به لیمو (Lippia citriodora)

نام فارسی: به لیمو

نام علمی: Lippia citriodora

نام انگلیسی: Lemon verbena

نام فرانسه: Citronelle، V. des Indes، Verveine du Pérou، Verveine odorante

نام آلمانی: Lemonekraut، Citr onenkraut

نام ایتالیایی: CedrinaCetrina، Erba cedrataCedronella، Erba limoncina

نام عربی: لويزه (Lawayzah)

به لیمو نام گیاهی از تیره شاه پسند و معطر است که بوی خوش لیمو دارد. نام این گیاه به علت بوی خاص برگ آن (ليمو)، به فارسی «به لیمو» نامیده شده است. درختچه ی این گیاه ۱.۵ تا ۲ متر که گاهی هم بیشتر ارتفاع دارد. برگ‌های آن ساده، كامل، سبز، بيضی ‌دراز، نوک ‌تيز و هر چند برگ از يک نقطه خارج می‌شود و اگر مالش داده شود بوی عطر ليمو از آن متصاعد می‌گردد. گل‌های آن خيلی كوچک و خوشه ‌ای به رنگ قفايی يا ارغوانی مايل به سفيد و رنگ داخل جام آبی مايل به بنفش است.

گل های آن به رنگ بنفش کم رنگ، به شکل گل آذین و به صورت خوشه های باریک هرمی شکل است. جام گل کوچک و به طور مشخص دارای دو لبه که از خارج سفید و از داخل آبی مایل به بنفش است. میوه آن دارای ۲۱ عدد بذر است.

تیره شاه پسند مرکب از گیاهانی به اشکال مختلف علفی یا دارای ساقه های چوبی عمودی و گاهی بالا رونده ولی فاقد پیچک است. به استثنا تعداد معدودی از این گیاهان، عموما در نواحی گرم زمین پراکنده هستند. از ویژگی های خاص، ساقه انواع علفی آن ها این است که معمولا چهار گوش است. برگ های آن ها بدون استیپول کامل یا لوب دار و یا دارای بریدگی های عمیق و رو به روی هم است. گل های نر و ماده نامنظم، تکی یا مجتمع به صورت خوشه و مرکب.

به لیمو دارای برگ های ساده، نیزه ای شکل، به طول ۷ تا ۱۰ سانتی متر با قاعده ای به شکل گره و عموما به صورت دسته های سه تایی در هر گره و جنس آن کمی خشن و به رنگ سبز روشن است. این درختچه به سرمای چند درجه زیر صفر حساس است و در شمال کشور در هوای آزاد به خوبی رشد می کند و در نقاط سردسیر در گل خانه نگه داری می شود.

زمان جمع آوری گیاه ۲ تا ۳ بار در سال و معمولا در ماه های خرداد، مرداد و مهر صورت می گیرد. پس از جمع آوری محصول شاخه های برگ دار گیاه را قطع و سپس آن ها را به طور طبیعی به صورت دسته و به وضع آویخته در انبارهای مخصوص قرار می دهند به نحوی که جریان هوا در آن محل برقرار باشد. پس از خشک شدن، برگ ها را از شاخه جدا می کنند.

برای به دست آوردن اسانس معمولا از برگ های تازه و سرشاخه های جوان استفاده می شود. این گیاه توسط یک جهانگرد فرانسوی به نام دکتر «اوگوست لیپی» از آمریکای جنوبی به اروپا آورده شده اما زادگاه طبیعی آن در آرژانتین، شیلی و پرو گزارش شده است. در ایران این گیاه در استان های شمالی و باغ ها کشت می شود.

قسمت های مورد استفاده درخت به لیمو برگ های درخت هستند. برگ گیاه به لیمو به رنگ سبز مات و دارای بوی معطر، طعم آن تند و کمی تلخ است. برگ و اسانس به لیمو را باید دور از نور، در جای خنک و سربسته نگه داری کرد.

ترکیبات شیمیایی به لیمو

مهم ترین ترکیبات به لیمو مربوط به رایحه برگ‌های آن است. این مواد بسیار خوشبو است و مهم ترین ترکیب شیمیایی آن سیترال، نرول و ژرانیول و ترکیبات مهم دیگر شامل کارون، لیمونن، دی پنتن و متیل هپتانون است.

نحوه کاشت و تکثیر به لیمو

تکثیر به لیمو به دو روش قلمه زدن شاخه های آن ها و یا خوابانیدن آن ها در زمین های قابل نفوذ و مرطوب صورت می گیرد ضمنا چون گیاه در مقابل حرارت، حساسیت دارد، آبیاری زمین مخصوصا در فصول گرم امری الزامی است. در مواقعی که وسعت های زیاد به منظور اسانس گیری، به زراعت به لیمو اختصاص داده می شود، شاخه های جوان گیاه را که در آغاز، رویش طولی دارند، از ساقه قطع می کنند و پس از جدا نمودن برگ ها، آن ها را قلمه می زنند و در نهالستان، که زمین آن قبلا آماده گردیده می کارند.

با آبیاری که به طور مرتب از قطعه زمین نهالستان به عمل می آید قلمه ها تدریجا در پاییز داریای ریشه می گردند و بر اثر نمو، آمادگی انتقال به زمین زراعتی را پیدا می کنند. زمین زراعتی باید کم و بیش آفتاب گیر، قابل نفوذ و دارای رطوبت کافی باشد و قبلا نیز آن را به خوبی به عمق ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر، شخم زده باشند زیرا در غیر این صورت ریشه های گیاه نخواهند توانست به سهولت در داخل خاک نفوذ کنند و رطوبت لازم را به دست آورند.

دو دفعه دیگر نیز باید زمین را به ملایمت شخم زد که آخرین دفعه آن به منطور وارد کردن انواع کود ها، به درون خاک است. پس از انجام این کار ها، در سطح زمین زراعتی خطوطی به فواصل یک متر ایجاد می کنند و سپس فواصلی به طول ۶۰ سانتی متر، در آن تعیین می نمایند که هر یک، محل انتقال یکی از قلمه های ریشه دار گیاه است.

قبل از انتقال قلمه های ریشه دار به زمین زراعتی، آن ها را از ناحیه یک سانتی متری یقه قطع می کنند و ریشه های طویل گیاه را نیز کوتاه می نمایند تا با این عمل، ریشه های جانبی سریع تر آمادگی رویش را پیدا نمایند. عمل انتقال آن ها در این هنگام باید با دست به نحوی صورت گیرد که پس از وارد کردن به داخل خاک، قسمتی از خاک بر اثر فشار انگشتان، بر روی گیاه ریشه دار و عاری از ساقه، به حالت فشرده درآید. در پاییز پس از انجام اعمال ضروری، و برای حمیت گیاه از عوامل نامساعد محیط خارج، سطح زمین کشت را از قشر سبکی از برگ های خشک می پوشانند و سپس در بهار آن ها را خارج می سازند.

کلیه عملیات اصلاحی که قبلا شرح داده شد و افزودن به موقع کود به زمین زراعتی از کارهایی است که باید حتما انجام گیرد. مانند آن که جمعا ۳۰۰ کیلوگرم کود ازته شیمیایی مانند نیترات سدیم، به هر هکتار زمین باید افزوده گردد. میزان مصرف کودهای شیمیایی دیگر مانند سوپر فسفات، به مقدار ۳۰۰ کیلو گرم و سولفات پتاسیم، به مقدار ۱۰۰ کیلو گرم می باشد. با این عمل در به دست آوردن محصول خوب و فراوان، نتیجه رضایت بخش حاصل خواهد گردید.

چون پرورش این درختچه آب فراوان لازم دارد لذا این عمل اگر به وضع صحیح صورت نگیرد، موجبات عدم رشد کافی گیاه فراهم خواهد شد. آب فراوان در صورتی برای گیاه مفید خواهد بود که زمین را به خوبی شخم زده باشند. تا پس از آبیاری آب به خوبی جریان یافته، در محلی درون خاک جمع نگردد.

جمع آوری محصول در نواحی شمالی آفریقا، اغلب ۳ بار در سال، در ماه های خرداد، مرداد و مهر ماه صورت می گیرد. از هر ۱۰۰ کیلو برگ به لیمونیز بر اثر تقطیر با بخار آب، ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم اسانس به دست می آید. برگ های خشک شده به لیمو هم مورد تقاضای بازارهای دارویی است برای این منظور شاخه های برگ دار گیاه را قطع می کنند و سپس آن ها را به وضع آویخته در انبار قرار می دهند، به نحوی که جریان هوا در آن محل برقرار باشد. برای مصارف اسانس گیری، معمولا سرشاخه های درختچه مذکور را نیز مورد استفاده قرار می دهند.

طرز استفاده و مقدار مصرف به‌ لیمو

• به شکل چای: یک قاشق غذا خوری برگ به لیمو خرد شده را در قوری بریزید و آب با دمای ۸۰ درجه را به آن اضافه و اجازه دهید تا به مدت ۲۰ دقیقه دم بکشد. درصورت تمایل به شیرین کردن دمنوش، می توانید از نبات یا عسل استفاده کنید.
• مصرف غذایی: از برگ‌های آن در تهیه انواع سالادها، مرباها، کیک، غذاهای دریایی، طعم دهنده ماهی‌ها و دسرها استفاده می کنند. به عنوان ادویه در مصارف خانگی کاربرد دارد.

اسانس این گیاه در صنایع غذایی و در تهیه ی انواع عطر و ادکلن بسیار کاربرد دارد.

خواص درمانی به لیمو

برگ‌های به لیمو غیر از مصرف غذایی و چای، مصرف دارویی نیز دارد. خواص دارویی آن به طور خلاصه عبارتند از: کمک به هضم غذا، تقویت سیستم عصبی، درمان تهوع و درد، تسکین اسپاسم معده و تحریک پذیری روده بزرگ، کاهش علایم نفخ و اسهال، رفع استرس، خستگی و افسردگی، درمان اختلالات خواب و بی خوابی، تنظیم متابولیسم و کمک به کاهش وزن، کاهش تب ناشی از آنفولانزا، درمان سرماخوردگی و سرفه و آسم، درمان گرفتگی بینی و برونشیت، تسکین سیستم عصبی و درمان افسردگی خفیف، درمان علایم سندرم پیش از قاعدگی و تنظیم دوران قاعدگی، درمان بیماری کرون (یک نوع بیماری التهابی روده) و درمان عفونت های قارچی.

برگ‌ها آن مقوی معده، ضد تشنج و ضد درد است. از دمنوش برگ‌های آن برای رفع خستگی، نفخ، اسپاسم، تپش قلب و دردهای عصبی استفاده میشود. برگ و اسانس به لیمو دارای خاصیت ضد قارچ كانديدا آلبيکنس است. از دم کرده برگ‌های آن (چای) در طب سنتی ایران به عنوان آرام بخش، ادرار آور و رفع سرگیجه و تپش قلب استفاده می شود.

پژوهش های جدید نشان می دهد که اسانس به لیمو دارای خاصیت ضد میکروبی قوی است و روی میکروارگانیزم‌های اشرشیاکلی، میکوباکتریوم توبر کولوزیس و استافیلوکوک اوریوس تاثیر خوبی دارد. از امولسیون ۲ درصد اسانس برای از بین بردن شته و کرم های ریز استفاده می شود. از به لیمو در درمان سوهاضمه، نفخ، سردردهای یک طرفه، دردهای عصبی، سرگیجه و علایم سرماخوردگی استفاده می شود.

در تقویت حافظه و ایجاد آرامش و درمان بی خوابی نیز مفید است. اسانس به لیمو دارای خاصیت باکتری کش و حشره کش است و در صنعت عطرسازی نیز از آن استفاده میشود.

هربار پنج گرم از برگ به لیمو را دم كنيد و به جای چای بنوشيد. تب ‌بر و ضد اسپاسم و ضد خستگی بدن و آرام ‌بخش و آرام ‌كننده‌ی اعصاب است، برای تقويت معده و رفع درد شكم و دل ‌پيچه و كاهش نفخ موثر است، برای رفع تپش قلب و تسكين ميگرن و رفع سرگيجه و صدا‌های داخل گوش مفيد می ‌باشد. ضماد له ‌كرده‌ی تازه‌ی برگ به لیمو برای التيام زخم مفيد است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف ‌به لیمو

بیماران مبتلا به نارسایی کلیه و نیز در دوران آبستنی و شیر دهی باید از مصرف زیاد به لیمو اجتناب کرد. هم چنین استفاده موضعی از به لیمو ممکن است باعث حساسیت پوستی شود. گونه های مفید دیگری از این گیاهان به شرح زیر وجود دارد که در محل های رویش، به مصارف درمانی می رسند:

1. .Lippia graveolens H. B. & K، در برزیل و مکزیک می روید. تیزان حاصل از آن برای مداوای رماتیسم به کار می رود.
2. .L. scaberrima Sond، در افریقای جنوبی می روید و به عنوان بند آورنده خون مورد مصرف قرار می گیرد.
3. .L. microcephala Cham، درختچه ای است بومی برزیل که برگ هایی پوشیده از تارهای غده ای مملو از اسانس مطبوع و گل هایی سفید رنگ دارد. بوی آن شبیه بوی آویشن و رومارن است. از آن به عنوان ضد تشنج و رفع ناراحتی های گزش مار استفاده به عمل می آورند.
4. .L. citrata Willd.، L. geminata H. B. & K، درختچه ای است بومی جزایر انتيل و نواحی مختلف آمریکای جنوبی که معادل ۰.۱۲۳ درصد اسانس (Peckolt) از آن به دست می آید.
5. .L, adoensis Hochst، در امریکا می روید و از برگ و گل آن برای رفع تب و سرفه استفاده به عمل می آید. دارای اعضای معطر و اسانسی با ترکیب شیمیایی متفاوت برحسب منشا جغرافیایی است . بومیان محل رویش برای آن ۴ گونه قایل اند. سرشاخه گل دار این گیاه بیشتر از سرشاخه های برگ دار آن، اسانس دارد. گل های آن معادل ۱۴ تا ۱۵ درهزار اسانس – خام با بوی معطر می دهد که از آن معادل ۳۷ درصد کامفر چپ استخراج می شود.
6. .Lantana Pseudo – thea St. Hill. L. Pseudo – thea Schau، درختچه ای است بومی نواحی گرم امریکا که بیشتر در مناطق مرتفع برزیل می روید. برگ هایی متقابل با بوی مطبوع و بسیار قوی دارد. بومیان محل از آن دم کرده ای تهیه می کنند که به عنوان ضد تشنج مصرف می گردد.