چریش Neem

نام درخت چریش به زبان اهالی غرب آفریقا «مواروبایینی» نامیده می‌شود که معنای آن «درخت ۴۰» است؛ زیرا به باور عوام این درخت ۴۰ بیماری را درمان می کند.

نام های دیگر آن: چریشک، سرش، سریش، اسراس، برواق، یاس بنفش هندی

نام فارسی :چریش

تیره: سنجد تلخیان Meliaceae

نام انگلیسی : Neem

نام علمی :Azadirachta indica

خصوصیات گیاه

(گیاهان این تیره که تیره شال سنجد نیز نامیده می شود، به صورت درخت یا درختچه، به ندرت علفی و شامل حدود ۱۰۰۰ گونه است که به طور اختصاصی در نواحی گرم و بین استوایی می رویند، به طوری که فقط تعداد کمی از آنها در نواحی معتدل یافت می شود. عموما برگ‌هایی متناوب بدون استیپول، ساده یا مرکب و گل هایی نر – ماده، به ندرت بر دو نوع نر و ماده، پلی گام – دو پایه و غالبا مجتمع به صورت خوشه دارند.)

چریش گیاهی از تیره سنجد تلخ، به شکل درخت، شبیه به درخت بلوط و حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال عمر می کند. این درخت متعلق به نواحی گرمسیری، همیشه سبز که ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۰ متر است که گاهی به ۴۰ متر هم می رسد.

برگ‌های آن مرکب شانه ای با ۶ تا ۸ زوج برگچه ی تخم مرغی، به شدت مورب، نوک تیز، دراز و دندانه های نامنظم در حاشیه قرار دارند. طول برگ‌ها حدود ۲۰ تا ۴۰ سانتی متر است.

گل ها خوشه ای، در هر خوشه ۱۵۰ تا ۲۵۰ گل وجود دارد. گل ها سفید تا زرد کم رنگ و دو جنسی هستند. درخت از سال چهارم و پنجم گل می دهد

گل‌های آن کوچک، به رنگ کرم متمایل به صورتی و معطر هستند و عطری شبیه عسل دارند، بنابراین درختی است شهدزا و مناسب برای زنبور عسل. در شرایط جنوب هند فصل گلدهی از دی تا اردیبهشت ماه است.

میوه ها شبیه زیتون و به طول ۲ سانتی متر، تخم مرغی شکل (۲تا۳ سانتی متر) و شفت مانند است. میوه ها در هنگام خامی سبز هستند و در اثر فشردن، ماده ای شیری رنگ از آن خارج می شود. رنگ میوه ها به هنگام رسیدن، زرد می شود. فصل رسیدن میوه‌ها از خرداد تا مرداد است

سرعت رشد این درخت بسیار بالا است و جز درختان نادری است که در آب و هوای گرمسیری دارای سایه و نسبت به گرما بسیار مقاوم است.

این گیاه در نواحی کوهستانی و مرتفع می روید و فصل گلدهی آن از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد است.

چریش در هند، پاکستان، بنگلادش و ایران یافت می شود. از این گیاه به عنوان یاس بنفش هندی یاد میشود. در کشور هند، این درخت را مقدس می دانند.

اگرچه این درخت در سرتاسر شبه قاره‌ی هند وجود دارد، اما زادگاه اصلی آن هنوز به درستی مشخص نیست. نواحی خشک میانمار محتمل ترین ناحیه به عنوان رویشگاه اصلی چریش است.

این درخت بیشتر در نواحی خشک گرمسیر و نیمه گرمسیر آسیا، آفریقا، استرالیا و جزایر جنوب پاسیفیک وجود دارد.

این گیاه حدود ۷۰ سال قبل، توسط مهاجرين هندی، پاکستانی و بنگلادشی به ایران وارد شد و اینک در نواحی گرم جنوب کشور در بندرعباس، چابهار، بوشهر و جزیره قشم به وفور رشد می کند.

قسمت های مورد استفاده:

پوست، برگ، دانه، شاخه های جوان و گل های معطر آن همگی خواص خاص خود را دارند. خلاصه این که تمام قسمت های درخت چریش برای همه عمر قابل استفاده است. و برگ‌های این گیاه به عنوان سبزی خوردنی مورد استفاده قرار می گیرد.

ترکیبات شیمیایی:

این گیاه دارای مواد شیمیایی گوناگونی بوده و مملو از ترکیبات ترپنوئید نوع ليمونوئید هستند. برخی از این ترکیبات شیمیایی در بین برخی از گونه های این خانواده مشترک هستند. ترکیبات گوناگون و شناخته شده این درخت عبارتند از :

آزادی راکتین با ۹ ایزومر A تا ، نیمبین نیمبینین، نیمبیدین، ساژیکول، نیمبیول، نیمبوفلاون، نیمبو کلسین، نیمبوسلین، کوئرستین، اسکوپولتین، آزاديرون، آزادیرادیون، اپوکسی آزادی رادیون، گدونین، نیموسینول، نیموسینولید، ایزونیموسینولید، نیمبوسینولید، ایزونیمبوسینولید، نیمباندیول، سالانول، ویلازینینها، نیمبینن، داستیل نیمبینن، مارگوزینولید، ایزومارگوزینولید، ملیانتریول،

سالانین و ۱۴ نوع از مشتقات آن مثل داستیل سالانین، دزاستیل سالانین و نیز بسیاری ترکیبات گوگردی، هیدروکربن‌ها، اسیدهای چرب، دی ترپنوئیدها، استرول‌ها، فنل‌ها، فلاونوئیدها، گلیکوزیدها، لاكتون، سینامات‌های ملیاسین، نیمبولین‌های A و B فراكسینولوز و ده‌ها ماده دیگر.

نحوه‌ی کاشت و تکثیر

این درخت در هر شرایطی می روید. بهترین شرایط آب و هوایی برای آن مناطقی با میزان بارش ۴۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی متر در سال است، اگرچه، شرایط کمتر از ۱۳۰ میلی متر بارندگی را نیز می تواند تحمل می کند.

به طور کلی، این درخت به شرایط گرم و خشک بیشتر مقاوم است. مکان‌هایی که حداکثر دمای محیط در سایه بین ۴۰ تا ۴۷ درجه سانتی گراد باشد.

درخت چریش در دمای زیر صفر و یا سرمای مستمر مقاومت ندارد. در خاک های رسی، شور، قلیایی و اسیدی رشد می کند. درختی است نیمه اهلی و در مجاورت جوامع انسانی بیشتر رویش پیدا می کند. این درخت را می توان در پارک ها، منازل، معابد و در کنار جاده ها مشاهده کرد.

اگرچه درخت چریش با دارا بودن مواد بیولوژیک خاص، یکی از عوامل کنترل حدود ۵۰۰ گونه حشرات آفت است، اما متقابلا خود نیز مورد حمله آفات و بیماری‌های خاص قرار می گیرد.

طرز استفاده و مقدار مصرف:

بجنوردی‌ها به خصوص روستاییان با استفاده از این گیاه آشی موسوم به آش چریشی و نانی موسوم به نان چریشی درست می کنند.

آش چریشی مخلوطی از حبوبات، یارمه (بلغور) و گیاه چریش است که بسیار مطبوع طبع بجنوردی‌ها است.

نان چریشی نیز با استفاده از خمیر، زردچوبه، روغن حیوانی و گیاه چریش در تنور پخته می شود.

از روغن چریش در صابون، لوسیون، ماسک صورت، شامپو و خمیر دندان و حشره کش استفاده می‌شود.

برگ‌های خشک برای جلوگیری از بیدزدگی لباس استفاده می شود. از شاخه های کوچک نیز می توان به عنوان مسواک دندان استفاده کرد.

خواص درمانی و طبیعت چریش

ریشه گیاه چریش ، گرم و خشک است.

خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: برای درمان یرقان، ناراحتی های کبدی، خشکی حلق و ناراحتی‌های معده مورد استفاده قرار می گیرد.

همچنین برای درمان جوش‌های دردناک صورت، ضدعفونی، ضد چروک، التهابات پوستی مثل اگزما و پسوریازیس، شپش سر، گال و مشکلات قارچی مانند کچلی موضعی، نفخ شکم، حذف خلط از لوله های برونش و افزایش ترشح و تخلیه ادرار، شب کوری، تقویت سیستم ایمنی، اختلالات روده ای، پایین آوردن تب و تمیز کردن دندان ها مورد استفاده قرار می گیرد.

از جوشانده ی ریشه ی این گیاه ماده غلیظی به دست می آید که مالیدن آن برای درمان جوش های صورت و ضدعفونی و ضد چروک استفاده می‌شود.

از ریشه های این گیاه که به صورت غدد پنجه ای است به عنوان چسب استفاده می شود. در کشورهای غربی، از روغنی که از درخت چریش به دست می آورند، از چین و چروک صورت پیش گیری می کنند.

همچنین روغن فوق می تواند درد و جوش‌های دردناک و همراه با خارش را درمان کند. این گیاه را می توان برای التهابات پوستی مثل اگزما و پسوریازیس و همچنین برای درمان شپش سر، گال و مشکلات قارچی مانند کچلی موضعی به کار بست.

روغن آن نیز به عنوان یک ضماد برای بیرون کشیدن سموم از محل جوش های پوستی کاربرد دارد. درخت چریش برای تصفیه کننده ی هوا، پیشگیری از تب مالاريا، آکنه، جوش و وبا مفید است.

تمام قسمت های این درخت دارای خواص دارویی است.

برگ آن برای از بین بردن نفخ شکم، حذف خلط از لوله های برونش و افزایش و ترشح و تخلیه ادرار مفید است. همچنین به عنوان یک حشره کش عمل می کند.

پوست آن مقوی، تلخ و محرک است.

برای برطرف کردن شب کوری، کمی آب برگ چریش را هر شب پشت چشمان بمالید. برگ آن را آسیاب کنید و با مخلوطی از آب به صورت مایع در بیاورید و پس از صاف کردن پشت چشم بمالید.

با قرار دادن این گیاه روی پوست ناراحتی هایی مانند اگزما، آکنه و خارش را برطرف کنید.برای از بین بردن باکتری های آکنه زا، کمی از این گیاه را در آب بجوشانید و روی بدن قرار دهید.

پوست درخت این گیاه در کاهش تب مفید است. گل آن برای رفع اختلالات روده ای استفاده می شود. و استفاده ی روزانه ی ساقه ی آن در تمیز کردن دندان به کار می رود. چریش دندان‌ها را سفید و محکم می کند و از ناراحتی لثه، دندان درد، بوی بد و عفونت لثه و دندان جلوگیری می کند.

قرار دادن پودر و یا روغن این گیاه روی زخم باعث بهبود سریع آن می شود. روغن این گیاه از سفید شدن مو، ریزش و شوره سر جلوگیری می کند.

روغن آن برای ماساژ دادن و برطرف کردن درد عضلات، نقرس، آرتریت روماتویید، استئوآرتریت موثر است.

مصرف خوراکی آن، یبوست را درمان و سوهاضمه را رفع می کند و همراه با از بین بردن کرم های روده به عملکرد سالم آن کمک می کند.

این گیاه توانایی تقویت سیستم ایمنی بدن را دارد و هر نوع بیماری که باعث ضعیف شدن بدن می شود را از بین می برد.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف:

به طور کلی گیاهی امن است و عوارض خاصی تاکنون برای آن گزارش نشده است.

سابقه ی تاریخی

گیاه چریش از ۵ هزار سال پیش برای خاصیت دارویی آن مورد استفاده قرار می گرفت.

تاریخچه ی کشف خواص ضد تغذیه ای و دفع کنندگی درخت چریش علیه حشرات، به زمان های بسیار دور باز می گردد.

در جوامع روستایی هندوستان، مخلوط کردن برگ‌های خشک شده ی این گیاه با دانه های انبار شده و یا قراردادن آنها در بین لایه های لباس های پشمی برای جلوگیری از بید خوردگی، یک کار بسیار سابقه دار و قدیمی است که هنوز هم انجام می گیرد.

اولین گزارشات علمی در خصوص خواص این درخت، به دهه ۱۹۳۰ باز می گردد و از آن زمان به بعد، با تاثیر دادن فرآورده های مختلف چریش علیه آفات گوناگون، اطلاعات فراوانی به دست آمده و این بررسی‌ها هنوز هم ادامه دارد.

اغلب اطلاعات به دست آمده، به تاثیرات حشره کشی ضد تغذیه ای، ممانعت از رشد یا تخم ریزی و اثرات ضد باروری و ضد هورمونی این فرآورده های عليه طیف وسیعی از حشرات اشاره دارند.