شبدر زرد (Meliolotus officinalis)

نام فارسی: شبدر زرد

نام علمی: .Meliolotus officinalis (L.) Lam

نام فرانسه:‌ Pratelle, Trè fledes mouches, Petit trè flejaune, Mé lilotofficinal

نام انگلیسی: Field – Melilot, Melilot trifoil

نام آلمانی: Honigklee, Feld – Steinklee

نام ایتالیایی: Trifoglio lelle nosche, Corona reale, Erba cavalina, Meliloto

نام عربی: اکلیل الملک، هند قوق (Handsouq)، النفل (An nafal)

گیاهی است علفی، دو ساله، به طول ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر (حداكثر) از تیره پروانه واران که در غالب دشت ها، کنار جاده ها، اماکن سایه دار، مخصوصا اگر جنس زمین آهکی باشد به حالت خودرو می روید. برگ های آن مرکب از ۳ برگچه دندانه دار و گل هایش کوچک، به درازای ۶ تا ۷ میلی متر ، به رنگ زرد و معطر است. میوه آن به صورت نیام، بدون کرک، به رنگ مایل به سبز و محتوی یک یا دو دانه می باشد.

قسمت مورد استفاده این گیاه، سرشاخه های گل دار آن است. از این جهت در موقعی که گل ها در گیاه ظاهر می گردد سرشاخه گل دار آن را چیده پس از خشک کردن، در معرض استفاده قرار می دهند.

ترکیبات شیمیایی شبدر زرد

سرشاخه گلدار این گیاه دارای کومارین (coumarine)، اسید ملی لوتیک و اسانس است. از گل های خشک شده آن، اسانسی به رنگ تیره به کمک بنزن و به مقدار نسبی ۰.۱۲ درصد به دست می آید که ترکیب شیمیایی آن هنوز به خوبی مشخص نشده است. دانه اش دارای ۷.۸۰ درصد ماده روغنی و کومارین به مقدار بسیار جزئی است.

خواص درمانی شبدر زرد

برای گیاه شبدر زرد از تیره پروانه واران اثر درمانی عدیده در زمان های قديم قائل بوده اند و هنوز هم چنین اشتهار دارد که سرشاخه گل دار آن، اثر آرام کننده، رفع بیماری های عادی سینه، مدر و هضم کننده دارد.

دم کرده آن جهت رفع تحریکات عصبی، بی خوابی های منشا بیماری های مختلف، بی خوابی های اطفال، احساس اضطراب و سرگیجه، دردهای عصبی، میگرن (migraine)، دردهای رماتیسمی، عدم دفع ادرار، التهاب و ورم کلیه و مثانه، سوء هضم، قولنج های کبدی و غیره بین مردم مصرف دارد به علاوه طبق بررسی های جدید، دارای اثر ضد انعقاد خون، درمان حالات مالیخولیایی، رفع اختلالات زمان یائسگی و کم کننده فشار خون شریانی است.

شبدر زرد به علت دارا بودن مقدار کم کومارین، اثر ضد انعقاد دارد و در نوع نیمه حاد بیماری phlebite (که در آن بر اثر التهاب یک سیاهرگ، لخته کوچک خون ظاهر می شود و تدریجا سبب انسداد مجرای سیاهرگ می گردد) اثر درمانی دارد و چون انتهای آزاد لخته خون، تدریجا از بقیه جدا می شود و وارد جریان خون گردیده، ایجاد آمبولی (embolie) می کند. پس در واقع با استفاده از این گیاه می توان خطر وقوع آمبولی را در بیماری مذکور یعنی فلبیت نیمه حاد (phelbite subaigue) رفع نمود.

در استعمال خارج به صورت ضماد یا پماد و دم کرده آن به صورت کمپرس، حمام و غیره به کار می رود. دم کرده آن به صورت کولیر جهت رفع تورم پلک ها و ورم ملتحمه نیز مصرف دارد به علاوه از آن در رفع دردهای رماتیسمی، جمع شدن شیر در پستان، رفع جوش های صورت و به صورت کمپرس در باد سرخ استفاده به عمل می آید.

صور دارویی شبدر زرد

دم کرده ۳ تا ۵ گرم گیاه خشک شبدر زرد برای هر فنجان، به مقدار ۲ تا ۳ فنجان در روز – دم کرده ۳۰ تا ۵۰ در هزار آن در استعمال خارج جهت تهیه لوسیون، کمپرس و غیره به کار می رود. برای رفع جوش و دانه های جلدی، ۳۰ تا ۵۰ گرم سرشاخه گل دار گیاه شبدر زرد را در مقدار کمی شیر می پزند و پس از سرد شدن به صورت ضماد بر روی پوست اثر می دهند.

از این گیاه مخلوط با مواد زیر، مشمعی جهت رفع دردهای رماتیسمی تهیه می کنند:

(Dinand): موم ۵۰۰ گرم، روغن زیتون ۴۵ گرم، رزین کاج ۴۵ گرم، پیه ۴۵ گرم، گم آمونیاک (اگر موجود باشد، مخلوط در ۴۵ گرم تربانتین) ، گیاه مذکور ۱۲۵ گرم، گرد افسنطین ۸ گرم، گرد بابونه ۸ گرم، برگ بو (چند عدد). مواد مذکور را مخلوط نموده به خوبی مالش می دهند تا به صورت پماد در آید سپس بر روی پارچه ای مالیده، مانند مشمع بر روی عضو دردناک قرار می دهند.

گل های گیاه مذکور که در نواحی شمالی ایران به شبدر زرد موسوم است. مخلوط با گل گندم (.Centaurea cyanus L)، گل حشيشة النور (.Euphrasia officinalis L) و برگ بارهنگ (.Plantago major L) که به اندازه مساوی از هر یک به کار رفته باشد، به مقدار یک قاشق سوپ خوری در یک لیوان آب به مدت یک دقیقه می جوشانند و سپس به مدت ۱۵ دقیقه دم می کنند و از محلول به دست آمده، پس از سرد شدن، با استفاده از چشم شوی، جهت رفع التهاب چشم استفاده به عمل می آورند.

کومارینcumarin) Coumarine ، انیدریدکومارینیک Coumarinic anyhydride)، مادهای به فرمولC_۹H_۶O_۲، به وزن ملکولی ۱۴۶.۴ و یک لاکتون از اسید کوماریک یا ارتوکسی سینامیک (orthoxycinnamique) است. این ماده در تعداد نسبتا زیادی از گیاهان تیره های مختلف از جمله انواع زیر وجود دارد:

و به مقادیر متفاوت در آن ها یافت می شود.

کومارین به صورت بلوری های سوزنی شکل بی رنگ یا منشوری و درخشان و یا ورقه های کوچک مستطیلی ارتورومبیک متبلور می گردد. در گرمای ۶۸ – ۷۰ درجه ذوب می شود. دارای بوی معطر و ملایم شبیه بوی وانیل و طعمی مطبوع و سوزاننده است. به مقدار بسیار کم در آب سرد، به مقدار زیادتر در آب جوش (هر گرم آن در ۵۰ میلی لیتر آب) ولی به مقادیر زیاد در الكل، اتر، کلروفرم، اتردوپترول، روغن ها و اسانس ها حل می شود.

کومارین اثر آرام کننده و خواب آور دارد ولی مصرف آن معمولا با پیدایش حالت تهوع ، استفراغ، سردرد، سرگیجه و پایین آمدن درجه گرمای بدن همراه است. به همین علت، هرگز مورد استفاده های درمانی قرار نمی گیرد. در عطر سازی، آن را به عنوان یک ماده خوش بو کننده به کار می برند.

کومارین در محلول های قلیایی حل می شود و محلول زرد رنگی ایجاد می کند، که تدریجا به صورت ملح اسید کوماریک تغییر شکل می دهد.

محل رویش شبدر‌ زرد

گیاه شبدر زرد در نواحی شمالی ایران، اطراف تهران، قلهک، پل جاجرود، آبگرم، آذربایجان، بلوچستان، تبریز، عمارلو: كبوتر چاک، ایسپیلی و لاهیجان. خراسان: مشهد، فریمان، شوکت آباد در نزدیکی بیرجند، در نواحی بایر و در ارتفاعات ۱۴۰۰ متری . نواحی غربی و مرکزی ایران می روید.

.Melilotus albus Medik

گیاهی علفی، یک یا دو ساله و دارای گل هایی به رنگ سفید و مجتمع است، صفات درمانی مشابه گیاه شبدر زرد دارد.

محل رویش

گرگان: آلمه در ۱۶۸۰ متری، جنگل گلستان در ۹۰۰ متری. مازندران: دره هراز در ۲۱۰۰ متری، شمال جنگل کندوان در ۲۷۰۰ متری. گیلان: خوش آور، سواحل دریای خزر در ۵۰ متری، بین رشت و منجیل. آذربایجان: در ۴۱ کیلومتری شمال شرقی میانه، زنجان، میانه در ۱۵۰۰ متری، مریوان در ۱۸۰۰ متری، کوه چهل چشمه در ۴۴ کیلومتری شمال شرقی مریوان در ۲۲۰۰ متری، سنندج به سمت مریوان.

اراک: مودار (Mudar). لرستان: درود، بیشه در ۱۲۰۰ متری جنوب ایران. خراسان . مرکز ایران: تهران، نزدیک دربند، اوین، پای کوه توچال در ۲۲۰۰ متری، پس قلعه، چیت گر، قزوین در ۱۶۰۰ متری، کرج، کوه دشته در ۱۹۵۰ متری، نصرت آباد در ۱۸ کیلومتری شمال کرج در ۱۸۰۰ متری، اردکان، درود، طالقان، امام شهر، بسطام، سرچشمه در نزدیکی شاهرود در ۱۴۰۰ متری.

از گل های انواع مختلف Melilotus ، گلوکزیدی به نام ملی لوتوزيد Melilotoside به فرمول C_۱۵H_۱۸O_۸ و به وزن ملکولی ۳۲۶.۳۱ نیز استخراج شده است که بعدا به طریق سنتز به دست آمد.

ملی لوتوزید، به صورت بلوری های سوزنی شکل به رنگ مایل به زرد، با یک ملکول آب، متبلور می شود. طعم کمی تلخ، ترش و قابض دارد. نقطه ذوب آن در گرمای ۲۴۰ – ۲۴۱ درجه است (که تجزیه می شود). این گلوکزيد به مقدار خیلی کم در استن و استات اتیل ولی به مقادیر زیاد در آب و الکل حل می شود.