بستری از زمین های آهکی مطبق در شمال ایران می روید.

گلسر کردی

این جنس در ایران پنج گونه گیاه علفی چند ساله دارد. که از این بین گلسر قفقازی بومی جنگل های خزر است. گلسر کردی گیاهی است مجلل به ارتفاع ۱۰ تا ۷۰ سانتی متر با گل های صورتی روشن که قسمت زیادی از ساقه ی آن را اشغال می کنند. تراکم گل‌ها متغیر است و برگ‌های ساقه کوچک هستند. گلبرگ لابل به صورت مشخصی به دو قسمت لب بالا (صورتی کم رنگ) و لب پایین (مایل به سفید) تقسیم می شود. ساقه‌ی زیرزمینی به عمق زمین فرو می رود و دارای ریشه های نسبتا گوشتی است.

در خرداد به گل می نشیند و در نواحی کم ارتفاع تر از اوایل فروردین تا اردیبهشت گل می دهد. در بوته زارهای جنگل های بلوط غرب ایران در بستری آهکی و مطبق تا ارتفاع ۲۱۰۰ متری پیدا می شود.

قسمت های مورد استفاده ثعلب

غده های زیرزمینی آن قابل استفاده است که در تابستان از زمین خارج و پس از تمیز کردن، آن ها را به نخ کشیده و می خشکانند.

ترکیبات شیمیایی ثعلب

ثعلب داری ۵۰ درصد مواد لعابی شبيه باسورین، هیدرات کربن شبيه صمغ عربی و غیر محلول در آب، ۲۷ درصد آمیدون تغییر شکل یافته، ۵ درصد مواد پروتیدی، ۵ درصد قند، نشاسته، مواد رنگی، املاح معدنی نظیر کلرور سدیم و فسفات کلسیم و مقدار بسیار جزئی از اسانسی است که بر اثر خشک شدن عضو گیاه، به صورت کومارین تغییر شکل پیدا می کند.

نحوه کاشت و تکثیر ثعلب

گل های ارکیده مقادیر زیادی بذر تولید می کنند. مثلا یک غلاف بذری ارکیده در برگیرنده قریب ۵۰۰ هزار تا یک میلیون بذر است. از آن جایی که تکثیر این گل از طریق بذر معمولا گل های مناسب و مرغوبی برای تولید انبوه به وجود نمی آورند، بیشترین سعی و تلاش بر تکثیر غیر جنسی این گیاه است.

اکثر ارکیده ها را میتوان با قلمه انتهایی تکثیر کرد. اندازه این قلمه ها معمولا بزرگ تر از ۱۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود. قلمه ی انتهایی معمولا به طول ۳۰ تا ۳۷ سانتی متر است و باید دارای ۱۲ برگ و چند ریشه ی هوایی باشد. قلمه ها را می توان مستقیما در گلدان و مزرعه بدون استفاده از بستر کشت مخصوص رویاند.

خواص درمانی و طبیعت ثعلب

طبیعت گیاه ثعلب گرم و مرطوب است. خواص گیاه دارویی ثعلب به طور خلاصه عبارتند از: درمان ناراحتی‌های روده و معده، تقویت نیروی جنسی، مقوی و مغذی، نرم کننده سینه، قابض، مفرح، تقویت کننده اعصاب، خونساز، خلط آور، ضد سودا، زیادکننده اسپرم و مقوی قوه باه، مقوی نعوظ است.

ثعلب در موارد سرماخوردگی، رفع حالات تحریکی و التهابی سینه یا دستگاه گوارشی، رفع اخلاط خونی، کزاز، رفع نفریت، ورم مثانه و اسهال های ساده، تشنج یابس، گرفتگی صدا، رفع خستگی و تجدید قوای جسمی، فلج، لقوه، لاغری، ورم روده، انزال زودرس، کم خونی، کوفتگی گوش، تقویت کودکان ضعیف، رفع تحریکات خشن سینه، تسکین درد عضلات و حصبه به کار می رود.

با همه شهرتی که ثعلب سابقا از نظر ارزش غذایی داشته امروزه معلوم شده که از تاپیوکاوساگو که بدان ها اشاره گردید، کم ارزش تر است. جوشانده ۱۸ در هزار ثعلب، اثر مفرح و نرم کننده دارد و در رفع سرما خوردگی، اخلاط خونی، رفع حالات تحریکی و التهابی سینه یا دستگاه هضم و هم چنین رفع نفریت، ورم مثانه و اسهال های ساده مفید واقع می شود. از دم کردن ۵۰ تا ۱۰۰ گرم آن در یک لیتر آب، نوعی ژله به دست می آید که برای موارد مذکور و هم چنین رفع ورم حاد روده و در تب های تیفوئید می توان از آن استفاده کرد.

ثعلب را می توان با شیر یا جوشانده ها و کاکائو مخلوط نمود. ثعلب برای کسانی که معده حساس دارند و هم چنین برای کودکان، غذای مناسبی به حساب می آید.

اگر ثعلب را با روغن گل محمدی یا روغن زیتون تصفیه نشده (بودار) مخلوط شود و به صورت خمیر درآید و آهسته به موی سر مالیده شود، مانع ریزش مو و برای تقویت و رشد مو مفید است. از جوشانده ی ۱۸ تا ۲۰ گرم پودر ثعلب در ۱ لیتر آب برای درمان ورم کلیه (نفریت) و روزانه صبح، ظهر و شب یک استکان میل شود، برای ورم مثانه، رفع ورم حاد روده در بیماری حصبه بسیار مفید است. شیاف برگ آن با زعفران و کمی مشک قبل از آمیزش جنسی برای نازایی به کار می رود.

در گذشته برای تقویت کودکان همراه شیر به آن ها می دادند. برای درمان رعشه (تشنج های کزازی) از ثعلب به صورت دم کرده می توان استفاده کرد. برای درمان سرماخوردگی و اخلاط خونی از ثعلب به صورت دم کرده استفاده شود. برای رفع ورم حاد روده در رابطه با بیماری حصبه ۲ گرم ثعلب را در ۱۵۰ سی سی آب بجوشانید و بنوشید. جهت کم خونی از دم کرده ثعلب می توان استفاده کرد. برای جلوگیری از انزال زودرس از ثعلب استفاده کنند. افرادی که لاغر هستند از ثعلب استفاده کنند.

جهت ناراحتی‌های معده از دم کرده این گیاه می توان استفاده کرد. مقدار دم کرده این گیاه ۱۸ گرم در ۱۰۰۰ سی سی آب می باشد. از پودر ثعلب و گل پنیرک و روغن نارگیل می توان مانند ژل برای تقویت موی سر استفاده کرد. بدین صورت که ۵۰ گرم ثعلب را با کمی روغن نارگیل و ۲۰ گرم گل پنیرک در یک لیتر آب بجوشانید سپس صاف کنید و بگذارید تا سرد شود و شب‌ها بر پوست سر بمالید.

یک ژل دیگر برای تقویت مو: ابتدا ۵۰ گرم سبوس برنج را در یک لیتر عرق گزنه بجوشانید سپس آن را صاف کنید، آن گاه مجددا ۵۰ گرم پودر ثعلب به محلول اضافه و مجددا بجوشانید و آن را صاف و می گذاریم تا سرد شود از این ژل برای آرایش و نیز تقویت مو می توان استفاده کرد.