پرورش گیاهان دارویی و رعایت نکات لازم در پرورش آن ها

بهره برداری از انواع وحشی گیاهان دارویی در صورتی سود قابل ملاحظه می دهد که ضمن جمع آوری آن ها، به پرورش برخی انواع خاص و پر مصرف نیز اقدام شود. به دلایل زیر، پرورش برخی از انواع دارویی و مفید گیاهان باید مورد توجه خاص موسسات بهره برداری قرار گیرد:

• اگر نوع مشخصی از یک گیاه دارویی خریداران بسیار در بازارهای دارویی داشته باشد ولی نمونه های وحشی گیاه، به مقدار کافی در دسترس نباشد و یا آن که اصولا آن گیاه در ناحیه ای وجود نداشته باشد تا از آن بهره برداری شود.
• اگر نوعی از گیاهان دارویی مصارف زیاد در طب عوام داشته باشد و پرورش گیاه نیز به سهولت در هر ناحیه ای مقدور گردد.
• اگر برای فروش تعدادی از گیاهان مفید، ارائه بعضی دیگر از آن ها به بازارهای دارویی، به منظور جور بودن کالا ضروری باشد، اعم از آن که پرورش انواع اخير، مستلزم مخارج نسبتا زیاد باشد باید به آن اقدام شود.
• پرورش انواعی از گیاهان دارویی غیر بومی که خریدار فراوان داشته باشد.
• پرورش انواعی از گیاهان دارویی بومی که به علت دارا بودن ماده موثر ارزنده، مورد توجه بازارهای دارویی باشد ولی به علت کم بودن پایه های وحشی گیاه در کشور، نتوان از آن ها بهره برداری نمود. برای روشن شدن این امر از بین گیاهان منطقه البرز، گیاه زیر را که قبلا نیز درباره اهمیت آن مطالبی بیان شده است، مثال می زنیم:

در دامنه های البرز مخصوصا در ارتفاعات بین ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ متری و حتی بیشتر گیاهی از تیره خشخاش به نام Papaver bracteatum می روید که گل های قشنگ و بسیار زیبای آن در نیمه اول خرداد، جلوه ای خاص به بعضی از نواحی کوهستانی شمال ایران می بخشد.

گل های درشت و قرمز رنگ گیاه که در قاعده هر یک از گلبرگ های آن، لکه سیاه و براقی مشاهده می گردد، ظاهری شبیه گل های خشخاش دارد، با این تفاوت که زیباتر و درشت تر از آن است. با قطع اعضای این گیاه، بویی شبیه بوی تریاک از آن استشمام می شود که خود باعث می گردد مردم کوهستان، اثرات مخدر برای شیره آن قائل گردند در حالی که هیچ یک از الكالوئیدهای مهم تریاک به استثنای تبائین در آن وجود ندارد. این الكالوئيد در اعضای گیاه مذکور مخصوصا در ریشه و میوه نارس آن، درون لاتیسیفرها جریان دارد.

این گیاه که در نواحی کوهستانی البرز، مخصوصا در منطقه عمارلو به خشخاش سیاه موسوم است، بر اثر گزینش های متوالی، دارای فرم ها و نژادهایی با ظاهر متفاوت در محیط زندگی خود گردیده است و با آن که کپسول (میوه گیاه) پس از رسیدن، دانه های ریز بی شماری به اطراف پراکنده می نماید، اما فقط معدودی از آن ها، در سال بعد، گیاه جدید به وجود می آورند و این خود نشان می دهد که پرورش گیاه حتی در محیط های طبیعی، مستلزم به وجود آوردن شرایط خاص برای آن می باشد.

بررسی های مختلف نشان داده است که این گیاه در نواحی دور از جنگل و یا حاشیه خارجی و نقاط کم درخت آن، که نور کافی به سطح زمین بتابد، بهتر رشد می کند و اگر زمین محل رویش گیاه، آبرفتی و دارای شیب کم ولی در معرض تابش مستقیم خورشید باشد، به تانی گروه هایی از آن در آن ناحیه به وجود خواهد آمد. در ارتفاعات جنوبی منطقه رودبار، در دامنه های ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ متری و برخی نواحی دیگر نیز به گیاه مذکور برخورد می شود.

با کاشتن بذر پایه های مختلف گیاه در مناطق اطراف تهران، آن نتیجه که مورد نظر است هنوز به طور کامل به دست نیامده است ولی با کوشش هایی که توسط متخصصین فن به عمل می آید بهره برداری کافی از پرورش این گیاه ممکن است به عمل آید. چنین به نظر می رسد که خاک اطراف ریشه گیاه به حالت طبیعی، دارای موادی باشد که برای زندگی گیاه لازم باشد و یا آن که بعضی قارچ ها و موجودات ذره بینی، زندگی هم زیستی با گیاه داشته باشند.

مثال های متعددی مانند آن چه که شرح داده شد می توان برای گیاهان دارویی ایران که در نواحی خاص می رویند، ذکر نمود که پرورش و بهره برداری از آن ها را ضروری نشان دهد ولی در هر حال با توجه به آن چه که ذکر شد، چنین بر می آید که قبل از اقدام به پرورش گیاهان دارویی مفید اعم از گیاهان بومی یا غیر بومی، باید بررسی های دقیق در زمینه آن، تحت نظر متخصصین کشاورزی به عمل آورده، نکات مختلف زیر را مورد توجه کامل قرار داد:

• چون پرورش گیاهان دارویی در اراضی نسبتا وسیع و مناسب باید صورت گیرد، از این جهت در انتخاب زمین زراعتی باید دقت کامل به عمل آید تا شرایط زمین، جنس خاک و سایر خصوصیات دیگر، منطبق با پرورش گیاه مورد نظر باشد.
• در پرورش گیاهان دارویی باید انواعی از آن ها را انتخاب نمود که با صرف مخارج کم بتوان سود قابل ملاحظه ای از آن ها به دست آورد. برای این کار بهتر است انواع علفی گیاهان دارویی که به سهولت پرورش می یابند و به علاوه، سهل تر جمع آوری و خشک می گردند، بر انواع دیگر ترجیح داده شوند.
• پرورش انواعی از گیاهان دارویی که در طب عوام مورد توجه هستند باید ضمن پرورش انواع افي سينال صورت گیرد زیرا چنان که قبلا نیز اشاره شد، بعضی از این گونه گیاهان، بیشتر از برخی انواع افیسینال خریدار دارند.

• قسمتی از محوطه وسیع زمین زراعتی، بهتر است در صورت امکان به پرورش درختان دارویی مفید و پرمصرف اختصاص داده شود زیرا با این عمل، نه تنها از پرورش اینگونه درختان مثلا درخت زیرفون یا امثال آن منظره زیبا به وجود می آید بلکه سود فراوان نیز همه ساله از آن ها عاید می شود.
• پرورش برخی از گیاهان دارویی غیر بومی ولی پر ارزش که خریدار بسیار در بازار تجارت دارد باید حتی المقدور مورد توجه قرار گیرد زیرا اعضای مفید عده ای از این گیاهان را به علت مصارف زیادی که دارند، می توان به خارج از کشور نیز صادر نمود.
• در پرورش گیاهان دارویی باید شرایط عمل را طوری فراهم کرد که محصول به دست آمده از هر لحاظ بر انواع وحشی آن گیاه مزیت داشته باشد.
• در پرورش گیاهان دارویی همواره به این نکته باید توجه داشت که این عمل با پرورش گیاهان عادی مانند غلات و بقولات که از عهده همگی بر می آید، فرق کلی دارد.

آن چه که در پرورش گیاهان دارویی باید مورد توجه کامل قرار گیرد آن است که زمین زراعتی باید همیشه به تناسب نوع گیاه به صورت اصلاح شده درآید به علاوه طرز آبیاری منطبق با نوع زندگی گیاهان مورد پرورش باشد. بدیهی است در مواقع لازم نیز باید اقدام به دفع آفاتی گردد که احتمالا ممکن است به گیاه حمله ور شود. کلیه مسائل مذکور و سایر اقدامات فنی نیز باید توسط متخصصین مربوطه که آشنایی کامل به خصوصیات تکثیر گیاهان مختلف دارند، صورت گیرد.

توجه به نکاتی در پرورش گیاهان دارویی برای پیشگیری از خسارت

1. هرگز نباید از روی عدم اطلاع، به پرورش هر نوع گیاه دارویی اقدام گردد زیرا به تجربه ثابت شده است که عده ای از گیاهان دارویی، به اشکال پرورش می یابند به علاوه اگر این عمل، تحت نظر متخصصین مربوطه و با رعایت نکات فنی دقیق صورت نگیرد، نتیجه ای جز ضرر عاید نخواهد شد.
2. تجربه نشان داده است که پرورش گیاهان کوهستانی مانند Gentiana lutea (جنتیانا)، Arnica montana ،Veratrum album و هم چنین گیاهان دیگری مانند Arctostaphylos uva – ursi ،Antennaria dioica ( اووا – اورسی)، انواع داویی سیکلامن و غیره که به حد وفور در ارتفاعات خاص بدان برخورد می شود، مقرون به صرفه نیست زیرا در هر مکانی نمی توان اقدام به پرورش آن ها نمود و از این نظر پرورش آن ها باید در درجه دوم اهمیت قرار گیرد. Urginea scilla نیز که پیاز آن تحت نام پیاز سیل مورد استفاده درمانی قرار می گیرد و از گیاهان مخصوص نواحی شن زار مدیترانه است، در ردیف گیاهان مذکور از نظر پرورش باید قرار گیرد.
3. از پرورش برخی گیاهان دارویی مانند Anemone pulsatilla یا گیاه دیگر از این تیره به نام Adonis vernalis، هم چنین Drosera rotundifolia و غیره که آن ها نیز در شرایط خاصی از محیط زیست و جنس خاک زندگی می نمایند و به علاوه از فروش آن ها نفع قابل ملاحظه ای عاید نمی گردد باید صرف نظر شود.
4. پرورش گیاهان طفیلی مانند Viscum album (گی)، Claviceps-purpurea (ارگو دوسگل)، Euphrasia officinalis و به طور کلی انواع سرخس های دارویی نیز مقرون به صرفه نیست.

از آن چه که ذکر شد چنین نتیجه گرفته می شود که پرورش گیاهان دارویی، به انواعی از آن ها باید محدود گردد که با فراهم ساختن شرایط ساده، بتوان محصول فراوان از آن ها به دست آورد.

جنس زمین زراعتی نیز چون در رشد گیاهان، اهمیت فوق العاده دارد، به طوری که اگر زمین نامناسب باشد حتی پرورش گیاه غیر مقدور می گردد و یا گیاهی با رشد کم عاید می شود، باید دقیق مورد نظر قرار گیرد مانند آن که اگر گیاهی اختصاصا در زمین های سیلیسی به حد اعلای رشد خود می رسد و یا در زمین های آهکی یا ماسه ای کنار دریا به حالت طبیعی می روید باید حتی المقدور همان شرایط را برای گیاه فراهم کرد زیرا در حالت اول، اگر گیاه مورد نظر به جای آن که در زمین سیلیسی پرورش یابد در زمین آهکی کاشته شود، و یا مقدار سیلیس زمین از حد مورد لزوم کم تر باشد، نتیجه ای از این کار به دست نخواهد آمد.

بدیهی است در مقابل گیاهان مذکور، انواعی نیز وجود دارند که نسبت به جنس زمین حساسیت چندانی ندارند و در هر خاکی رشد حاصل می کنند به طوری که با مختصر اصلاحی می توان هر نوع زمینی را برای زراعت آن ها آماده نمود. برای روشن شدن این امر، به ذکر خصوصیات محیط زندگی و جنس زمین چند گیاه دارویی، به شرح زیر می پردازیم:

اگر پرورش گیاهانی مانند Hypericum perforatum که به علف چای موسوم است و هم چنین Chrysanthemum cinerariaefolium و انواع Lavandula، مورد نظر باشد باید توجه داشت که این گیاهان در زمین های خشک معمولی می رویند و فقط در شرایط مذکور است که محصول فراوان تر ایجاد می کنند.

Arundo Donax در نواحی شن زار ساحلی با حاشیه دریاچه های شور و گیاهان مختلف زیر هر یک در شرایط خاصی از محیط زندگی که ذکر می گردد، زندگی می نمایند. گیاهانی مانند Erica cinerea و Cytisus scoparius در زمین های سیلیسی ولی برعکس Centaurea calcitrapa در اراضی آهکی و نوع دارویی در وزرا (Drosera rotundifolia) در نواحی مردابی می روید. برای پرورش گیاهانی مانند لاواندهای دارویی و هم چنین Chrysanhemium و شقایق (Papaver Rhoeas) باید زمین های آهکی در نظر گرفته شود.

غالبا دیده می شود که زمین زراعتی از نظر مواد متشکله، کاملا مساعد برای پرورش انواعی از گیاهان است ولی همین زمین به علت خشک یا مرطوب و دارا بودن مقادیر زیادی از مواد آهکی یا فاقد بودن این ماده با مواد مختلف دیگر، نمی تواند برای پرورش انواع دیگری از گیاهان، مناسب باشد ولی اگر مختصر اصلاحی در جنس زمین به عمل آید و شرایط ساده ای فراهم گردد، می تواند در پرورش گیاهان دسته اخیر، نتیجه خوب بدهد.

اگر اصلاح زمین و تامین شرایط لازم و ضروری، برای پرورش انواع خاصی از گیاهان، مقدور نگردد و یا به اشکال صورت گیرد، بهتر است از این عمل خودداری شود و به پرورش گیاهانی اقدام گردد که شرایط مساعد، به سهولت برای آن ها فراهم می شود. باید در نظر داشت که اگر قسمتی از زمین زراعتی، آبگیر یا مردابی و یا دارای رطوبت زیاد باشد، نباید آن را بلا استفاده گذاشت زیرا گیاهان زیر با مختصر تغییراتی به سهولت در آن پرورش می یابند:

1. Menyanthes trifoliata: گیاهی است از تیره جنيتانا
2. Acorus Calamus: گیاهی است از تیره گل شیپوری
3. Althaea officinalis: گیاهی است از تیره پنیرک
4. Cochlearia officinalis: گیاهی است از تیره شب بو
5. Nasturtium officinalis: گیاهی است از تیره شب بو
6. Potentilla tormentilla: گیاهی است از تیره گل سرخ
7. Valeriana officinalis: گیاهی است از تیره سنبل الطیب
8. Mentha piperta: گیاهی است از تیره نعناع

در قسمت های نسبتا خشک و کم آب زمین زراعتی اگر شنی باشد، دسته ای دیگر از گیاهان به شرح زیر، به سهولت پرورش می یابند:

1. Adonis automnalis: گیاهی است علفی و یک ساله از تیره آلاله
2. Viola tricolor: گیاهی است علفی و یک ساله از تیره بنفشه
3. Anthylis vulneraria: گیاهی است علفی از تیره نخود
4. Thymus Serphyllum: گیاهی است اسانس دار از تیره نعناع
5. Saponaria officinalis: گیاهی است پایا از تیره گل میخک
6. Digitalis purpurea: گیاهی است ۲ تا ۳ ساله از تیره گل میمون
7. Sinapis arvensis: گیاهی است یک ساله از تیره شب بو

توجه به نکاتی در پرورش گیاهان ‌دارویی غیر بومی

به طوری که می دانیم، گیاهان مناطق مختلف کره زمین از نظر نوع و جنس، تنوع بسیار دارند به نحوی که حتی در نقاط مختلف یک منطقه نیز گیاهانی به چشم می خورند که غالب آن ها هیچ گونه مشابهتی با یک دیگر ندارند. از این نظر چه بسا گیاهان مفید و پر ارزشی که ممکن است در کشوری وجود داشته و پیوسته از آن ها بهره برداری به عمل آید، در حالی که در کشوری دیگر به علت عدم دسترسی بدان ها، به ناچار از انواع دیگر که اختصاصات درمانی مشابه دارند، استفاده شود و یا آن که اقدام به پرورش بعضی از گیاهان غیر موجود در آن ناحیه گردد.

با پرورش گیاهان غیربومی در یک ناحیه، نه تنها از آن ها در طبابت بهره برداری می شود بلکه با این عمل، از وارد شدن فراورده هایی که تهیه آن ها ممکن است به سهولت در کشور میسر گردد و در نتیجه از خارج شدن بخشی از ثروت مملکت، جلوگیری به عمل می آید. ضمنا موسسات بهره برداری با این عمل، پیوسته گیاهان دارویی جور و کامل در معرض استفاده عموم قرار می دهند که خود موفقیت آن ها را در بازارهای دارویی تضمین می نماید.

پرورش گیاهان دارویی مخصوصا انواع غیر بومی آن ها باید در نهایت دقت و با محاسبه دقیق صورت گیرد زیرا در غیر این صورت، هیچ گونه نتیجه مثبتی از آن به دست نمی آید.

برای این کار باید نخست صورت کاملی از انواع پر ارزش گیاهان غیربومی با مشخصات کامل آن ها تهیه و سپس بررسی شود که آیا با فراهم آوردن شرایط مساعد، می توان اقدام به پرورش اقلام معینی از انواع پر ارزش آن ها نمود یا نه و اگر این بررسی نشان داد که از بعضی از آن ها، سود کافی به دست خواهد آمد باید باز هم مزارع کوچک آزمایشی به وجود آورد و کلیه مراحل نمو و رشد گیاهان را در این مزارع بررسی کرد و نتایج آن ها را در دفاتر معین ثبت نمود تا اگر مواردی پیش آمد و پرورش نوع معینی از این گیاهان، ضرورت پیدا کرد و مسلم گردید که از پرورش آن ها نتیجه مثبت به دست خواهد آمد، اقدام بدین کار نمود.

برای تهیه مزارع آزمایشی معمولا قسمت کوچکی از زمین زراعتی را که واجد کلیه شرایط لازم برای پرورش گیاه معینی است به این کار اختصاص می دهند و سپس تدریجا آن را توسعه می دهند تا ضمن انجام این کار به کلیه موارد لازم برای پرورش گیاه مذکور، واقف گردند و احیانا با نوع آفاتی که به آن گیاه حمله می کنند و هم چنین راه مبارزه با آن آفات، آشنایی کامل پیدا نمایند.

همیشه از بین گیاهان غیر بومی انواعی را باید انتخاب کرد که اولا ارزش نسبتا زیاد داشته باشند ثانيا پرورش آن ها به سهولت امکان پذیر بوده، محصول فراوان تر به وجود آورند. خلاصه آن که از بین آن ها نباید انواعی را که پرورش آن ها با صرف مخارج زیاد میسر می گردد، انتخاب کرد و اگر به لحاظی این عمل ضرورت پیدا کرد باید وسعت های کوچکی از زمین زراعتی را به این کار اختصاص داد.

مراجعه به بیلانی که غالب موسسات دارویی از نتیجه کار خود داده اند، نشان می دهد که پرورش چند گیاه دارویی زیر، همیشه مقرون به صرفه است:

1. Hydrastis canadensis: گیاهی است از تیره آلاله
2. Podophyllum peltatum: گیاهی است از تیره زرشک
3. Rhamnus purshiana: گیاهی است از تیره عناب
4. Hamamelis Virginiana: گیاهی است از تیره توی
5. Lobelia inflata: گیاهی است از تیره لوبلی
6. Peumus Boldus: گیاهی است از تیره مونی میاسه

نظایر این گونه بررسی های در هر موسسه بهره برداری باید به عمل آید تا معلوم گردد کدام یک از انواع گیاهان غیر بومی به سهولت پرورش می یابند و نتایج مثبت از آن ها به دست می آید. ضمنا به طوری که تذکر داده شد نباید در این عمل، همه نیرو را صرف پرورش انواع غیر بومی کرد بلکه باید بیشتر انواع موجود در کشور را که بهره برداری از آن ها به سهولت امکان پذیر نیست ولی در عوض سود فراوان ایجاد می نمایند، مورد توجه قرار داد مانند بادرنجبویه و افسنطین که دو گیاه دارویی ارزنده می باشند و شهرت درمانی آن ها در طب عوام نیز زیاد است.

این دو گیاه در ردیف نمونه هایی قرار دارند که اگر دسترسی به آن ها از نظر بهره برداری از انواع خود رو، میسر نباشد حتما باید اقدام به پرورش آن ها کرد. گونه اول از دو گیاه مذکور در نقاطی از ایران مانند ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متری پس قلعه، رودبار، ارتفاعات تنگ راه، رشت (وارنگ بو)، آذربایجان و گونه دوم در ارتفاعات البرز مخصوصا در عمارلو، ایسپیلی ییلاق و دامنه های کوه دماوند در ارتفاعات ۲۶۰۰ متری می روید.

در این نواحی اگر پراکندگی دو گیاه مذکور به نحوی باشد که وسعت های پهناوری توسط آن ها اشغال شده باشد می توان از بهره برداری آن ها نتیجه مثبت به دست آورد، در غیر این صورت مخصوصا در مورد بادرنجبویه که همیشه به تعداد کمی از پایه های وحشی آن در یک ناحیه برخورد می شود، نباید اقدام به بهره برداری از گیاه خود رو نمود زیرا مصلحت در این است که اقدام به پرورش آن شود.

پرورش گیاهان دارویی زیر نیز به طوری که تجربه موسسات مختلف بهره برداری نشان داده است، مقرون به صرفه است:

1. Rheum Rhap onticum (نوعی روبارب)
2. Anthemis nobilis (بابونه، بابونه رومی)
3. Artemisia Absinthium (افسنطين)
4. Hyssopus officinalis (زوفا)
5. Lavandula vera (لاواند)
6. Melissa officinalis (بادرنجبویه)
7. Archangelica officinalis (آنولیک)