مورد ، مورت (Myrtus communis)

نام فارسی: مورد ، مورت

نام علمی: .Myrtus communis L

نام فرانسه: Myrte

نام انگلیسی: True myrtle، Myrtle

نام آلمانی: Myrtenbaum، Myrte

نام ایتالیایی: Mortella comune، Mirtella، Martello، Martellina، Mirto

نام عربی: مرسین، حمبلاس، آس، قمام

مورد از تیره مورد درختچه کوچکی است با حدود ۳۳۰۰ گونه که بیشتر در نواحی گرمسیری پراکنده هستند و ارتفاع ساقه آن در شرایط عادی بین ۱ تا ۳ متر می باشد ولی در آب و هوای مساعد، به ارتفاع بیشتر نیز می رسد. از مشخصات آن این است که برگ هایی همیشه سبز، پایا، متقابل، ساده، نوک تیز، عاری از تار و دندانه، چرمی، به رنگ سبز تیره و معطر دارد. طول برگ های آن ۱ تا ۴ سانتی متر (گاهی بیشتر) و عرض آن ها ۰.۵ تا یک سانتی متر است به علاوه اگر دقت شود، نقاط کوچک و شفافی در سطح برگ های آن مشاهده می گردد.

گل های نسبتا درشت و زیبای مورد، رنگ سفید و بوی مخصوص دارند و در اردیبهشت تا تیر ظاهر می شوند. پیدایش گل ها به صورتی است که مانند برگ ها، وضع متقابل داشته در کناره آن ها به ساقه می پیوندند. هر گل آن، ۵ گلبرگ مساوی به وضع گسترده دارد به طوری که وجود این حالت باعث می گردد که پرچم های متعدد و فراوان گل، تا انتهای میله و محل اتصال میله به نهنج، به صورت دسته ای از تارهای بلند و ظریف، رویت گردند و منظره بسیار زیبا به گل داده شود.

میوه مورد به صورت سته، بیضوی یا مدور، به بزرگی یک نخود، به رنگ سیاه مایل به آبی، به ندرت سفید و دارای طعمی گس و رزینی است. پوست ساقه آن به صورت قطعات از آن جدا و مانند تمام قسمت های گیاه، بوی معطر از آن استشمام می شود. برروی ساقه مورد، برجستگی هایی (Galle) به وجود می آید که از آن نیز در مصارف درمانی استفاده می گردد.

مورد ، در جنگل ها و زمین های بایری که در آن درختچه های کوچک روییده است و هم چنین در بین درختان زیتون ودامنه های کم درخت کوهستانی و اماکن نظیر آن ها می روید. منطقه پراکندگی آن نیز در مدیترانه، آسیا و ایران است به علاوه چون برگ های سبز زیبا، به صورت دائمی و گل های درشت و قشنگ دارد، پیوسته پرورش می یابد. بهترین زمان جمع آوری برگ از اواسط بهار تا اواسط تابستان است که گیاه حداکثر فتوسنتز را انجام می دهد.

یونانیان قدیم و ملل دیگر برای آن احترام خاص قائل بودند. کلیمیان در مراسم مذهبی خود از آن استفاده می نموده اند. از شاخه های برگدار مورد، در مواردی که افتخاری نصیب مردم می شد و یا فتحی پیش می آمد، تاج زیبایی تهیه می نمودند.

خلاصه آن که، مورد در بین یونانیان و ملل مختلف ، سمبل جوانی، زیبایی و بکارت بوده است به طوری که برای نو عروسان نیز تاجی از آن تهیه می گردیده است. ضمنا به کار بردن آن در این مراسم برای آن بوده که برگ های بادوام و پایای آن را سمبل عشق وابدیت می دانسته اند.

از زمان های گذشته، از مورد استفاده های درمانی می شده است و از آن به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده استفاده به عمل می آورده اند. میوه خشک آن برای رفع خون روی ها و شیره میوه تازه آن به عنوان مقوی معده و مدر به کار می رفته است. میوه آن تحت عنوان Mursins در خاورمیانه به عنوان چاشنی مورد استفاده قرار می گیرد.

استفاده درمانی از این گیاه در قرون وسطی چندان معمول نبود و فقط از قرن ۱۶ میلادی به بعد که گیاه شناس و طبيب معروف به نام Matthiole، آن را از گیاهان مشابه به کلی تفکیک کرد و اثر مقوی معده و رفع ورم روده و دیسانتری برای آن ذکر نمود، استفاده از آن بین مردم معمول گردید. قسمت مورد استفاده این درختچه، برگ، میوه و بر جستگی هایی است که بر روی ساقه آن ظاهر می شود و گال (Galle) نام دارد.

این گیاه بومی جنوب اروپا و آفریقای شمالی است. گیاه مورد به طور خودرو در نواحی اطراف دریای مدیترانه و آب و هوای معتدل می روید و به عنوان گیاه زینتی از آن استفاده می شود. در ایران این درختچه بیشتر در نواحی شمال ایران، فارس، کرمان، بندرعباس، یزد و گیلان غرب دیده می شود.

قسمت های مورد استفاده مورد

قسمت‌های مورد استفاده خوراکی و دارویی مورد ، میوه، گل، گال و برگ آن است. برگ‌های آن چنانچه در سایه آفتاب خشک شده باشند رنگی پررنگ و بویی مطبوع و تند دارند و در صورتی که در مقابل آفتاب شدید خشک شده باشند رنگ زرد پیدا می کنند و بوی بسیار کمی خواهند داشت. از قدیم برگ مورد را به عنوان ماده ضدعفونی کننده مورد استفاده قرار می دادند. از میوه ی آن برای التیام زخمها و خونریزی‌ها بهره می جستند. میوه های تازه به عنوان مقوی معده و ادرار آور مورد استفاده قرار می گرفتند.

ترکیبات شیمیایی مورد

برگ مورد دارای تانن، مواد رزینی و تلخ، کامفن و ۰.۳۰ درصد اسانس است. برجستگی های روی ساقه مورد (Galle) که از زمان های قدیم، دیوسکورید آن را تحت نام Myrtidana، به عنوان قابض مورد استفاده قرار می داده و یا برای آن این اثر را قائل بوده است تانن فراوان دارد.

میوه گیاه دارای تانن، اسانس، مواد رزینی، قندهای مختلف و اسیدهای آلى نظير اسید مالیک و اسید سیتریک است. دانه مورد دارای ماده روغنی است که از اولئين، لينولئين، میریستین (Myristine) و پالمیتین تشکیل می یابد.

اسانس مورد از برگ مورد بر اثر تقطیر با بخار آب، نوعی اسانس تهیه می شود که بازده آن، ۳۰۰گرم اسانس برای هر ۱۰۰ کیلو گرم برگ است. اسانس مورد مایعی به رنگ زرد مایل به سبز و دارای بویی مطبوع و وزن مخصوصی بین ۰.۸۹۵ و ۰.۹۲۰ است. در ۲ قسمت الكل ۸۰ درجه نیز حل می شود.

اسانس مورد دارای دیپانتن، ترپن ها و سینئول (اوکالیپتول Eucalyptol) است. در هنگام تقطیر و در گرمای بین ۱۶۰ – ۱۷۰، ماده ای به نام میرتول (myrtol) از آن به دست می آید. میرتنول (myrtenol) مایعی است روغنی و معطر، که در هنگام تقطير، در درجات گرمای بالاتر از ۱۸۰ درجه حاصل می شود. میرتول (Myrtol)، مایعی بی رنگ یا مایل به زرد، دکستروژیر و دارای بوی مطبوع شبيه تربانتین و اوکالیپتول است. به مقدار زیاد در الكل و اتر حل می شود.

نحوه کاشت و تکثیر مورد

این گیاه به آفتاب کامل نیاز دارد و در سایه رشد نمی کند. خاک مناسب برای رشد این گیاه خاک ماسه ای، شنی، لومی مرطوب و خوب زهکشی شده است. در برابر بادهای سرد و خشک این گیاه باید محافظت شود ودمایی بین ۱۶ تا ۳۴ درجه برای این گیاه مناسب است. این گیاه برای داشتن گل دهی خوب، باید تابستانی گرم را سپری کرده باشد.

برای تکثیر این گیاه دانه ها را به مدت ۲۴ ساعت در آب گرم قرار دهید و در اواخر زمستان در گلخانه بکارید، وقتی جوانه ها به اندازه کافی بزرگ شدند در گلدان های مجزا قرار دهید و در اواخر بهار و یا اوایل تابستان به بیرون منتقل کنید.

طرز استفاده و مقدار مصرف مورد

به صورت دم کرده، گرد مورد، عرق مورد، روغن مورد، اسانس مورد، تنتور مورد.

اسانس:

مصرف ۱ تا ۲ قطره اسانس، تا چندین بار در روز بلامانع است. البته اسانس نباید به صورت خوراکی و مستقیما مصرف شود.

دم کرده:

برای بهبود سرفه و سینوزیت، روی ۱ گرم برگ مورد یک لیوان آب جوش بریزید و به مدت ۲۰ دقیقه روی بخار بگذارید تا دم بکشد؛ سپس آن را صاف کرده و مصرف کنید.

روغن مورد:

برگ مورد	۵۰ گرم
عرق مورد	۱۰۰ گرم

برگ مورد را در عرق مورد خیسانده سپس با ۲۰۰ گرم روغن زیتون تصفیه نشده (بودار) (کهنه یا مانده آن بهتر است) حرارت دهید، سپس آن را صاف کنید و موها را ماساژ دهید.

توجه:

• فرآورده های تقویت موی این گیاه باید به صورت موضعی مصرف شوند.
• آنچه به عنوان این گیاه در عطاری ها عرضه می شود، اکثرا برگ و گاه مخلوط با میوه های خشک شده آن است.
• با توجه به این که بیشتر خواص این گیاه مربوط به عطر آن است و عطر به مرور زمان کم می شود، لذا هرچه مورد تازه تر باشد، اثرات آن قوی تر است. نگهداری مورد در حرارت کم و دور از هوا و در ظروف شیشه ای یا فلزی سربسته، از تبخیر سریع رایحه آن جلوگیری می کند.
• با توجه به خاصیت ضد میکروبی قوی اسانس مورد ، در بسیاری مواقع برگ مورد به طور جدا و یا مخلوط با گیاهان دیگر، مانند برگ اکالیپتوس، برای ضدعفونی محیط و یا رفع احتقان (به خصوص در سرماخوردگی و فصول سرد) به شکل بخور استفاده میشود.

این گیاه، به دو شکل داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می گیرد.

خواص درمانی و طبیعت مورد

طبیعت گیاه سرد و خشک است. اثر درمانی مورد مربوط به اسانسی است که در اعضای مختلف آن، مخصوصا در برگ گیاه یافت می شود. مورد، اثر ضد عفونی کننده و ضد طفیلی دارد و از آن در مصارف داخلی و استعمال خارج می توان استفاده به عمل آورد به علاوه مقوی معده، نیرو دهنده و قابض (میوه آن) است.

مورد در مصارف داخلی بیشتر جهت رفع بیماری های دستگاه تنفسی و مجاری ادرار به کار می رود. مصرف آن به همان اندازه که در مرحله حاد برونشیت، یعنی موقعی که بیمار تب دار است و همچنین در نزله های خشک، اثر مفید ندارد و حتی ممکن است مضر نیز باشد، به همان اندازه به مجردی که تب بیمار قطع گردید و بیماری، مراحل اولیه را طی نمود و خلط فراوان به صورت چسبنده و یا روان و چرکین از ریه خارج شد، اثر مفید ظاهر می نماید.

مصرف فراورده های مورد در برونشیت های عفن (Bronchite fe tide)، آسم نزله ای، فراخ شدن ناحیه ای یا عمومی برونش ها، موجبات تسهيل خروج اخلاط را فراهم می سازد. در موارد سرفه، اگر مورد مصرف شود باعث می گردد که سرفه کردن بیمار زیاد شود و سپس تدریجا، منتهی به از بین رفتن کامل این ناراحتی گردد ضمنا با مصرف آن، حالت تحریک کم تری به بیمار دست دهد.

در گذشته با توجه به سه خاصیت نیرودهنده، قابض و ضد عفونی کننده مورد، آن را در موارد ضعف عمل دستگاه هضم، اسهال، ترشحات مهبلی و خون روی ها به کار می بردند ولی امروزه تدریجا مصرف آن در موارد مختلف کم گردیده است.

در استعمال خارج، از مورد در رفع بیماری های جلدی و مواقعی که به علت بروز دانه های جلدی، پوسته های کوچک و سفید رنگ در پوست ظاهر می شود و در Psoriasis می توان استفاده به عمل آورد. غرغره جوشانده آن در ضد عفونی کردن و رفع تحریک مخاط دهان موثر واقع می گردد.

خواص دارویی گیاه مورد به طور خلاصه عبارتند از: در درمان آکنه، بواسیر، عفونت لثه، پسوریازیس، اختلالات سیستم گوارشی و مجاری ادرار، ناراحتی های مجاری تنفسی، سینوزیت. سرفه های خشک، تبخال، التهاب مخاط بینی، ضدعفونی کننده، ضد انگل، تقویت کننده، سوختگی با آتش، درد کمر، کوبیدگی، جلوگیری از تعریق زیاد، بوی بد زیر بغل.

این گیاه به صورت موضعی در درمان تبخال، به عنوان آنتی سپتیک و در درمان التهاب مخاط بینی استفاده میشود. ضد احتقان، قابض، تقویت کننده و ضدعفونی کننده و ضد انگل است. مصرف موضعی آن در بهبود زخم و مصرف خوراکی آن در درمان اختلالات سیستم گوارشی و مجاری ادرار کاربرد دارد. همچنین به صورت خوراکی در ناراحتی های مجاری تنفسی، سینوزیت و سرفه های خشک به کار می رود. کاربرد موضعی آن در آكنه، بواسیر و عفونت لثه و در پسوریازیس است.

برای تقویت معده از پودر برگ مورد می توان قبل از هر وعده غذایی استفاده کرد. برای تقویت معده و رفع ورم روده و درمان بواسیر و اسهال قبل از غذا ۳ گرم برگ ساییده شده این گیاه فقط ظهر به مدت ۵ روز میل شود. در مصارف خارجی از این گیاه می توان برای درمان بیماری‌های پوستی، در هنگام بروز دانه های ریز و سفید رنگ در روی پوست استفاده کرد.

برای ساکت کردن سوختگی با آتش برگ مورد را با روغن زیتون مخلوط کرده به محل سوختگی بمالید. پاها را برای ضد عفونی کردن در جوشانده‌ی برگ مورد قرار دهید. برای رفع بیرون آمدگی مقعد برگ مورد را بکوبید و به صورت ضماد بگذارید. برای درمان ورمی که در کنار ناخن ایجاد می شود ضماد برگ مورد را بگذارند. برای رفع سستی لثه ها برگ مورد را مزه مزه کنند.

برای رفع دردهای کمر، ضربه، سستی، کوبیدگی، برگ مورد را پخته با پودر زیره کرمانی و زرده تخم مرغ و روغن گل سرخ مخلوط کنید و کمی حرارت دهید، روی پارچه ای که آب اندیده باشد بمالند سپس به کمر بچسبانند. غرغره‌ی دم کرده‌ی برگ‌های آن در ضدعفونی و رفع تحریک مخاط دهان موثر است.

برای کنترل تعریق بدن (جلوگیری از عرق کردن زیاد) و برطرف کردن بوی بد زیر بغل، هرروز روغن این گیاه را به زیر بغل بمالید یا از پودر برگ آن استفاده کنید. برای کم شدن عرق بدن و رفع بد بویی، دست و پا و زیر بغل را با جوشانده‌ی برگ مورد شستشو دهید. این گیاه بوی بد دهان را رفع می کند و برای تقویت موی سر و سیاه شدن آن مفید است.

مورد ضد باکتری و ضد ویروس و تقویت کننده ی ابرو و مژه، ضد شوره و التهاب پلک‌ها است. قابلیت آن در این زمینه به حدی است که حتی ریزش ابرو و مژه را نیز متوقف می کند و بعد از مدتی دارای مژه و ابروهایی سالم و زیبا خواهد شد. جوشانده ریشه، برگ و میوه، روغن و عصاره آن مقوی مو و مانع ریزش و موجب دراز و سیاه شدن آن است. پس از شست شوی صورت و یا استحمام، ابروها و مژه ها را چرب کنید به گونه ای که ریشه موها کاملا به دارو آغشته شود.

بوی بد دهان، تقویت موی سر و سیاه شدن آن، تقویت کننده ی ابرو و مژه، التهاب پلک‌ها، خون ریزی و ترشحات زنان و دور کردن حشرات موذی. برای درمان بیماری های دستگاه تنفسی از دم کرده ی برگ مورد استفاده شود. ۵ گرم برگ مورد را در CC ۲۰۰ آب جوش دم کنید و ۱ استکان ۱۰ صبح و ۱ استکان ۵ عصر با کمی عسل میل شود. برای درمان بیماری های مجاری ادرار از دمکرده برگ مورد به همین روش استفاده شود.

برای درمان خون ریزی و ترشحات زنانه از دم کرده مورد صبح و عصر بنوشند و مقدار ۴۰ گرم در ۱ لیتر آب بجوشانید، در تشتی بریزند و در آن بنشینند. دود کردن برگ مورد حشرات را فراری می دهد.

صور دارویی مورد

دم کرده ۲۵ در هزار برگ به مقدار ۲ فنجان در روز – گرد برگ به عنوان مقوی معده و ضد عفونی کننده به مقدار ۵ گرم قبل از هر غذا – اسانس برگ به مقدار ۰.۵ گرم قبل از هر غذا به عنوان رفع عوارض برونشیت (مصرف اسانس در مصارف داخلی امروزه متروک گردیده است).

اسانس مورد اثر ضد عفونی کننده، بند آورنده خون و آرام کننده دارد. از اسانس مورد در تهیه شیاف جهت درمان بواسیر و از برگ مورد برای تهیه محلول های شست شوی زخم های چرکین، به صورت کمپرس استفاده به عمل می آید. از برگ و گل مورد، نوعی آب مقطر به نام Eau d’ Ange تهیه می شود که معطر و دارای اثر قابض است و سابقا مصرف زیاد داشته است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف مورد

باید توجه داشت که فراورده های مورد نباید به مقادیر زیاد و بی رویه و یا برای مدتی طولانی به کار رود زیرا بر اثر دفع اسانس از راه دستگاه تنفس، مخاط برونش ها تحریک گردیده عوارض ناراحت کننده ایجاد می شود به طوری که ممکن است به جای از بین رفتن سرفه بیمار، موجبات تشدید آن و افزایش ترشحات مخاطی فراهم شود و حتی در مسلولین ممکن است موجب پیدایش اخلاط خونی گردد.

در موارد خاصی برخی افراد نسبت به ترکیبات بلفارول حساسیت به صورت خارش و جوش‌های ریز در محل مصرف نشان داده اند؛ لذا ضروری است قبل از مصرف برای تست حساسیت زایی، روی پوست بازو که به طرف بدن است، مقدار استفاده شود.

کمی از بلفارول مالیده و پس از ۲ ساعت در صورت عدم بروز حساسیت (قرمزی و خارش) از مورداستفاده شود. هم چنین باید توجه داشت فراورده های مورد ، نباید به مقادیر زیاد و بی رویه و برای مدت عوارض طولانی به کار رود، زیرا بر اثر دفع اسانس از راه دستگاه تنفس، مخاط برونش‌ها تحریک شده و عوارض ناراحت کننده ای ایجاد می شود.

زنان باردار نیز نباید اسانس مورد را استفاده کنند. استفاده خوراکی بیش از اندازه از اسانس باعث استفراغ، اسهال و مسمومیت شود. مورد (بیش از ۱۰ گرم) خطرناک است و می تواند استفراغ، اسهال و مسمویت شود.

سابقه تاریخی ‌مورد

در اسطوره های روم باستان، مورد یکی از نشانه های ونوس (خدای عشق و زیبایی و ژوپیتر خدای خدایان روم) محسوب می شود. در آیین زرتشت این گیاه نماد اهورا مزدا است. در دین یهود، مورد یکی از ۴ گیاهی است که از آن برای تهیه «لولاو» در جشن سوكوت (سایه بان ها) که به مناسبت بزرگداشت خروج بنی اسراییل از مصر برگزار می شود، استفاده می کنند.

بوعلی سینا از این گیاه در کتاب قانون خود به عنوان گیاه ضد عفونت یاد کرده است. در نوشته های بقراط گیاه مورد جایگاهی ویژه دارد. در یونان قدیم نماد عشق و زیبایی و عظمت بود و برای نوعروسان تاجی از آن درست می کردند. به علت پایداری برگ مورد، نشانه عشق ماندگار و ابدی زن و شوهر بوده است.

رومیان عقیده داشتند که هر کس چای مورد بنوشد در نزد معشوقه زیبا جلوه می کند و جلوی خانه های خود مورد می پاشیدند تا این که عشق همیشه در خانه های شان باشد. در قرون وسطی استفاده چندانی از مورد به عنوان دارو نمیشد و از قرن ۱۶ میلادی به بعد که این گیاه به طور علمی مورد مطالعه قرار گرفت، استفاده از آن به عنوان مقوی معده، رفع ورم روده و اسهال خونی در بین مردم رایج شد.