تیره ثعلب (Orchidaceae)

تیره ثعلب از تیره های بزرگ گیاهان تک لپه و شامل بیش از ۲۰۰۰۰ گونه است که در متجاوز از ۵۰۰ جنس جای دارند. در غالب نواحی کره زمین مخصوصا مناطق گرم نیز پراکندگی دارند. عموما گیاهانی علفی و گاهی پرپشت و دارای اعضای کم و بیش چوبی هستند. در بین آن ها انواع بالا رونده، مخصوصا اپیفیت زیاد دیده می شود. بعضی از آن ها نیز زندگی ساپروفیت دارند و به علت دارا بودن کلروفیل کم یا فاقد بودن آن، از بقایای گیاهی مانند خاکبرگ جنگل ها و غیره برای ادامه زندگی خود استفاده می کنند.

گیاهان تیره ثعلب ، به تفاوت ریشه های افشان یا غده ای و یا ریزوم های خزنده دارند. انواعی از آن ها نیز که به حالت اپیفیت بر روی درختان به سر می برند، دارای ریشه های هوایی می باشند.

گل های گیاهان تیره ثعلب عموما نامنظم، نر – ماده، به ندرت بر ۲ نوع نر و ماده، پلی گام و مجتمع به صورت گل آذین های خوشه، سنبله و یا پانیکول هستند. در بین آن ها انواعی با گل های منفرد نیز دیده می شود. پوشش گل آن ها از ۶ قطعه گلبرگ مانند تشکیل می شود که 3 تای آن ها کاسبرگ و 3 تای دیگر گلبرگ است. از ۳ قطعه جام گل، معمولا ۲ تای جانبی آن ها شباهت به قطعات کاسه گل دارند که به استثنای مواردی که راس آن ها به یک دیگر نزدیک گردیده، مجموعا ظاهری کاسک مانند پیدا می کنند و یا آن که حالت گسترده یا پهن و یا نخی شکل و غیره حاصل می نمایند.

گلبرگ خلفی گل های گیاهان تیره ثعلب که معمولا نمو زیاد پیدا می کند و در جلب حشرات به منظور گرده افشانی مداخله می نماید، لابل (Labelle) نام دارد که ممکن است دارای ۳ لوب باشد و در انتهای غیرآزاد خود، به یک برجستگی یا نوعی دنباله مولد نوش ختم شود. ثعلبی ها، غالبا بیش از یک یا ۲ پرچم زایا ندارند به استثنای موارد نادری که پرچم ها ممکن است به تعداد ۳ یا ۴ و یا ۵ باشد. در عده ای از آن ها (Cypripedieae)، از ۳ پرچم حلقه داخلی، فقط ۲ تای آن ها زایا است.

در بقیه ثعلبی ها به استثنای موارد نادر، فقط یک پرچم قدامی از ۳ پرچم حلقه خارجی، زایا باقی می ماند که آن نیز معمولا با ۲ استامینود که مربوط به ۲ پرچم حلقه داخلی است، همراه می باشد. دانه گرده ثعلبی ها ممکن است وضع آزاد در داخل بساک داشته و یا به صورت تتراد (Tétrade) در آمده باشد یعنی هر ۴ دانه گرده که از یک سلول مادر گرده نتیجه می شود، به هم پیوسته باقی بماند و یا آن که دانه های گرده به صورت پولینی (Pollinie) باشند یعنی کلیه دانه های گرده موجود در یک خانه بساک، به هم پیوسته به صورت خاصی درآمده باشند.

مادگی گیاهان تیره ثعلب از ۶ برچه تشکیل می یابد ولی از بین آن ها فقط ۳ برچه زايا هستند. با ارتباطی که برچه ها از راه کناره های خود با هم پیدا می کنند مجموعا تخمدانی یک خانه و محتوی تخمک هایی با تمكن جانبی به وجود می آید. میوه گیاهان تیره ثعلب به صورت پوشینه هایی به اشکال بیضوی کشیده و یا استوانه ای است و معمولا از راه ۶ شکاف طولانی باز می شود.

از مشخصات دیگر میوه گیاهان تیره ثعلب آن است که دوره رسیدن آن ها طولانی است و گاهی به چند ماه می رسد. دانه های ریز و فراوان درون میوه آن ها نیز به سهولت به وسیله باد نقل مکان پیدا می کند. در بین گیاهان تیره ثعلب، انواع دارویي مهم وجود ندارد و فقط معدودی از آن ها دارای ارزش درمانی کم و یا مصارف تغذیه اند.

.Cymbidium aloifolium Sw که در نپال و هند می روید، اثر قی آور و مسهلی دارد. از غده پنجه ای شکل .Gymnadenia conopsea (L.) R. Br که گل هایی به رنگ گلی زیبا دارد و در نواحی شمالی ایران مخصوصا گیلان می روید نیز ثعلب تهیه می شود.

در بین گیاهان تیره ثعلب، انواع دیگری به شرح زیر در کتب دارویی ذکر گردیده که هیچ یک از آن ها در ایران یافت نمی شوند. این گیاهان بتفاوت به مصارف درمانی یا خوراکی می رسند:

1- .Habenaria pectinata D. Don

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که در جزایر ملوک می روید و غده متورم آن خوراکی است.

2- .Dendrobium Macraei Lindl

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی یک ساله و دارای ریزوم خزنده ای است که از آن، ساقه های صاف، به طول ۶۰-۹۰ سانتی متر خارج می گردد. در طول ساقه آن در آغاز، برجستگی های غده ای و دوکی شکل به طول ۵-۶ سانتی متر پدید می آید. سپس برگی در قسمت انتهایی این برجستگی ظاهر می شود که شکل باریک و دراز به ابعاد متوسط 2*15 سانتی متر پیدا می کند.

گل های آن که فقط چند ساعت پس از شکفتن باقی می ماند، به تعداد ۱-۳ تایی در قاعده دمبرگ مذکور به وجود می آید و رنگ آن ها، سفید با حاشیه زرد زیباست. در بمبئی، مدرس، برمه و سیلان می روید. در ایران یافت نمی شوند. کلیه قسمت های گیاه طعم شیرین و مطبوع دارد. دارای اثر مقوی، نیرو دهنده و خلط آور است. در درمان آسم، برونشیت، و درد گلو مورد استفاده قرار می گیرد. میوه اش مقوی باء است.

3- .Epidendrum nonile Thunb.، Dendrobium nobile Lindl

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی با ساقه راست، به رنگ مایل به زرد و به درازای ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر است. برگ های دائمی نسبتا دراز و به طول ۷ تا ۱۰ سانتی متر دارد به طوری که به مدت ۲ سال بر روی ساقه گیاه باقی می مانند. گل های آن سفید رنگ یا ارغوانی و مجتمع به تعداد ۲-۴ تایی، به صورت گل آذین خوشه است. در هیمالیا، لائوس و ناحیه ای به نام Hupei می روید. نام آن به زبان چینی، Che hou است.

در اعضا این گیاه ماده ای به نام دندروبین Dendrobine، به فرمول C₁₆H₂₅O₂N وجود دارد که به صورت بلوری های بی رنگ به دست آمده است. این ماده در گرمای ۱۳۰ درجه ذوب می شود. در آب غیر محلول ولی در اتر، استن، کلروفرم، الكل اتیلیک و الكل متیلیک محلول است. قسمت مورد استفاده این گیاه ساقه آن است که به مصارف درمانی مختلف، مخصوصا در نواحی محل رویش می رسد.

خواص درمانی این گونه از گیاهان تیره ثعلب

این نوع از گیاهان تیره ثعلب ، اثر درمانی آرام کننده دارد و آن نیز به طوری که در قورباغه آزمایش به عمل آمده مربوط به دندروبین است که آن را به طور وضوح ولی به نحو ضعيف ظاهر می کند. ضمنا باعث پایین آمدن قند خون و فشار خون می شود.

دندروبین، فلج تدریجی حرکات دودی شکل روده را نیز باعث می گردد و به نظر می رسد که مستقیما بر روی ماهیچه ها تاثير داشته باشد. مقدار کشنده آن در موش سفید، معادل ۲۰ میلی گرم بر حسب هر کیلوگرم وزن جانور است. ولی این مقدار در کوبای (cobay)، ۲۲ میلی گرم است که با ایجاد فلج و تشنج همراه می باشد و عمل آن نیز سریع است. دندروبین، ترشحات بزاق را نیز زیاد می کند و احتمالا ممکن است در رفع تب موثر باشد. Amytol، پادزهر آن است. در ایران نمی روید.

4-.Limodorum striatum Thunb.، Blettilla striata Reichb

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی علفی، چند ساله، به ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر و دارای ساقه ضخیم با قاعده غده مانند، مسطح و مرکب از چند میان گره است. برگ هایی به طول ۹-۱۸ و به پهنای ۱-۲ سانتی متر دارد. ظاهر برگ های آن، باریک و دراز است. گل های آن به صورت خوشه انتهایی، مجتمع می باشد و از ۳-۶ گل تشکیل می یابد. رنگ گل های آن ، گلی مایل به بنفش است. در فروردین ماه تا تیر گل می دهد در اراضی غربی و جنوبی چین می روید و در هند و چین نیز یافت می شود. قسمت مورد استفاده گیاه ، ناحيه متورم قاعده ساقه آن است.

با قرار دادن بولب آن در آب، نوعی موسیلاژ از آن ها خارج می شود که در تهیه نوشابه ها از آن استفاده به عمل می آورند. از نظر درمانی اثر نرم کننده پوست و قسمت های سطحی بدن را دارد به طوری که جهت درمان بیماری های پوستی از آن استفاده می شود. گرد ریشه گیاه را معمولا در روغن وارد کرده بر روی پوست بدن می مالند.

5- .Eulophia campestris Wall

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی غده دار و دارای دو برگ باریک، دراز و نوک تیز و گل های مجتمع به رنگ زرد یا سبز روشن مایل به صورتی یا ارغوانی است. برگ های آن مدتی پس از پیدایش گل ها، ظاهر می شود. در نواحی جنوبی هیمالیا، نپال، قسمت علیای برمه، بلوچستان و افغانستان می روید. غده های زیرزمینی آن اشتها آور، مقوی، مقوی معده، تصفیه کننده خون در ناراحتی های قلبی است.

6- .E. virens Spreng

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی است غده دار در بنگال می روید و از غده های آن به عنوان مسهل و دفع کرم استفاده به عمل می آید.

7- .Coralliorrhiza odontorrhiz Nutt

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که گیاهی است ریزوم دار که بر روی بقایای گیاهی و حیوانی به حالت ساپروفیت زندگی می کند. منشا اصلی آن، نواحی مختلف اتازونی بوده تدریجا به جاهای دیگر انتشار یافته است. ریزوم بسیار معطر آن طعم مخصوص، تلخ و قابض دارد. به عنوان معرق نیز گاهی مورد استفاده قرار می گیرد.

8- .Cypripedium pubescens Willd

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که در نیم کره شمالی مانند شمال اروپا و امریکا می روید . ریزوم آن به صورت قطعاتی در معرض استفاده قرار می گیرد. سطح فوقانی قطعات ریزوم دارای اثر برگ های از بین رفته و سطح تحتانی آن ، دارای ریشه های معطر با بو و طعم ملایم است ولی تدریجا تلخ می گردد. ریزوم این گیاه دارای نوعی اسانس، اسیدهای مختلف فرار، اسید گالیک، مواد رزینی، تانن و غیره است. در طب عوام از آن به عنوان ضد تشنج و نیرو دهنده، به مقدار هر گرم و چند دفعه در روز استفاده به عمل می آید.

9- Cypripedium bulbosum L.، Calypso bulbosus (L.) Oakes

نوعی از گیاهان تیره ثعلب که در امریکا می روید و در ناحیه ای به نام Nova Scotia و Alabama، پراکندگی دارد. ریشه اش دارای اسانس، اسیدهای فرار، رزین های مختلف و اثر آرام کننده است.

نمونه های مفید گیاهان تیره ثعلب به شرح زیر هستند:

ثعلب