پای گرگ (Lycopodium clavatum)

نام فارسی: پای گرگ

نام علمی: .Lycopodium clavatum L

نام فرانسه: Herbe aux massues, Patte de loup, Lycopode officinal, Lycopode

نام انگلیسی: Stag-horn-mass, Club moss

نام آلمانی: Lycopodio, Kolben Barlapp

نام ایتالیایی: Musco terrestre, Licopodio

نام عربی: مسکنه، رجل الذئب، کبریت نباتی

پای گرگ از گروه نهانزادان آونددار، گیاهی پایا و دارای ساقه طويل، به دو صورت خزنده و راست و به رنگ سبز روشن است. ساقه خوابیده آن، از برگ های ریز که در دو ردیف ظاهر می شوند، پوشیده می باشد و بر روی آن، ساقه های راست که حامل تعداد کمی از برگ های کوچک هستند، پدید می آید. از مشخصات آن این است که در قسمت انتهایی، به ۲ یا ۳ سنبله ساده استوانه ای شكل منتهی می شود. هر سنبله آن از یک محور مرکزی تشکیل می یابد که در واقع امتداد ساقه های راست گیاه است و از فلس های کوچک و مثلث شکل پوشیده می باشد.

در کنار هر یک از این فلس ها نیز کپسولی لوبیایی شکل (هاگدان) که جدار آن از یک لایه سلول تشکیل می یابد و با دو شکاف باز می شود، ظاهر می گردد که محتوی هاگ هاست. قسمت مورد استفاده گیاه پای گرگ هاگ های آن است که پس از پاره شدن جدار نازک هاگدان ها، از درون آن ها خارج می شوند، به علاوه ساقه های عاری از سنبله های هاگزای نیز، به مصارف درمانی می رسند. این گیاه در جنگل ها و نواحی مساعد غالب نقاط اروپا، آسیا، امریکای شمالی و افریقای جنوبی می روید و به نظر می رسد که در ایران نیز وجود داشته باشد.

برای به دست آوردن گرد لیکوپود (گوگرد نباتی) که هاگ های گیاه پای گرگ است، باید سنبله های هاگزای را کمی قبل از رسیدن کامل، چید و آن ها را بر روی پارچه ای تکان داد سپس هاگ های خارج شده را جمع آوری نمود. گرد ليکوپود، به رنگ زرد روشن و بسیار ظریف و سبک وزن است و اگر در آب ریخته شود بدون خیس شدن، در سطح آن قرار می گیرد ولی با وارد شدن در آب جوش، در آن فرو می رود. الكل، اتر، اسانس ها و روغن ها نیز آن را به سرعت مرطوب می سازند. گرد لیکوپود اگر در شعله آتش قرار گیرد، به شدت می سوزد و شعله آبی و نورانی ایجاد می نماید. فاقد طعم ولی دارای بوی بسیار ضعیف است.

لیكوپود

لیکوپود (گوگرد نباتی) از سنبله های گیاه پای گرگ گرفته می شود به این طریق كه سنبله های دارای هاگ گیاه را كمی قبل از رسیدن كامل چیده و روی پارچه ای تكان می دهند سپس هاگ های خارج شده و روی پارچه ریخته شده را جمع آوری می كنند، این گرد زردرنگ است.

ترکیبات شیمیایی ‌پای گرگ

گرد ليكوپود گیاه پای گرگ دارای ۴۷ تا ۵۰ درصد ماده روغنی با بوی مطبوع و طعم ملایم (طعم آن تدریجا تند و تلخ می شود) همراه با کمی موم، قند، موسیلاژ، رزین، اسید سیتریک، مالیک و نشاسته است. Bodeker، در آن به مقدار بسیار جزئی از نوعی الكالوئيد، به نام ليكوپودین (lycopodine) پیدا نمود که طبق عقیده دیگران، مشکوک ذکر گردیده است.

ليكوپودین (Lycopodine) موجود در گیاه پای گرگ، به فرمول C_۱۶H_۲۵NO و به وزن ملکولی ۲۴۷.۳۷ است. در انواع مختلف Lycopodium مانند .L. clavatum L و .L. complanatum L یافت می شود و از آن ها استخراج شده است. تعیین فرمول گسترده آن توسط Harrison و همکارانش و سنتز فرم راسمیک آن توسط محققینی مانند Stork و همکارانش انجام گرفته است. ليکوپودین، به صورت بلوری های منشوری شکل به دست می آید. طعم تلخ دارد. در گرمای ۱۱۴-۱۱۵ درجه ذوب میشود.

نقطه ذوب فرم راسمیک آن، گرمای بین ۱۳۰ و ۱۳۱ درجه است. در آب، الكل، بنزن، کلروفرم و اتر حل می گردد. در کتب علمی جدید، وجود لیکوپودین در نوع اول از ۲ گیاه مذکور یعنی در .L. clavatum L انعکاسی ندارد. هاگ انواع دیگر Lycopodium مانند .L. annotinum L و .Lanceps Wall نیز می تواند به مصارف مختلف برسد. از نوعی ليکوپود یعنی از .Lycopodium annotinum L که در فوق ذکر شد موادی به نام های آنوتی نین و لیکودین به دست آمده است.

ليكودين (Lycodine) موجود در گیاه پای گرگ، به فرمول C_۱۶H_۲۲N_۲ و به وزن ملکولی ۲۴۲.۳۷ است. استخراج آن از گیاه مذکور توسط F.A.L.Anet و C.R.Ives ولی تعیین فرمول گسترده آن به وسیله W.A. Ayer و G.G. Iverach انجام گرفته است. فرم راسمیک لیکودین را محققینی مانند E. kleimann و CH. Heathock در سال ۱۹۷۹ سنتز نموده اند. ليكودين، به صورت گرد متبلور به دست می آید. در گرمای ۱۱۸ تا ۱۱۹ درجه ذوب می شود. برای آن مصارف درمانی و صنعتی ذکر نشده است.

آنوتی نین (Annotinine) موجود در گیاه پای گرگ، به فرمول C_۱۶H_۲۱NO_۳ و به وزن ملکولی ۲۷۵.۳۴ است. استخراج آن به وسیله Mansk و Marion و سنتز آن توسط Wiesner و همکارانش انجام گرفته است. فرمول گسترده این ماده توسط Marion ،Przybylska و محققین دیگر تعیین شده است.

آنوتی نین، به صورت بلوری های منشوری شکل و شفاف در مخلوط کلروفرم و متانول به دست می آید. در گرمای ۲۳۲ درجه ذوب می شود. در کلروفرم و اسید کلریدریک رقیق محلول است ولی در متانول به مقدار کم حل می گردد. برای آن، مصارف درمانی و صنعتی ذکر نشده است. ماده روغنی گرد ليكوپود پس از استخراج، حالت روان دارد و در دمای ۲۲- درجه انجماد پیدا می کند. رنگ آن از زرد روشن تا سبز تغییر می کند. بوی موم و طعمی ابتدا ملایم و سپس تلخ دارد. اختصاصات روغن مذکور به شرح زیر است:

• وزن مخصوص در گرمای ۱۵ درجه، معادل ۰.۹۳۶
• اندیس انکسار در گرمای ۱۸ درجه، ۱.۴۶۶۰
• اندیس صابونی بین ۱۹۵ و ۲۲۴
• اندیس ید ۸۱
• نسبت مواد صابونی نشدنی آن در حدود ۰.۵ درصد.

در نوع دیگری از گیاهان پای گرگ مانند Lycopodium fawcettii Lloyd ماده ای به نام ليكوفاوسین (Lycofawcine) استخراج شده است. ليكوفاوسین (Lycofawcine) به فرمول C_۱۸H_۲۹NO_۴ و به وزن ملکولی ۳۲۳.۴۲ است. فرمول گسترده این ماده توسط Ayer و همکارانش تعیین شده است. ليكوفاوسین، حالت مایع دارد. پرکلرات آن به حالت متبلور به دست می آید و در گرمای بین ۲۹۰ و ۲۹۴ درجه تجزیه می شود. از سوختن گرد ليكوپود، حداکثر باید معادل ۳ تا ۴ درصد، خاکستر برجای بماند.

قسمت های مورد استفاده پای گرگ

قسمت مورد استفاده گیاه پای گرگ هاگ های آن است که پس از پاره شدن جدار نازک هاگدان ها، از درون آن‌ها خارج می شوند، هم چنین ساقه های بدون سنبله ها نیز هاگ زا است. برای جمع آوری گرد هاگ ها (ليکوپود)، سنبله های هاگ زا را مدتی قبل از رسیدن کامل، برداشت و آن ها را تکان می‌دهند، سپس هاگ های خارج شده را جمع آوری می کنند.

این گرد به رنگ زرد روشن، بسیار ظریف، سبک وزن و بدون طعم است، اما هاگ یا اسپور (Spore) در زیست شناسی و باکتریولوژی ساختاری تولید مثلی است که برای ادامه نسل و بقا در شرایط سخت برای مدت های مدید سازگار شده است. هاگ در چرخه ی زندگی بسیاری از گیاهان، جلبک‌ها، قارچ‌ها و برخی تک یاختگان و باکتری های گرم مثبت وجود دارند.

یکی از ویژگی های برخی باکتری‌ها توانایی ساختن های درونی (اندواسپور) است که باکتری‌ها را در شرایط نامساعد محیطی محافظت می کند. برای مثال اغلب باکتری‌ها در دمای بالاتر از ۸۰ درجه سانتی گراد کشته می‌شوند. ولی باکتری‌هایی که در حالت هاگ هستند دمای ۱۰۰ درجه را نیز تحمل می کنند و برای از بین بردن آن‌ها استریلیزاسیون (در دمای ۱۳۰ درجه به مدت ۲۰دقیقه) لازم است.

دارای کمی بو است و اگر در آب ریخته شود، بدون خیس شدن روی آب قرار می گیرد. اما اگر آن‌ها را در آب جوش بریزید، در آن فرو می روند. گرد لیکوپود اگر در شعله ی آتش قرار گیرد، به شدت می سوزد و شعله ی آبی و نورانی ایجاد می کند.

طرز استفاده و مقدار مصرف پای گرگ

به شکل تنتور، شربت و گرده. طریقه مصرف لیکوپود به صورت شربت است. مقدار مصرف آن ۴ گرم است. پس از مصرف لیکوپود ادرار غلیظی همراه با مواد زاید و مخاطی از بدن دفع می شود. مقدار مصرف تنتور لیکوپود بین ۱۰ تا ۶۰ قطره است که با کمی آب مخلوط کرده روزی ۲ تا ۳ بار در روز میل شود. برای مصرف تنتور لیکوپود، ۶۰ قطره تنطور را در کمی آب مخلوط کرده و ۲ یا ۳ مرتبه در روز استفاده می کنند. در استعمال خارجی، این جوشانده‌ گیاه برای رفع انقباضات دردناک و غیر ارادی ماهیچه ها، رماتیسم و… به کار می رود.

خواص درمانی پای گرگ

کلیه قسمت های گیاه پای گرگ (عاری از سنبله ها)، خاصیت ملين، بادشکن، مدر و ضد احتقان دارند، به علاوه دارای اثر اختصاصی بر روی کلیه و دستگاه دفع ادرار می باشند. با مصرف ليكوپود، می توان به طور قاطع، عدم دفع ادرار را که با تشنج همراه باشد، رفع کرد به علاوه نزله مثانه را در بزرگسالان، معالجه نمود.

H. Schulz در سال ۱۹۲۹ میلادی، مصرف له شده اعضای گیاه پای گرگ را در قند شیر، که به نسبت ۱۰ درصد تهیه شده باشد، جهت درمان نزله مثانه، احساس سوزش در مجاری دفع ادرار و در نقرس های کهنه و مزمن، توصیه نموده است. اطبای قدیم مانند Hufeland در سال ۱۸۴۸، آن را دارویی قطعی، جهت درمان حبس البول (عدم دفع ادرار)، به مقدار ۴ گرم به صورت امولسیون با شربت Orgeat همراه با موسیلاژ و صمغ عربی، اعلام داشت.

W. Bohn، ليکوپود را در درمان درد مثانه و ناراحتی دفع ادرار موثر دانسته، اعلام داشت که با مصرف آن، ادرار غلیظی همراه با مواد زاید و مخاطی دفع می شود. پزشکان دیگر نیز نظیر نتایج فوق را از مصرف لیکوپود به دست آوردند، به علاوه مشاهده نمودند که با به کار بردن آن، حجم دفع ادرار بالا می رود و ضمن آن، مقدار زیادی اسید اوریک نیز از بدن خارج می گردد، بدون آن که برای این عمل ليكوپود، بتوانند یک دلیل فیزیولژیکی ذکر نمایند.

برای زیاد کردن ترشحات و دفع ادرار، ۹۰ گرم گیاه پای گرگ را در ۲ لیتر آب وارد نموده، می جوشانند و این عمل را تا رسیدن حجم محلول به ۲/۳ میزان اولیه، ادامه می دهند و از این محلول به مقدار یک فنجان در هر ۱۰ دقیقه مصرف می نمایند.

ليكوپود، در گذشته برای رفع ورم روده اطفال واحتقان ششی ساده مصرف می گردید. اطبای قدیم آن را برای درمان دیسانتری و اسهال های ساده به کار می بردند و برای این کار گرد لیکوپود را به مقدار ۸ گرم در ۱۲۵ گرم آب رازیانه و صمغ عربی و شربت ساده مخلوط می کردند. هم چنین از گرد ليكوپود جهت درمان اسهال کودکان، استفاده می نمودند. در سیبری از مخلوط ۴ قاشق قهوه خوری گرد لیکوپود و ۲ عدد تخم مرغ و قند و آب، امولسیونی تهیه می کردند که برای رفع دیسانتری به کار می رفت.

چهار گرم از گرد لیکوپود را با كمی صمغ عربی در شربت مخلوط كنید و بخورید. برای ناراحتی دفع ادرار مؤثر است و پس از خوردن آن ادرار غلیظی همراه با مواد زاید دفع می شود و حجم ادرار بالا می رود و اسید اوریك دفع می گردد. اگر هشت گرم از لیکوپود را با كمی صمغ عربی و یك صد و بیست گرم آب رازیانه و مقداری شربت ساده مخلوط كنند و بخورند. برای اسهال ساده و اسهال خونی اطفال بسیار مؤثر است. چهار قاشق قهوه خوری از گرد لیکوپود را با دو عدد تخم مرغ و قند و آب مخلوط نموده بخورید برای رفع اسهال خونی مفید می باشد.

از گرد لیکوپود به طور مالیدنی استفاده كنید به عنوان خشک كننده و تسكین دهنده موضع درد مفید می باشد، در موارد التهاب و تحریک ناحیه ی ران اشخاص چاق كه بر اثر مالیدن ران ها به هم دیگر ایجاد می شود و هم چنین رفع تحریک ناحیه ی ران اطفال كه در اثر تماس با ادرار ملتهب می شود، درمان برخی از ناراحتی های پوستی و رفع خارش پوست و اگزما، معالجه قسمتی از پوست بدن كه در اثر زخم از بین رفته باشد یا خراش های پوست، ناراحتی های قارچی و حتی سرطان پوست مفید می باشد.

در طب عوام، نوعی تنطور عاری از طعم و بو، از گرد ليكوپود تهیه می شود که جهت رفع بیماری های دستگاه دفع ادرار، تناسلی و هم چنین دستگاه های تنفسی و کبد و در رماتیسم و نقرس، ورم کلیه، سل، نفخ، یبوست های سرکش، بواسیر، اسپاسم های مثانه و غیره به کار می رود و معتقدند که با مصرف آن، قوای عمومی بدن پس از برخاستن از یک بیماری التهابی و عصبی، بالا می رود. برای این کار نیز ۱۰ تا ۶۰ قطره تنطور را در کمی آب مخلوط کرده در ۲ یا ۳ مرتبه در روز مصرف می کنند.

در استعمال خارج، جوشانده گیاه پای گرگ برای رفع انقباضات دردناک و غیر ارادی ماهیچه ها (Crampes)، روماتیسم و غیره به کار می رود. و امروزه از گرد ليکوپود، اختصاصا به عنوان خشک کننده و تسکین دهنده، مشابه پودر تالک استفاده می شود.برای فلج و سستی اعضا می توان از پای گرگ استفاده کرد. برای درد مفاصل و سیاتیک مفید می باشد. قسمت فوقانی ساقه ی گیاه را بجوشانید و با آب آن موضع دردناک را كمپرس كنید، درد را تسكین می دهد. گیاه خشک را نرم بسایید و ضماد كنید. برای درمان آبسه ها و زخم ها مفید است.

پای گرگ داروی ضد سیفیلیس است. برای بی نظمی عادت ماهانه بعد از پاک شدن به مدت ۷ روز میل شود. نود گرم از قسمت فوقانی ساقه ی آن را در دو لیتر آب بجوشانید تا یك سوم از آب آن بخار شود، بعد آب آن را صاف نموده هر صبح و ظهر و شب یك فنجان بنوشید.

مقوی و تونیک است. بی حس كننده یا آنالژزیك برای كاهش درد مفاصل و درد پشت و كمر می باشد و رماتیسم را معالجه می كند، ضد اسپاسم و ضد احتلام شبانه مردان و منظم كننده ی عادت ماهیانه ی خانم ها می باشد، ادرار آور موثری است و روی دستگاه دفع ادرار اثر قطعی دارد و عدم دفع ادرار یا حبس البول را كه با تشنج همراه است و هم چنین نزله ی مثانه را در اشخاص بزرگسال رفع می كند.

گرد ليكوپود در موارد التهاب و تحریک ناحیه ران اشخاص فربه که بر اثر راه رفتن عارض می شود و هم چنین در رفع تحریک ناحیه ران اطفال که بر اثر تماس با ادرار حاصل می شود و بالاخره در درمان بعضی بیماری های جلدی مانند سوداء که با ترشح همراه باشد و رفع خارش، اگزما و تحریکات جلدی مختلف، می تواند اثرات بسیار مفید ظاهر کند. خوردن لیکوپود باعث دفع اسیداوریک می شود.

در انگلستان در گذشته جهت رفع ناراحتی اولسرها و در سرطان پوست و ناراحتی های جلدی به کار می رفته است. از گرد ليكوپود، در گذشته جهت تهیه حب، در داروخانه ها استفاده به عمل می آمد. کلیه قسمت های گیاه پای گرگ نیز به صورت دم کرده ۱.۵تا ۲.۵ درصد، جهت رفع قي، به کار می رفته است. علت آن که منحصرا مصرف گرد ليكوپود (هاگ ها)، برای درمان بیماری ها در فارماکوپه ها ذکر گردیده آن است که بررسی های جدید وجود یک الكالوئيد سمی را در سنبله های گیاه محقق داشته است.

سنبله های گیاه مذکور دارای الكالوئیدی به نام کلاواتین (clavatine) است که در حيوانات، مخصوصا در گربه، سگ و خرگوش، ایجاد قی و ناراحتی های دیگر می کند، به طوری که مقادیر ۰.۱ تا ۰.۲ گرم آن در خرگوش، موجب می گردد که دو ساعت و نیم پس از مصرف آن، عوارضی نظیر تشنج و خفگی که منجر به مرگ جانور می شود، پیش آید. مشخصات کلاواتین در کتب علمی جدید وارد نشده است.

لیکوپود سمی است و مصرفمقادیر زیاد آن، برای سیستم اعصاب مرکزی مضر است و باعث فلج ماهیچه های قلب می شود. سنبله های گیاه پای گرگ دارای آلکالوئید کلاواتین است که در حیوانات به ویژه در خرگوش و سگ باعث ایجاد ناراحتی و قی می شود. به طوری که مقادیر ۰.۱ تا ۰.۲ گرم آن در خرگوش بعد از ۲.۵ ساعت پس از مصرف آن عوارضی مانند خفگی، تشنج و نهایتا مرگ جانور می شود.

از بین انواع دیگر گیاهان پای گرگ به ذکر دو نمونه درمانی و سمی به شرح زیر مبادرت می شود:

۱- .Lycopodium selago L

نوعی از گیاهان پای گرگ که بیشتر در نواحی کوهستانی، بر روی تخته سنگ ها و یا در جنگل های بعضی نواحی اروپا تا قفقاز و احتمالا در ایران یافت می شود. از مشخصات آن این است که سنبله مشخص از آن به وجود نمی آید. این لیکوپود، سمی است و اثر تحریک کننده دارد. از این جهت کم تر در مصارف داخلی به کار می رود مگر آن که به مقادیر کم مورد استفاده قرار گیرد زیرا اثر قی آور شديد و مسهلی قوی دارد. دارویی است قاعده آور و دفع کننده کرم ولی خطرناک می باشد. موارد مسمومیت و بروز عوارض ناراحت کننده، پس از مصرف آن به ظهور رسیده است.

در اعضای مختلف این نوع از گیاه پای گرگ نوعی ماده ازت دار به نام سلاژين (Sélagine) ذکر شده است. سلاژین (Selagine)، ماده ازت داری به فرمول C_۱۵H_۱۸N_۲O و به وزن ملکولی ۲۴۲.۳۱ است. در ساقه و برگ گیاه مذکور، هم چنین در انواع دیگر آن مانند .L. annotinum L و .Lanceps L نیز یافت می شود. استخراج آن از .L. clavatum L توسط Muszynski و تعیین فرمول گسترده آن توسط Valenta و همکارانش انجام شده است.

سلاژین موجود در این نوع از گیاه پای گرگ ، حالت آمرف دارد و بوی Conine می دهد. در گرمای ۲۲۴-۲۲۶ درجه ذوب می شود. املاح آن جذب کننده رطوبت هستند. مصرف سلاژین، به جای پیلوکارپین در درمان بیماری های چشم مانند glaucome پیشنهاد شده است. در بعضی نواحی از گرد آن به عنوان حشره کش استفاده به عمل می آید. در سوئد دارای مصارفی در دام پزشکی است.

۲- .Lycopodium Saururus Lamk

نوعی از گیاهان پای گرگ در امریکا به عنوان مسهل و سقط کننده جنین مورد استفاده قرار می گیرد. دارای الكالوئیدی به نام پیلی ژانین (Pillijanine) با اثر بسیار سمی است و مقدار ۰.۱۰ تا ۰.۲۰ گرم آن در سگ، عارضه ای نظیر فلج ماهیچه قلب ایجاد می کند که موجب مرگ جانور می شود. ایجاد انقباض مردمک چشم را نیز باعث می گردد.