سیاه دانه و هر آنچه از آن می خواهید

نام فارسی: سیاه دانه ، سیاه تخمه

نام علمی: Nigella sativa L

نام انگلیسی: Black cumin

نام فرانسوی: Nielle du Levant، Toute épice، Cuminnoir، Nigelle des jardins

نام آلمانی: Echter Schwarz، Schwarzer coriander، Echter Schwarzkümmel

نام ایتالیایی: Gittaione ،Nigella ،Melanzio domestico ،Erba spezie

نام عربی: شونیز، حب سوداء، کمون اسود، حبة البركه

نام های دیگر: سیاه مغز، قحطه، نفعلون، بیشمه، دانه برکت (در مصر)

سیاه دانه ، گیاهی است از تیره آلاله، پوشیده از کرک های ظریف یا کاملا بدون کرک است. برگ های آن به قسمت های باریک و نخی شکل تقسیم شده است. گل های سیاهدانه منفرد و برگچه های زیر گل درشت هستند، که به رنگ شیری با کناره مایل به رنگ سبز یا مایل به آبی است. دانه اش تیره رنگ، سه گوش و دارای بوی مخصوص می باشد. له شده آن، بویی شبیه بوی زیره دارد. زمان گل دادن سیاه دانه، آخر اردیبهشت تا تیرماه است. زنبور عسل علاقه بسیار زیادی به شهد آن دارد.

سیاه دانه گاهی خود رو و گاهی زراعی می باشد. سیاهدانه زراعتی، گیاهی علفی و یک ساله است. سیاه دانه وحشی یا دشتی نیز، گیاهی علفی یک ساله خیلی کوتاه و برگ های آن شبیه سیاه دانه مزروع، با تقسیمات باریک و نخی است. گل های آن، آبی با خطوط سبز رنگ و دانه هایش بیضی شکل و مثلثی شکل به رنگ سیاه و به ابعاد یک یا دو میلی متر می باشد. زیره از خانواده سیاهدانه نیست، گرچه شبیه سیاهدانه می باشد. البته در بعضی خصوصیات شبیه اند. سیاهدانه دو قسم است:

گاهی سیاه قیری رنگ به صورت شفاف متالیک که حب السودا است.
گاهی خاکستری رنگ است که به آن شونیز می گویند.

قسمت های مورد استفاده سیاهدانه

سیاه دانه که به آن سیاه تخمه نیز می گویند، به خاطر دانه و گل آن مورد کشت و بهره‌ برداری قرار می گیرد.

ترکیبات شیمیایی سیاه دانه

دانه این گیاه دارای ۳۰ تا ۴۰ درصد ماده روغنی، ۰.۵ تا ۱.۵ درصد اسانسی با بوی نامطبوع، قندهای مختلف، مواد صمغی، آلبومینوئیدی، یک ماده تلخ (نیژل لین)، و یک ساپونوئید به مقدار ۴.۱ درصد به نام ملانتین (melanthine) (غير محلول در آب) است. ماده اخیر اگر تجزیه شود، به موادی نظیر گلوكز و ملانتی ژن (melanthigene) تبدیل می شود.

Pellacani در سال ۱۸۸۳ وجود دو الكالوئيد به نام های نیژل لین و کونی ژلین (conigelline) را در آن محقق نمود ولی چون دیگران موفق به آن نشدند، به همین جهت مواد اخیر را متعلق به دانه گونه های دیگر این گیاه دانستند، که معمولا به صورت مخلوط با آن، وجود دارد. مطالعات جدید، وجود ماده تازه را در این گیاه نشان نداده است. ملانتين، ساپونوئیدی به صورت گرد متبلور و سفید رنگ است. در الكل جوشان حل می شود. ولی در اتر، کلروفرم و بنزن غیرمحلول است. محلول آن در اسید کلریدریک، رنگی مایل به قرمز ایجاد می کند.

استخراج ماده ای به نام نیزلون از اسانس سیاه دانه

از اسانس سیاه دانه محصول مصر، ماده ای به نام نیزلون (nigellone) به فرمول C_۱۸H_۲۲O_۴ استخراج شده، که به صورت بلوری های سوزنی شکل ظریف در اتانول رقیق به دست می آید. این ماده در آب غیر محلول است، ولی در الكل ، کلروفرم (به مقدار زیاد) و اتر حل می شود.

از عناصر بسیار مفیدی مانند: فسفر، آهن، فسفات و حدود ۲۸ درصد از چربی های مفید گیاهی تشکیل شده است. سیاهدانه اثرات حیات‌ بخش دارد و ضد عوامل بیماری‌ زا است. خاصیت ضد میکروبی و ویروسی دارد و نوعی کاروتین دارد که این کاروتین خاص، ضد سرطان های خاص است.

هم چنین هورمون‌های جنسی فراوانی در سیاه دانه است، لذا یکی از داروهای اساسی لقی کمر (شخص زیاد جنب می شود و ضعف جنسی دارد) می باشد و در افراد سرد مزاج بسیار مفید است، هم چنین یک داروی نشاط آور و فرح‌ بخش است.

خواص درمانی سیاه دانه

سیاه دانه در هندوستان به عنوان محرک، بادشکن، مدر، قاعده آور و زیاد کننده شیر مادر تجویز می شود. استفاده از سیاه دانه از گذشته بین مردم کشورهای مختلف رایج بوده است. بقراط در آثار خود از این گیاه نام برده و دیوسکورید (Dioscoride)، مصرف آن را به صورت پاشیدن بر روی نان و مداوای بسیاری از بیماری ها، توصیه کرده است.

دانه سیاه تخمه دارای اثر قاعده آور، ضد کرم، مسهل و زیاد کننده ترشحات شیر است. از دانه های آن هنوز هم برای مصارف مذکور و دفع گازهای معده و بیماری های نزله ای دستگاه تنفسی استفاده می شود. به علاوه هنوز هم در نانوایی ها، سیاه دانه را بر روی نان، جهت معطر ساختن آن می پاشند.

در شبه جزیره مالایا مخلوط با داروهای دیگر به صورت ضماد برای آبسه ها، روماتیسم، ورم گوش، زخم بینی و سردرد مصرف می شود، هم چنین با آن مخلوطی درست می کنند، که برای کمپرس بیماران تب‌ دار مورد استفاده قرار می گیرد و یا از آن محلولی به صورت قرقره استفاده می شود. مثلا در بیماری آسم، برونشیت و سرماخوردگی همراه با آبریزش بینی.

رسول خدا (ص) فرمودند: «سیاهدانه درمان تمام بیماری‌هاست به جز اجل حتمی».

محل رویش سیاه دانه

سیاه دانه یا سیاه تخمه در نواحی مختلف جنوب اروپا و بعضی نقاط آسيا و ایران می روید و پرورش داده می شود. محل رویش این گیاه در اراک می باشد و در اصفهان و نواحی مختلفی از ایران پرورش می یابد. به علاوه هنوز هم در نانوایی ها سیاه دانه را بر روی نان، جهت معطر ساختن آن می پاشند.

عوارض جانبی گیاه ‌سیاه دانه

سیاهدانه چون قاعده آور است باعث لکه بینی و حتی سقط جنین می شود.
اگر در نور مستقیم خورشید یا در معرض لامپ نوک مدادی یا لامپ پروژکتور ۲۰۰ به بالا باشد، ایجاد گاز خردل کرده و در مجاورت هوا سریع باکتریایی و قارچی می شود و شخص دچار آسم و برونشیت حاد و مزمن می شود.
مصرف در بارداری ممنوع است، اما در دوران شیردهی سبب زیاد شدن شیر مادر می شود.
اگر کسی در مصرف سیاهدانه زیاده‌ روی کند، دچارمسمومیت می شود. به منظور کاستن اثر قوی سیاهدانه،آن را با روغن کنجد مخلوط کنید.
بعضی عقیده دارند اگر سیاهدانه را زیاد بخورند موجب مرگ می شود چون ایجاد مسمومیت می کند نظیر زعفران که اگر کسی زیاد بخورد آنقدر می خندد تا بمیرد.

زیاده روی در خوردن سیاهدانه

افراد گرم مزاج (یعنی افرادی که همیشه بدن آن ها و کف دست و پایشان داغ است، با این که هیچ بیماری زمینه ای ندارند)، نباید در خوردن سیاهدانه زیاده روی کنند، چون کل بدنشان دانه می زند. مانند حالت کهیر و در این جا حتما باید از مصلحش که کتیرای خوراکی می باشد، استفاده کنند. هم چنین زیاده روی در مصرف سیاه دانه برای کلیه ها ضرر دارد. برای این که سیاهدانه برایش ضرر نداشته باشد، باید آن را با کتیرای خوراکی بخورد. نه هر کتیرایی چون بعضی کتيراها شوینده است.

مثلا کسی که پسوریازیس یا داء الصدف خفیف دارد، باید با کتیرا خودش را بشوید بعد، با محلول کولتار شست شو دهد. زیاده روی در خوردن سیاهدانه در گرم مزاجان، موجب ورم و دردهای گلو و گرفتگی می شود، از این رو گرم مزاجان باید سیاهدانه را در سرکه خیس کرده و سپس مصرف کنند.

نگهداری سیاهدانه

ماندگاری سیاهدانه در عسل تا یک سال است. بلافاصله پس از پودر کردن باید با عسل مخلوط شود و دور شیشه عسل را با مقوای سیاه یا ورق آلمینیومی بپوشانید تا نور به آن نخورد. آن وقت ماندگاری آن تا یک سال است.