آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
نام فارسی: بادرنجبویه ، وارنگ بو
نام علمی: Melissa officinalis
نام فرانسه: Me Lisse, Me Lisse officinale, The de France, Citronelle
نام انگلیسی: Balm, Common Balm, Balm-Mint, Lemon-Balm
نام آلمانی: Melisse, Citronenkraut, Melissenkraut, Zitronenkraut
نام ایتالیایی: Cedronella, Melissa, Erba Cedrata, Appiastro, Limoncina
نام عربی: بادرنجبویه، ترنجان (Turungan)، حشیه النحل (nahll…)
نام‌‌های ديگر: بادرنجوبه، بادرنجونه، بادرنگبويه، وارنگ‌بو، ترنجان، ترنجسان، گياه زنبور، برگ زنبور عسل، مفرح القلب، مليسا، مليسافولون، مليساآفيس ناليس.
بادرنجبویه گیاهی دارویی است از نوع علفی و پایا و با ساقه ای راست از که، مقطع آن چهار گوش و برگ های آن، متناوب و بیضی شکل است و طول آن ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می باشد. ساقه بادرنجبویه، چهار گوش و گاهی کرک داراست و در ابتدا انشعابات جزیی دارد ولی در منطقه گل دار بسیار منشعب می شود.
برگ های متقابل، بیضوی یا مثلثی آن به ۳ تا ۵ سانتی متر می رسد. این برگ ها گاهی کرک دار هستند و حاشیه دندان های عمیق دارند. طول برگ های آن بین ۸ – ۵ سانتی متر می باشد که، از کنار برگ ها گل هایی با کاسبرگ های رنگی که در ابتدا زرد کم رنگ بوده و به سفید و سپس به بنفش تبدیل می شود می رویند.
جام گل، سفید رنگ است و گل ها به شکل دسته های ۳ تا ۶ تایی روی یک دمگل کوتاه، در محور برگ ها قرار می گیرند. میوه آن، فندقه و چهار قسمتی است و تمام گیاه پوشیده از پرزهای ریز بوده و عطر لیموی تندی از خود متصاعد می کنند. وطن اصلی این گیاه، قسمت وسیعی از شرق مدیترانه است.
امروزه بادرنجبویه را، در باغ ها و مزارع تزئینی، طبی و عسل کشت می کنند. در ایران این گیاه اطراف تهران، نواحی شمالی و شرقی ایران و آذربایجان می روید و گاهی نیز در مناطق سنگی پراکنده است. این گیاه را دو یا سه مرتبه در سال، به محض اینکه ارتفاع پا جوش ها به سی سانتی متر رسید جمع آوری می کنند.
باید توجه کرد که، برگ های این گیاه را در هوای خشک باید چید. برگ های این گیاه را باید تا حد امکان به سرعت، در سایه و در حرارت کمتر از ۳۵ درجه سانتی گراد خشکانید. زیرا، اگر این عمل به آهستگی انجام شود، برگ ها به سرعت قهوه ای رنگ می شوند. توجه داشته باشید که، حداکثر دما نباید از ۴۰ درجه سانتی گراد بالاتر باشد.
مشخصات گیاه بادرنجبویه
گياهى است از تیره نعناع، علفى و خودرو و پايا، برگ‌های آن بزرگتر از برگ نعنا و تقريبا مدور با بوى شبيه به بوى قرنفل. شاخه‌‌های زيادى دارد كه از روى ريشه خارج مى شوند، گل آن سفيد رنگ و ريشه آن در زمين مى ماند و هر سال مانند نعناع مى رويد، اين گياه بيش تر در نواحى شمال و مشرق ايران يافت مى‌شود.
از دیگر مشخصات این گیاه این است که ریشه کوچک و استوانه ای شکل، سخت و منشعب دارد. ساقه های آن راست، چهار گوش و پوشیده از کرک است. برگ‌های آن پوشیده از تار، رو به روی هم، به شکل قلب و دندانه دار است. طول برگ‌های آن ۵ تا ۸ و پهنای آن ۴ تا ۵ سانتی متر است. هم چنین سطح پهنک برگ دارای رگبرگ‌های متعدد که به شکل شبکه مشاهده می شود. رنگ برگ‌های آن در سطح فوقانی پهنک، سبز تیره ولی در سطح تحتانی آن سبز روشن است.
از کنار برگ‌هایش، گل هایی با کاسبرگ‌های رنگی می روید که در وهله اول زرد کم رنگ است، سپس به سفید و در نهایت به بنفش تبدیل می شود. گل های آن در خرداد تا اوسط مرداد ظاهر می شوند که به تعداد ۶ تا ۱۲ عدد نیز در کنار برگ‌ها ظاهر خواهند شد. این گیاه بین ماه های تیر و مرداد گل می دهد. میوه آن چهار فندقه ای و به رنگ قهوای است.
این گیاه دارای عطری با طعم لیموی تند و موطن اصلی این گیاه قسمت وسیعی از شرق مدیترانه است. امروزه به منظور بهره برداری های تزیینی و طبی و تولید عسل، این گیاه را در باغ ها و مزارع کشت می کنند. خاستگاه اصلی آن شرق مدیترانه است و در بعضی از نقاط آذربایجان و جلگه خزر نیز یافت می شود.
تاریخچه بادرنجبویه
پرورش گیاه بادرنجبویه حتی در زمان های خیلی قدیم در بین ملل مختلف جهان به منظور درمان بیماری ها، معمول بوده است. پزشکان و دانشمندان قدیم از آن در آثار خود، نام برده اند مانند آن که تئوفراست در قرن چهارم قبل از میلاد مسیح و در قرون بعد ، Pline و Columelle ( قرن اول میلادی)، از آن استفاده به عمل می آورده اند. تئوفر است در آثار خود آن را به نام melissophyllon و دانشمندان دیگر، آن را به نام abiastrum نامیده اند.
ملیس، نخستین بار در قرون وسطی به عنوان مقوی قلب، در درمان بیماری ها، به کار رفته است. بوعلی سینا آن را در ردیف داروهای مقوی قلب جای داده، برای آن اثر تقویت نیروی حیاتی بدن قائل بوده و چنین بیان داشته است که با مصرف آن، بی حوصلگی ها و کج خلقی ها از بین می رود. دانشمندان دیگر نظیرTrousseau ،Fré dricHoffmann ،Lazare ،Riviere و غیره، مصرف آن را برای رفع حالت مالیخولیایی، طپش قلب، ضعف حافظه، سر دردهای منشا عصبی، احساس صداهای مبهم درگوش، سرگیجه و خستگی های روحی، توصیه نموده اند.
ترکیبات شیمیایی بادرنجبویه
برگ بادرنجبویه دارای، یک ماده تلخ، کامفر، تانن، قندهای مختلف، مواد رزینی، مواد پکتیکی و ۰.۱۰ تا ۰.۲۵ (گاهی ۰.۷۵) درصد اسانس است که، ماده موثره آن به حساب می آید. در اندام سبز این گیاه موادی مانند اسید اولئیک، سیترال، ژرانیول و رزماری اسید وجود دارد. این گیاه دارای اسانس روغنی فرار است که به عنوان منبع غنی از سیترال است. سیترال بوی تند لیمویی دارد و معمولا از مرکبات و از این گیاه گرفته می شود که در صنعت عطرسازی مصرف دارد. هم چنین در برگ‌های بادرنجبویه تانن‌ها وجود دارند. از دیگر ترکیبات آن می توان لیمونن و فلاونوئیدها را نام برد.
اسانس ملیس (Essence de Mélisse)، مایعی بی رنگ یا به رنگ زرد روشن یا زرد مایل به خاکستری و دارای بوی بسیار مطبوع شبیه بوی لیمو می باشد و این بو مخصوصا اگر اسانس از برگ گیاه، قبل از گل دادن به دست آمده باشد محسوس تر است. اسانس ملیس مرکب از سیترال، سیترونل لال ، ژرانیول و لینالول می باشد.
ملیس بازار تجارت، ناخالص است زیرا از برگ گیاه مذکور، مخلوط با اعضای اسانس گیاهانی که بوی لیمو می دهند تهیه می شود و یا آن که اسانس های دیگر مانند اسانس لیمو و اسانس Andropogon های مختلف را که بویی مشابه دارند، به طور تقلب به اسانس ملیس می افزایند.
اسانس ملیس در آب عملا غیر محلول ولی در الكل حل می شود. باید در جای سرد، دور از نور و در ظرف دربسته نگه داری شود . وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه، بین ۰.۸۹۰ و ۰.۹۲۵ است. میوه بادرنجبویه دارای معادل ۱۵ درصد روغن خشک شونده با اندیس ید برابر۱۶۶.۶ است.
نحوه کاشت و تکثیر بادرنجبویه
بادرنجبویه را می توان توسط بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. بذر گیاه بادرنجبویه دارای قوه رویشی کمی است. لذا برای افزایش قوه رویشی، بذرها را باید به مدت ۱۶ تا ۲۰ ساعت در آب و دمای محیط خیساند و یا آن ها را ۴۸ ساعت در دمای صفر درجه سانتی گراد قرار داد.
- تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می شود. کشت مستقیم بادرنجبویه در اواخر پاییز به صورت ردیفی انجام می شود. این بذرها در اوایل بهار سال بعد سبز می شوند. رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند است و علف‌های هرز می توانند بدون رقابت به سرعت توسعه یابند و رویش گیاهان را تحت تاثیر قرار دهند. لذا کشت مستقیم مناسب نیست و تنها در سطوح کوچک این نوع کشت توصیه می شود.
- کشت غیر مستقیم در اواخر فررودین و اوایل اردیبهشت، بذر را در خزانه هوای آزاد و اواخر بهمن در خزانه زیر پلاستیک کشت می کنند. شهریور ماه زمان مناسبی برای انتقال نشا از خزانه هوای آزاد و اواسط اردیبهشت نیز زمان مناسب برای انتقال نشا از خزانه زیر پلاستیک به زمین اصلی است.
- تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته انجام می شود. گیاهان دو تا سه ساله را باید از خاک خارج کرد. پس از تمیز کردن ریشه از علف‌های هرز و جدا کردن قسمت های پوسیده و آلوده بر حسب اندازه پایه مادری آن را به ۳ تا ۴ قطعه تقسیم می کنند. هر بوته باید شامل ریشه، ساقه و چند برگ باشد به علت هزینه و کار زیاد، تکثیر رویشی فقط در شرایط خاص کاربرد دارد.
بادرنجبویه در دوران رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها در دمای ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتی گراد جوانه می زنند. ولی دمای مناسب برای جوانه زنی ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است. این گیاه قادر است برای مدتی خشکی را تحمل می کند.
این گیاه را می توان ۴ تا ۵ سال متوالی در یک زمین کشت کرد. پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود. هنگام آماده سازی زمین فصل پاییز قبل از کاشت گیاه به میزان ۲۵ تا ۳۰ تن در هکتار کود حیوانی پوسیده به زمین اضافه می کنند سپس شخم مناسبی به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر زده می شود. افزودن کود شیمیایی به شرایط اقلیمی و بافت خاک بستگی دارد.
در صورتی که به کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی اقدام شود. زمین فاقد هرگونه علف هرز یا بذر آن ها باشد لذا قبل از کاشت باید مبارزه شیمیایی و مکانیکی با علف‌های هرز انجام گیرد. در صورتی که تکثیر به روش مستقیم صورت گیرد (انتقال نشا از خزانه به زمین اصلی) زمین باید فاقد هر گونه پستی و بلندی و سنگ و کلوخ باشد.
در سال اول یک بار ولی از سال دوم به بعد ۲ یا حتی ۳ مرتبه پیکر رویشی بادرنجبویه را می توان برداشت کرد. زمان مناسب برای اولین برداشت مرحله گل دهی (اواخر تیر) است و دومین برداشت معمولا اواسط شهریور انجام می گیرد. چنانچه شرایط آب و هوایی مناسب باشد اواخر مهر ماه نیز می توان سومین برداشت را انجام داد.
پیکر رویشی گیاهان از ۴ تا ۵ سانتی متری از سطح زمین برداشت می شوند. پیکر رویشی باید هنگامی برداشت شود که قطرات شبنم موجود بر سطح گیاهان بر اثر تابش آفتاب خشک شده باشند. به منظور افزایش کیفیت مواد موثره فقط برگ‌های این گیاه باید برداشت شوند.
برگ‌ها پس از برداشت به سرعت سیاه و یا قهوه ای رنگ می شوند، لذا پس از برداشت باید بلافاصله در حرارت ۴۵ تا ۵۰ درجه سانتی گراد خشک شوند. بذرها از اوایل شهریور به تدریج می رسند، از آن جایی که بذرهای رسیده به اطراف پراکنده می شوند، لذا قبل از رسیدن باید آن ها را جمع آوری کرد.
معمولا اگر از زمین زراعتی، دو مرتبه در سال بهره برداری گردد، جمعا معادل ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلو گرم برگ از هر هکتر زمین به دست خواهد آمد. بهره برداری باید در زمان های مساعد صورت گیرد یعنی صبح ها از ساعت ۹ که شبنم برطرف شده باشد باید به این کار اقدام کرد زیرا در غیر این صورت برگ ها تیره و غیر قابل استفاده خواهند شد.
خواص درمانی و طبیعت بادرنجبویه
برگ بادرنجبویه طبیعتی گرم و خشک دارد. نیرو دهنده و ضد تشنج است به علاوه به عنوان مقوی معده، بادشکن تسهیل کننده عمل هضم و معرق، مورد استفاده قرار می گیرد. اسانس آن دارای خاصیت ضد تشنج و آرام کننده با اثر قاطع است مشروط بر آن که به مقادیر کم و درمانی مصرف گردد.
بادرنجبویه در طب عوام به مصارف عدیده می رسد مانند آن که از آن در رفع دل پیچه های ناشی از نفخ، درد معده منشا عصبی، احساس چنگ زدگی در معده اختلالات هضمی، تپش قلب، سر دردهای یک طرفه، سرگیجه، سنکوپ، عصبانیت ها، بی خوابی، ضعف قلب، احساس صداهای مبهم در گوش، خستگی های روحی، هیستری، مالیخولیا، استفراغ های دوره بارداری، کم خونی دختران جوان، برخی حالات آسم، نزله های مزمن برونش ها، بیماری های مختلف دستگاه تنفسی، فلج، دردهای عصبی دندان، سردرد، گوش درد، تاخير وقوع قاعدگی و غیره استفاده می شود.
طبق اظهار Dr. W. Bohn (در سال ۱۹۲۷)، مصرف بادرنجبویه اثر رفع تند خویی در دختران جوان و زنان با بنیه ضعیف دارد. گرد سرشاخه های گیاه و یا لوسیون حاصل از دم کردن آن، اگر بر روی زخم ها و جراحات اثر داده شود، درد را تسکین می دهد و التيام و بهبود آن را باعث می گردد. مالش دادن جوشانده آن، موجب از بین رفتن دردهای صورت می شود. الكلای آن اگر برروی عضو مالش داده شود، دردهای رماتیسمی و هم چنین ضرب خوردگی ها را تسکین می دهد.
بادرنجبویه در تهیه بسیاری از لیکورها که راهبين مصرف می نمایند، به کار می رود. در عطر سازی مورد توجه بسیار است. به صورت خام نیز ضمن سبزی های سالاد از آن استفاده می شود. برگ تازه آن برای رفع سوزش و درد، بر روی محل گزیدگی زنبور معمولی و زنبور عسل، اثر داده می شود.
جوشانده یا شربت بادرنجبویه برای تقویت معده، کبد و زیاد کردن هوش تجویز می شود. جوشانده این گیاه هم چنین برای تنگی نفس و برای استحکام لثه و دندان ها مفید است و سکسکه را آرام می کند. دم کرده گیاه بادرنجبویه تعریق بدن را افزایش می دهد که راه درمان سنتی سرما خوردگی های همراه با تب است. هم چنین نوشیدن دم کرده بادرنجبویه بعد از غذا به هضم آن کمک می کند.
بيست تا پنجاه گرم از برگ بادرنجبویه را در يک ليتر آب بجوشانيد بعد ده دقيقه دم كنيد سپس آب آن را صاف و شيرين سازيد و روزى سه تا چهار فنجان بنوشيد. دافع سموم، مقوى دل ودماغ و حواس و حفظ و ذكاء و معده و جگر و مفرح است و براى درمان بى‌خوابى موثر خواهد بود.
برگ بادرنجبویه نشاط آور است، دردهایى كه در مغز و داخل جمجمه ايجاد مى‌شود را كاهش مى دهد، بيمارى كابوس و ترس و وحشت‌‌های عصبى را برطرف مى‌سازد. خوردن شربت برگ بادرنجبویه خفقان سرد را درمان مى‌كند. مزه مزه بطيخ آن جهت فساد دندان مجرب است و جويدن تازه آن در دهان بوى شراب و بوى بد دهان را مرتفع مى‌سازد.
صور دارویی بادرنجبویه
در استعمال خارج ، له شده آن بر روی محل دردناک و گزیدگی زنبور معمولی و زنبور عسل، جهت رفع درد و ناراحتی ، اثر داده می شود. از بادرنجبویه، نوعی میکستور نیرو دهنده برای کسانی که دوره نقاهت را می گذرانند و هم چنین برای رفع ضعف عمومی افراد مسن به شرح زیر تهیه می کنند:
| زرده تخم مرغ | ۲ عدد |
| خامه | ۱۸۰ گرم |
| قند | ۳۰ گرم |
| آب مليس (بادرنجبویه) | ۱۵ گرم |
| آب دارچین | ۱۵ گرم |
مواد مذکور را باید مخلوط کرده به خوبی هم بزنند به طوری که به صورت خمیر یک نواخت درآید بعدا در موقع مصرف یک قاشق غذا خوری از آن را در دم کرده بادرنجبویه وارد کرده به خوبی حل نمایند و سپس مصرف کنند. گاهی آب بادرنجبویه را به مقدار ۳۰ تا ۴۰ قطره بر روی یک حب قند می ریزند و مصرف می کنند. از آب بادرنجبویه (آب ملیس) در رفع سنکوپ، احساس کسالت عمومی، احساس چنگ زدگی در معده و غیره استفاده می شود.
اسانس ملیس، اگر به مقادیر بیش تر از حد درمانی به کار رود ایجاد مسمومیت و ناراحتی های شدید می نماید مانند آن که ۲ گرم آن اگر در صبح ناشتا مصرف شود، سریعا ایجاد خستگی عمومی، احساس سنگینی سر، بی حسی و سپس خواب عمیق نموده فشار خون را پایین می آورد.
طرز استفاده و مقدار مصرف بادرنجبویه
روزی ۲ بار، هر بار حدود ۵ گرم از برگ بادرنجبویه را در قوری چینی بریزید، با یک لیوان آب جوش به مدت ۱۵ دقیقه روی بخار دم کنید. سپس تا گرم است آن را صاف و با کمی عسل یا نبات سفید یا نبات زعفرانی واقعی (اكثر نبات‌ها موجود در بازار تقلبی هستند. یعنی به جای زعفران از رنگ های شیمیایی در آن ها استفاده می کنند). ۱ ساعت پیش از غذا یا ۲ ساعت پس از غذا بنوشید. این گیاه به اشکال مختلفی از قبیل اسانس، عصاره روغنی، پماد، کمپرس و دم کرده استفاده می شود.
نحوه مصرف بادرنجبویه
پماد
بادرنجبویه به عنوان مقوی معده ضد نفخ است و از پماد آن به عنوان ضد تبخال استفاده می گردد. روغن این گیاه آرامش بخش بوده و فشار خون را کمی پایین می آورد. تعداد ضربان نبض را نیز کاهش می دهد.
دم کرده
برای تهیه دم کرده، مقدار یک قاشق مربا خوری بادرنجبویه را به ازاء یک فنجان آب جوش در نظر بگیرید. این دم کرده را می توانید ۲ تا ۳ فنجان در روز، برای رفع تهوع و درد شکم و تسکین حالات عصبی مصرف کنید. این گیاه در مقادیر کم، یک داروی بادشکن است. ولی، مقادیر زیاد آن خواب آور ملایمی است.
محل رویش بادرنجبویه
اطراف تهران، پس قلعه در ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ متری، نزدیک دربند، کرج، قزوین، گرگان: جنگل گلستان در ۷۰۰ متری، گنبد کاووس. آذربایجان: حسن بیگلو. کرمانشاه: بین ریجاب و شالان. لرستان: بیشه در ۱۲۰۰ – ۱۴۰۰ متری . گیلان: اطراف رشت.
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف بادرنجبویه
هرچند که گیاه بادرنجبویه مانند بسیاری از گیاهان دارویی دارای خواص مفید است، ولی از مصرف بیش از اندازه آن باید خود داری کنید و در صورت داشتن بیماری خاص و یا مصرف داروی خاص از مصرف خود سرانه آن پرهیز کنید و قبل از مصرف آن با پزشک مشورت کنید. بهتر است اشخاص گرم مزاج گیاه بادرنجبویه را نخورند و اگر هم مصرف کردند، برای رفع عوارض آن می توانند از گل بنفشه و یا سکنجبین استفاده کنند.
تهوع و گیجه، تحریکات پوستی، در مواردی ناراحتی گوارشی، خستگی عمومی، احساس سنگینی در سر، بی حسی و سپس خواب عمیق و کاهش فشار خون از عوارض مصرف بیش از حد این گیاه است. هم چنین کسانی که دارای اختلالات هورمون های تیروئیدی، افرد مبتلا به گلوکوم(آب سیاه چشم)، بارداری و شیردهی، افرد حساس به آسپیرین و کودکان، باید از مصرف این گیاه خود داری کنند.
تداخلات دارویی بادرنجبویه
مصرف هم زمان بادرنجبویه با داروهای زیر می تواند تاثیر این داروها را کم کند و با عملکرد آن ها تداخل کند. لذا در صورت مصرف دارویی خاص، قبل از خوردن بادرنجبویه، حتما با پزشک خود مشورت کنید.
داروهای ضد صرع مانند کاربامازپین، فنی توئین، والپروات سدیم – باربیتورات ها مانند فنوباربیتال – بنزودیازپین ها مانند آلپرازولام و دیازپام – خواب آورها مانند زولپی دم، سوناتا، Rozerem lunesta – ضد افسردگی های سه حلقه ای مانند آمی تریپتیلین، نورتریپتیلین، دوکسپین، آموکسیپین – داروهای هایپرتیروئیدی و هایپوتیروئیدی مانند متی مازول، پروپیل تیویوراسیل، لوتیروکسین، لووکسیل، unithroid ،synthroid – دیفن هیدرامین، doxylamine.
توصیه های مصرفی بادرنجبویه
در مصرف بادرنجبویه، هنگام ابتلا به اختلالات تیروئیدی احتیاط کنید. بهتر است اشخاص گرم مزاج این گیاه را نخورند و اگر هم مصرف کردند، برای رفع عوارض آن می توانند، از گل بنفشه و سکنجبین استفاده کنند. تهوع و گیجی، تحریکات پوستی و در مواردی ناراحتی گوارشی، خستگی عمومی، احساس سنگینی در سر، بی حسی و سپس خواب عمیق و کاهش فشار خون از عوارض جانبی مصرف این گیاه دارویی می باشد.
