مَنّ (فرآورده های مواد شیرین)

لغت مَنّ که به انگلیسی Manna و به فرانسوی Manne گفته می شود. ریشه‌ى سامی دارد و به زبان عبری مَنّ (man) و به عربی مَنّ (mann) گفته می شود. این نام به طور کلی به فرآورده های مواد شیرینی گفته میشود که از برگ و پوست و شاخه ها و حتی در برخی موارد از خارهای تعدادی از گیاهان در شرایط خاصی بیرون می آید. ظاهر شدن این مواد یا از طریق نیش حشرات به قسمتهایی از گیاه حاصل میشود نظیر گزانگبین، گز علفی، گزخوانسار و نظایر آن و یا به طور طبیعی به صورت قطرات شبنم روی گیاه جمع می شود مانند ترنجبین که روی گیاه خارشتر جمع می شود و یا از طریق وارد کردن شکافی در ساقه و تنه گیاهان به دست می آید.

انواع معروف مَنّ ها اغلب دارای خواص دارویی هستند و در طب سنتی به کار گرفته می شوند مانند ترنجبین، گزانگبین، گزخوانسار، شیرخشت، بید خشت، گز علفی، شکرتیغال و… و همچنین مَنّ هایی که از برخی از گونه های زبان گنجشک، مانند زبان گنجشک گل و از برخی درختان پسته و درختان گز گرفته میشود. ضمنا ترشحات صمغی و رزینی که از تعداد زیادی از کاج ها، اکالیپتوسها، بلوطها، بيدها و… گرفته می شود نیز معمولا تحت عنوان مَنّ نیز رده بندی می شوند. معروف ترین مَنّ ها که در طب سنتی شناخته شده و مصرف دارویی دارند از گیاهانی هستند که به طرق مختلف از آنها مَنّ گرفته می شود و عبارتند از:

* زبان گنجشک گل که شیرخشت مرغوب تجارتی سیسیل را میدهد.

* خاربز با خارشتر که ترنجبین می دهد.

* درخت سدر لبنان که صمغ میدهد.

* درخت لاریکس که از آن تربانتین می گیرند.

* درخت گز که گزانگبین تولید میکند.

* درخت بلوط که گز علفی تولید میکند.

* نوعی گون که گزخوانسار تولید میکند.

*گیاه شیرخشت که نوعی شیرخشت تولید میکند.

* درخت بید خشت که بیدخشت تولید میکند.

*گیاه شکرتیغال پیله حشره ای که روی گیاه Echinops candidus زندگی میکند.

* زیتون که صمغ زیتون تولید میکند.

* اکالیپتوس که از آن صمغ کینو میگیرند.

* درخت عشر که از آن سکٌرالعشر میگیرند که سمی است.

ترنجبین نوعی مَنّ

به فارسی «ترنجبین»، «ترانگبين»، و «ترنگبين» گفته می شود و در حقیقت معرب ترنگبین است که در فارسی معمول می باشد. به فرانسوی Manne de perse و به انگلیسی Manna of hedysarum و به عربی «ترنجبین» نامند. ماده ای است شیرین که از مَنّ ها که به صورت شبنم روی گیاه حاج یا خارشتر یا خاربز می نشیند.

گیاه «خارشتر» درختچه یا بوته خاری است از خانواده بقولات که در بیابان‌ها و دشت‌های کم ارتفاع ایران مانند خراسان، تبریز، زرند، اطراف قم و بوشهر به طور خودرو فراوان دیده میشود. در فصل گرمای زیاد و در اواخر تابستان روی برگها و شاخه های این گیاه، قطرات ترنجبین، شبها ظاهر می شود و روستاییان محل، صبح های خیلی زود قبل از طلوع آفتاب آن را جمع آوری مینمایند.

معمولا در مناطقی که این گیاه ترنجبین نمی دهد به مصرف تعلیف دام، شتر و بز می رسد. به همین جهت این گیاه خارشتر یا خاربز معروف شده است. البته در مناطقی که این گیاه ترنجبین می دهد نیز شتر و بز خیلی دوست دارند از آن تعليف شوند و پروار هم می شوند ولی شتربانان و روستاییان و چوپانان چون از ترنجبین نفع بیشتری عایدشان می شود در این گونه مناطق از چرای گیاه خاربز خودداری می نمایند و از سایر گونه ها که در همان مناطق می رویند و ترنجبین نمی دهند نظير Hedysarum semenowi برای چرای دام استفاده می کنند.

سابقا مرسوم بود از ترنجبین در خراسان و یزد در کارخانجات ساده قندگیری به طور سنتی قند می گرفتند ولی بعدها چون فروش ترنجبین از نظر دارویی بازار بهتری پیدا کرد فقط به عنوان دارو می فروشند.

از نظر ترکیبات شیمیایی روشن شده است که در ترنجبین به مقدار زیادی قند ساکاروز وجود دارد.

خواص

ترنجبین طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم ولی در عین حال تر است. به طور کلی ملین و مسهل صفرا بوده و در مورد سرفه، درد سینه، تسکین عطش و تب های گرم از شیرخشت لطیف تر و موثرتر است. با آب پنیر برای اخراج اخلاط سوخته و با ما الشعیر برای دفع اخلاط گرم و مخلوط با کره برای باز کردن ادرار در مواردی که ترشح ادرار بند می آید و مداومت در مصرف آن با شیر تازه برای تحریک قوای جنسی مفید است.

برای این کار باید ۳۰ گرم آن را با ۲۰۰ گرم شیر تازه هر بار بیاشامند. اگر ترنجبین با آب زیره خورده شود برای دفع صدای شکم که با تب خفیفی توام باشد، نافع است. خوردن ترنجبین برای بیماران مبتلا به حصبه، اسهال خونی بواسیر و خون ادراری و آبله جایز نیست.

در مورد بیمارانی که مبتلا به آبله هستند ابوعلی سینا برای لینت مزاج تمر هندی را توصیه می نماید و اگر به تنهایی اثر نبخشید معتقد است که قدری شیرخشت به آن اضافه شود و به هرحال توصیه این است که از خوردن ترنجبين احتراز شود.

معمولا از ترنجبین در مورد تب‌های گرم نباید استفاده نمود و در این موارد اگر لینت مزاج مورد نظر باشد باید از تمرهندی و رب میوه های ترش و نظایر آن استفاده شود. ترنجبین برای طحال و اشخاص گرم مزاج مضر است. برای تهیه آب ترنجبين مقدار لازم ترنجبین را در آب جوش میریزند تا حل شود و آب صاف روی آن را برداشته و میگذارند که قدری بماند و مواد خارجی آن ته نشین شود و مایع صاف روی آن، آماده خوردن است.

اگر صبح ناشتا خورده شود موثرتر است. مقدار خوراک آن ۳۵-۱۲ گرم است و جانشین آن از نظر دارویی شیرخشت است.

خاربز – اشترخار

به فارسی «خاربز»، «اشترخار» و «علف ترنجبین» نامیده میشود. در محل‌های مختلف ایران نظیر بلوچستان و سایر مناطق در هر محل نام محلی خاصی دارد. در كتب طبی سنتی با نام «حاج» آمده است و به هندی «جواسا» گفته می شود. به فرانسوی Alhagi که ظاهرا از عربی گرفته شده و همان الحاجی است و به انگلیسی CameHedysarum thor , گویند. این گیاه از خانواده Leguminosae می باشد.

مشخصات

خاربز درختچه ای کوچک گسترده روی زمین که بلندی آن از نیم متر تا یک متر، خاردار است و و کرکهای تیزی دارد. غلاف میوه آن کرکدار کمی ضخیم و خمیده و اسفنجی و تخمدان آن پوشیده از تارهای ابریشیمی است. ریشه آن بسیار عمیق می شود تا به آب برسد. دانه های آن در ابعاد ارزن و به رنگ سرخ است.

این گیاه و واریته هایی از آن به طور گسترده در جنوب و شرق ایران در بلوچستان، بوشهر، کرمان، اهواز، سرخه و در بجنورد و شیروان، سمنان و دامغان و در زرند و تفرود (نزدیک قم) دیده میشود. در هندوستان نیز در بلوچستان و پنجاب دیده می شود. نام های محلی آن در بلوچستان «خاربز»، «شترخار»، «اشترخاره» و در سایر نقاط با نامهای «شینز»، «گز»، «ماخ»، «گندر»، «زاز»، «تان وان»، «استرخار»، «کاندرا» و… شناخته می شود.

این گیاه را به آن سبب علف ترنجبین گویند که در فصل گرمای تابستان روی برگها و شاخه های آنها قطرات سخت ترنجبین به شکل شبنم که سفت شده باشد، دیده میشود.

خواص

خاربز با حاج از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که این گیاه مدت و مسهل است و برای سینه بسیار خوب است. جوشانده آن معرق است. مالیدن روغن برگ‌های آن برای روماتیسم خیلی نافع است و گل های آن برای بواسیر بسیار مفید است. عرق گیاه ترنجبين اگر مدتی با مداومت خورده شود برای دفع سنگ کلیه و مثانه تا حدودی موثر است. ترنجبین که از این گیاه به دست می آید از متها میباشد که طعم آن شیرین است.

اگر سه قطره از آب خالص گیاه ترنجبین با آب خاربز ناشنا در بینی ریخته شود و بعد از یک ساعت روغن بنفشه استنشاق شود برای رفع سردرد مزمن بسیار مجرب است و به طور کلی بازکننده‌ انسداد مجاری است.

شیرخشت

ماده ای است سفیدرنگ کمی مایل به زرد و شیرین. یکی دیگر از مَنّ ها می باشد. به فارسی «شیرخشت»، «شیرخشک» و «شیخاشاک» می گویند. به فرانسوی Manne purgative و به انگلیسی Purgative Manna نامند. شیرخشت دارای انواع مختلفی است که از چندین نوع گیاه گرفته می شود که از نظر خواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هستند.

نوعی گیاه شیرخشت، به فارسی «شیرخشت» و به فرانسوی Cotoneaster و به انگلیسی Rockspray گفته میشود. این گیاه دارای گونه های مختلفی است و در مناطق مختلف ایران با نام های محلی مختلفی شناخته میشود. از جمله در منجیل و قوشخانه «رازقی و ایرقی»، در ارسبارن «چالقه، چالگو و چالقی» در کتول «گرچوب»، در پل زنگوله و سیاه بیشه «رپنو و ورد» در آمل و کجور «وجل»، شیرین سو «قزوین» «ویر و آره جوره»، در رودبار «بجا»، در مریوان «ارغوان»، در عمارلو «وشور و راشگر»، در دره کرج «شیرخشت» و در آذربایجان غربی «داغ هيواسی و دارگیزیک» و در سردشت «برق» می باشد.

در کتب مختلف با نام های «شیرخشت»، «گپ شیر»، «گوژدون چو»، «سیاه چوب» و دوشان آلماسی» آمده است.

گیاهی است از خانواده Rosaceae جنس Cotoneaster و وجه تسمیه این گیاه این است که Cotoneum در لغت به معنای به و aster به معنای شباهت است و به علت شباهتی که برگهای این گیاه با برگ درخت به دارد به این نام موسوم شده است. تمام گونه های این گیاه شیرخشت نمیدهد و از برخی گونه های آن شیرخشت می گیرند.

گیاه دیگری که از آن شیرخشت مرغوب تجارتی گرفته می شود، درختی است کوچک که به فارسی «زبان گنجشک گل» و به فرانسوی Frene a fleur و به انگلیسی Flowering ash و Momna ash گفته می شود. این درخت را به هندی «شیرخشت» می نامند.

این درخت بومی مناطق مدیترانه ای و خاور نزدیک است و در ایتالیا و سیسیل فراوان می باشد و شیرخشت مرغوبی به نام شیرخشت سیسیل در تجارت بین المللی عرضه می شود و عملا 90 درصد شیرخشت که در بازار بین المللی عرضه می شود احتمالا از این منبع است. این درخت در بعضی از باغ های ایران نیز کاشته می شود. گل های خوشه ای سفید زیبایی دارد.

مشخصات

درخت زبان گنجشک گل که به بلندی ۵۶ متر است، بهره برداری از شیرخشت آن یا به عبارت کلی مَنّ معمولا از سال هشتم و نهم شروع می شود. به طور طبیعی در اثر نیش حشره ای به نام Cicata omi که در منطقه وجود دارد مقدار کمی شیرخشت از درخت خارج می شود ولی در اثر شکافی که به تنه درخت ایجاد می شود، شیرخشت به مقدار زیاد تجارتی از آن خارج می شود.

ترتیب کار این است که در ماه‌های تیر و مرداد یک شکاف عرضی تا عمق چوب بر روی پوست قسمت پایین درخت ایجاد میکنند و هر روز شکاف دیگری با فاصله چند سانتی متر بالای شکاف اول ایجاد می کنند و مَنّ که از آن خارج می شود را جمع آوری می نمایند.

این عمل را در طول ماه‌های گرم تابستان انجام می دهند. شیرخشت به دست آمده از زبان گنجشک گل که از نظر خواص درمانی تقریبا مشابه سایر قسمت های محصول دو نوع گیاه قبلی است ولی طعم آن که در ابتدا شیرین است تدریج کمی تلخ می شود.

به هرحال از نظر ترکیب شیمیایی شبیه سایر شیرخشت ها می باشد و دارای ساکاروز و مانیت و دکستروز است و اختلاف کمی که انواع شیرخشت ها با هم دارند به علت تفاوت ترکیب و مقدار مواد بالا در شیرخشت میباشد.

به طور کلی همه شیرخشت ها در خاصیت مسهلی مشترک هستند. باید توجه شود که زبان گنجشک گل در شرایط اقلیمی رویشگاه طبیعی خود به قدر کافی شیرخشت میدهد ولی در خارج از آن شرایط اگر کاشته شود، البته می روید و رشد می کند ولی از نظر استخراج مَنّ ممکن است قابل توجه نباشد. نظیر زبان گنجشک‌های گل که در باغ های ایران می رویند.

ترکیبات شیمیایی

در شیرخشت ها به طور کلی قندهایی مانند گلوکز، دکستروز، ساکاروز و ضمنا ماده شیرین دیگری به نام مانیت به فرمول خام C6H1406، مقدار جزیی مادهای چرب و غیره وجود دارد. ماده مانیت قسمت عمده ساختمان شیمیایی مَنّ ها را تشکیل می دهد (۴۰۵۵ درصد). در شیرخشت زبان گنجشک گل این ماده را فراكسین می نامند که در حقیقت گلوکوزیدی است که در پوست و تنه‌ ساقه زبان گنجشک گل یافت می شود.

ماده عامل مسهلی شیرخشت همین مانیت یا فراکسین است که خاصیت مسهلی به شیرخشت زبان گنجشک گل نیز می دهد. در گزارش دیگری آمده است که ماده‌ فراکسین در پوست درخت وجود دارد و از پوست، داخل شیرخشت می شود.

مانیت جسمی است سفید، بی بو با طعمی شیرین و مطبوع و محلول در آب برای تهیه‌ آن در مقیاس کم روش ساده ای معمول است به این ترتیب که شیرخشت خالص اشکی خوب را با الكل ۳۳ درجه در حمام بن ماری حرارت میدهند و محلول را در حالت جوش صاف مینمایند و بعد میگذارند سرد شود و مانیت حاصل شود.

بعد مانيت را خشک نموده و نرم میکوبند. نیروی مسهلی مانیت مانند شیرخشت است، با این تفاوت که طعم تهوع آور شیرخشت را ندارد.

شیرخشت به طور کلی به سه صورت در بازار عرضه می شود. نوع اول را اشکی گویند و به فرانسوی Manne en lammes گفته میشود. به صورت قطعات متبلور، سوراخ دار و اشکی شکل به قطر یک انگشت است. این قسم شیرخشت خالص تر از سایر اقسام است.

رنگ آن سفید با طعم شیرین و خیلی کم تهوع آور است. این نوع شیرخشت در بازار بین المللی به شیرخشت سیسیلی معروف است. نوع دوم شیرخشت تخته ای یا تکه ای است که به فرانسوی Manne en sorte گفته میشود. به صورت قطعات کوچک نرم و یک تکه است.

رنگ آن زرد تیره چرک، غیرخالص و طعم آن شیرین است ولی خیلی نامطبوع تر از نوع اول و اغلب تهوع آور است. نوع سوم شیرخشت چرب که به فرانسوی La manne grasse گفته می شود که ناخالص ترین نوع شیرخشت است که در جریان فاسد شدن می باشد و طبعا ارزانتر و کم خاصیت تر از سایر اقسام است. در صنایع داروسازی از تقطیر مانیت با نمک آمونیاک ماده ای به نام مانی تین به فرمول CHgN2 به دست می آید که مایع چرب سمی است. به علاوه در زبان گنجشک گل مقدار ماده‌ی دیگر به نام مانیتول وجود دارد که ماده سفید متبلور و شیرینی است و از الکل ها می باشد.

خواص

انواع شیرخشت از نظر طبیعت کمی گرم و از نظر رطوبت و یبوست معتدل است. نوع شیرخشت مرغوب که از ایتالیا وارد می شود خالص و تمیز و دارای شیرینی خاصی است که با شیرینی شکر متفاوت است و پس از چند لحظه که در دهان گذارده شود کمی سرد می شود.

انواع دیگر آن که در بازار مشهد و خراسان بیشتر عرضه می شود به خلوص اولی نیست، طعم آن شیرین است ولی زبان را خیلی کم سرد می کند ولی از نظر خواص مسهلی در همان ردیف است. شیرخشت هایی که از گیاه شیرخشت گرفته می شود نیز از نظر خواص مسهلی و دارویی و طبیعت با سایرین در یک ردیف هستند.

شیرخشت، ملین است و مسهل صفرا و اخلاط سوخته می شود و برای تقویت کبد، معده واحشا داخل شکم مفید است. حرارت معده، قلب و کبد را تسکین می دهد و برای سرفه، خشونت سینه و حلق داروی خوبی است و تحریک، اضطراب و حرارت و یبوست ایجاد نمیکند، حتی برای اطفال و پیران مناسب است.

چند دستور دارویی شیرخشت

مسهل شیرخشت: ۵۰ گرم شیرخشت اشکی را در ۱۰۰ گرم شیر بریده حل کرده و یک دفعه بیاشامند.

مارمالاد مسهل قهوه ای: شیرخشت اشکی، فلوس خیارشنبر پخته، روغن بادام شیرین و قند خردشده از هر یک ۵۰ گرم، دم کرده غلیظ قهوه ۷۵ گرم. شیرخشت را در دم کرده قهوه حل کرده و صاف نمایند و طبق معمول، سایر مواد را بیفزایند و به خوبی مخلوط کنند. در برونشیت مزمن دو قاشق چایخوری صبح و به همین اندازه شب، سه ساعت پس از غذا میل نمایند.

فرمول دیگر مسهل: ۳۰ گرم شیرخشت اشکی را در ۱۰۰ گرم آب حل کرده و صاف نمایند و ۳۰ گرم فلوس پخته و ۳۰ گرم روغن بادام شیرین به آن افزوده صبح ناشتا به فاصله نیم ساعت به نیم ساعت یک قاشق سوپخوری بیاشامند تا یک دو بار عمل تخلیه انجام گیرد.

به طور کلی مقدار مصرف شیرخشت برای اطفال کوچکتر از سه سال تا ۱۵ گرم، برای کودکان تا ۵ سال ۲۰-۱۰ گرم (بسته به قوی و ضعیف بودن طفل) برای اطفال بزرگتر از ۵ سال در حدود ۳۰ گرم و برای اشخاص بالغ حدود ۶۰ گرم است که به عنوان مسهل ملایم و راحت خورده می شود.

بیدخشت

بیدخشت، ماده ای است شیرین شبیه شیرخشت با ترکیباتی کمی متفاوت و شبیه شکر نیشکر است. از مَنّ ها می باشد. این مَنّ از نوعی بید گرفته می شود. نام علمی این بید .Salix fragilis L می باشد. درختی است از خانواده بیدها  Salicaceae که به فارسی افوكا، و در کتب طب سنتی با نام های «بیدشیرخشتی» و «صفصاف مشفق» نامبرده می شود.

در جلگه های شمال ایران به طور خودرو می روید و در مازندران با نام های محلی «یک» و «وی» و «ویدار» شناخته می شود. در سایر نقاط ایران نیز کم و بیش کاشته می شود از جمله در شهریار تعدادی از آن دیده میشود.

این درخت بومی اروپا و آسیای شمالی است تاکنون پایه های نر آن در ایران دیده شده است. گل های نر آن به صورت شاتون انبوه و مخروطی شکل است که در اوایل بهار کمی قبل از برگها و یا همراه با برگ های خیلی جوان بید ظاهر می شود. به رنگ زرد متمایل به سبز به شاخه های آن مانند بید مجنون کمی از تاج درخت آویزان است و شاخه ها خیلی ترد و شکننده است به همین علت آن را به فرانسوی Saule fragile و به انگلیسی Brittle willow نامند.

بیدخشت که از این بید گرفته می شود از نظر رنگ و شکل شبیه شیرخشت است ولی مزه و طعم آن در عین حال که شیرین است ولی با شیرخشت متفاوت می باشد. از نظر طبیعيت و خواص درمانی مشابه شیرخشت ولی کمی ضعیف تر از آن است.