آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
نام فارسی: کتان
نام علمی: .Linum usitatissimum L
نام فرانسه: Lin ordinaire, Lin usuel
نام انگلیسی: Line, Flax, Common flax
نام آلمانی: Echter Lein, Flachs
نام ایتالیایی: Lino comune, Lino usuale
نام عربی: کتان، ملسج
منشا جغرافیایی گیاه کتان به درستی معلوم نیست ولی تصور می رود که در قفقاز بوده است. توسعه فراوان آن امروزه به حدی است که در منطقه وسیعی از نواحی مختلف جنوب اروپا و آسیا یافت می گردد به علاوه در بسیاری از نقاط مساعد پرورش می یابد.
گیاهی است از تیره کتان، علفی، بی کرک، یک ساله و به ارتفاع ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر (حتی یک متر) که به منظور استفاده های صنعتی و دارویی، پیوسته مورد کشت قرار می گیرد. برگ های آن باریک، دراز، نوک تیز، به رنگ سبز مات، دارای ۳ رگبرگ طولی و گل های آن منظم، بزرگ، آبی زیبا و مرکب از قطعات ۵ تایی است. میله پرچم های آن در قاعده به هم ارتباط دارد. میوه آن پوشینه، مدور و محتوی یک دانه قهوه ای رنگ در هر خانه است.
دانه کتان که تنها قسمت مورد استفاده گیاه در دارو سازی است، رنگ قهوه ای روشن (در برخی واریته ها رنگ سفید) دارد. بدون بو، شفاف، لغزنده، به طول ۴ تا ۵ میلی متر و به ضخامت ۱.۵ میلی متر است.
دانه کتان برای تامین غذا، دارو و الیاف پارچه ای و تورهای صیادی مورد استفاده است. مصریان باستان هزاران سال پیش به کشت و پرورش کتان مبادرت می ورزیدند و این گیاه امروزه در سراسر جهان یافت می‌شود. کتان منبع غنى الياف غذایی محسوب می شود که، به کاهش میزان کلسترول کمک می‌کند. روغن این گیاه در سلامتی قلب و عروق موثر است. مدت ها پیش انسان ها به فواید روغن این گیاه پی بردند و از بذر آرد شده و آرد نشده آن، به عنوان ملین استفاده کردند. خاصیت ملین بودن روغن این گیاه، مربوط به مواد لعاب دار موجود در آن است.
روغن دانه کتان غنی ترین منبع اسیدهای چرب امگا۳ در طبیعت است و حاوی بیشتر از دو برابر امگا ۳ موجود در روغن‌های ماهی است و از نظر قیمت ارزان تر از انواع روغن ماهی است. مصرف این گیاه، سبب کاهش خطرات احتمالی تصلب شرایین می‌شود. کتان در خاک‌های مرطوب عمیق، حاوی شن، گل و لای و خاک رس زیاد، به خوبی رشد می‌کند. بذرهای موجود در این گیاه، غنی از روغن است که، گاهی اوقات به آن روغن بزرک گفته می‌شود.
ترکیبات شیمیایی کتان
فرآورده های حاصله از کتان، از بذرهای موجود در داخل آن تهیه می‌شود. بذرهای این گیاه حاوی روغن‌های چربی به نام اسید آلفالینولنیک و اسید لینولیک است. روغن کتان حاوی اسیدهای چربی امگا۳ و هم چنین اسیدهای امگا۶ است. اسید آلفالینولنیک در واقع، همان روغن امگا۳ موجود در کتان است.
دانه کتان هم چنین حاوی سایر مواد مهمی نظیر «لیگنال ها» است که، می تواند از بدن شما در قبال برخی از انواع سرطان مراقبت کند. روغن گیاه مزبور، هم چنین دارای مواد مغذی گیاهی نظیر فتواستروژن است. این مواد شبه استروژنی طبیعی هستند که، می‌توانند درد و ناراحتی ناشی از یائسگی را کاهش دهند.
دانه کتان دارای موسیلاژ چسبنده ای به مقدار ۶ تا ۱۵ درصد است. از هیدرولیز آن، آرابینوز، گلوکز، گالاکتوز و گزیلوز (Xylose) حاصل می شود. در آلبومن و لپه های دانه آن، ۳۰ درصد روغن خشک شونده قابل استخراج ، همراه با رزین، تانن و املاح پتاسیم یافت می شود. دانه کتان به علاوه دارای لیناتین (linatine) و لينامارین [ليناماروزید (linamaroside)] نیز هست که تحت اثر فرمانی به نام لیناز (linase)، تجزیه گردیده، موادی نظیر گلوکز، اسید سیانیدریک و استن از آن نتیجه می شود.
لينامارین (Linamarine) [فازه نولوناتين (Phaseolunatin)]، گلوکزیدی به فرمول C۱۰H۱۷NO۶ و به وزن ملکولی ۲۴۷.۲۴ است. در پوست دانه و جنین دانه گیاه مذکور یعنی .L. usitatissimum L وجود دارد و از آن ها استخراج شده است سنتز آن توسط Fischer و Anger صورت گرفته است.
لينامارین، به صورت بلوری های سوزنی شکل با طعم تلخ به دست می آید. در گرمای ۱۴۲ تا ۱۴۳ درجه ذوب می شود. به مقدار زیاد در آب، الكل سرد و استن خیلی گرم حل می شود ولی در اتردوپترول غیر محلول است. تتراستات آن به فرمول C۱۸H۲۵NO۱۰ و به صورت بلوری های سوزنی شکل در الكل به دست می آید. در گرمای ۱۴۰ – ۱۴۱ درجه نیز ذوب می شود.
لیناتین (Linatine)، به فرمول C۱۰H۱۷N۳O۵ و به وزن ملکولی ۲۵۹.۲۶ است. لیناتین به صورت گردی است آمرف که به مقادیر زیاد در آب حل می شود.
تاریخچه کتان
استفاده از کتان به زمان های قبل از تاریخ نسبت داده می شود. در کتب مختلف، مصرف آن حتی به قرون نزدیک به عصر حجر نسبت داده شده است. در قرن پنجم قبل از میلاد، پرورش آن در مصر و بین النهرین معمول بوده است. طرفداران مکتب بقراط در قرون ۵ و ۴ قبل از میلاد، از دانه آن در مصارف داخلی به عنوان ضد نزله، رفع دردهای ناحیه شکم و در استعمال خارج به صورت ضماد و به منظور رفع تحریکات جلدی استفاده به عمل می آورده اند.
تئوفراست، در قرن ۴ قبل از میلاد، دانه آن را به علت دارا بودن لعاب فراوان، در رفع سرفه موثر می دانسته است. در قرن اول میلادی، دیوسکورید، برای دانه کتان و دانه شنبلیله، اثری مشابه قائل بوده، مصرف آن ها را در رفع کلیه حالات التهابی به عنوان نرم کننده، خلط آور و رفع تحریکات جلدی توصیه می کرده است. در قرون وسطی و از آن به بعد، از دانه کتان مصارفی شبیه به زمان های قبل به عمل می آمده است.
از الیاف کتان، در طی قرون متمادی برای تهیه پارچه استفاده به عمل آمده است. اهمیت کتان از این نظر در حال حاضر خیلی از سابق زیادتر شده است.
روغن بزرک
از دانه کتان ، روغنی به نام روغن بزرک استخراج می شود. رنگ این روغن اگر بدون مداخله حرارت تهیه شده باشد، زرد روشن و اگر به کمک گرما به دست آمده باشد، مایل به قهوه ای است و اختصاص به مصارف صنعتی می رسد.
روغن بزرک دارای گلیسریدهای اسیدهای چرب مانند لینولنیک، لینولئیک، اولئیک و به مقدار کم، استئاریک و پالمیتیک است. در ۵ قسمت الكل جوشان و ۱۵ قسمت الكل مطلق حل می شود. نوع تازه و مرغوب آن گاهی در پزشکی به مقدار ۲۵ تا ۱۰۰ گرم به صورت تنقیه و به عنوان نرم کننده به کار می رود.
سبوس بذر دانه کتان از نظر لعاب، غنی است. هم روغن بذر و هم لعاب موجود در آن دارای خواص غذایی و درمانی است. اگر با افزایش میزان کلسترول، آنژین، فشار خون بالا، اگزما، آرتریت روماتیسمی یا MS مواجه هستید، می توانید از فواید اضافه کردن روغن کتان به برنامه غذایی خودتان بهره مند شوید.
روغن این گیاه، سبب کاهش کلسترول نامطلوب بدن و همچنین کاهش سطح تری‌گلیسرید می‌شود. تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که مقابل حملات قلبی، بیشتر از روغن کانولا یا روغن زیتون ایجاد مصونیت و مراقبت می‌کند. روغن کتان احتمال ابتلا به سرطان را کاهش می‌دهد.
این بدان خاطر است که، کتان حاوی غنی ترین منبع «لیگنان» است که، در جلوگیری از بیماری‌های قلبی عروقی و سرطان نقش اساسی دارد. تحقیقات اخیر در می‌دهد که لیگنان موجود در کتان دارای اثرات مراقبتی طولانی مدت و کوتاه مدت در مقابل سرطان است.
بهترین راه مصرف روغن کتان ، اضافه کردن آن به غذاهایی نظیر سالادها است اما، نباید از روغن مزبور برای پخت و پز استفاده کنید چون، گرما سبب نابودی اسیدهای چرب سالم در روغن کتان می‌شود. اگر از تنگی نفس، التهاب معده (گاستریت) یا التهاب روده کوچک رنج می‌برید، اضافه کردن فرآورده‌های این گیاه را به غذاهای مختلف را امتحان کنید.
خواص درمانی کتان
طبيعت آن گرم و خشک است. دانه کتان به علت دارا بودن موسيلاژ فراوان، نرم کننده خوبی است و در رفع یبوست ها از آن استفاده می شود. برای این منظور معمولا دانه ها را بدون آن که جویده شوند با کمی آب می بلعند و یا موسیلاژ دانه ها را که قبلا استخراج نموده اند در آب حل کرده، مصرف می نمایند.
دم کرده دانه کتان اثر قاطع در رفع التهاب مخاط های بدن مخصوصا مجاری ادرار دارد. از دانه کتان در رفع گاستریت، ورم روده و صفاق، يبوست ها و به علت دارا بودن اثر مدر در موارد عدم ترشح کافی ادرار، ورم مثانه، التهاب های دردناک منشا سنگ کلیه، سرفه، دردهای زمان قاعدگی و دیابت استفاده به عمل می آورند. اثر قاطع آن را در رفع بیماری ها امروزه مربوط به وجود مقدار کم اسید سیانیدریک می دانند که بر اثر مجاورت دانه کتان با آب، از آن آزاد می شود.
در استعمال خارج از گرد دانه کتان و یا جوشانده آن در رفع التهاب های سطحی بدن، زخم های دردناک و اولسرها به صورت ضماد استفاده می کنند.
برای تهیه ضماد دانه کتان، مقدار ۱۵ تا ۲۵ گرم آرد دانه های تازه گیاه را در نیم لیتر آب باز می کنند (آب مورد استفاده باید عاری از املاح کلسیم باشد) سپس آن را می جوشانند به حدی که حجم مایع کم شود و غلظت حاصل کند (اگر به جای آب، جوشانده ریشه ختمی به کار برده شود بهتر خواهد بود). ضماد دانه کتان، اثر باز کننده دمل داشته، کشیدگی عضو را در محل دردناک از بین می برد و در رفع آبسه و التهاب گانگلیونها نیز اثرات مفید ظاهر می کند.
گرد دانه کتان چون به سهولت فاسد می شود باید همیشه به حالت تازه به کار رود زیرا از معایب مصرف گرد دانه غیر تازه آن است که ناراحتی های جلدی ممکن است ایجاد کند. به کار بردن جوشانده دانه کتان به صورت حمام، جهت رفع تحریکات موضعی، مخصوص بیماری های پوست، سوداءهای دردناک و یا همراه با خارش توصیه شده است.
مطالعات و بررسی های ارزنده Burr در سال ۱۹۴۰ به خوبی نشان داد که از بین اسیدهای اشباع نشده، اسید لینولئیک Linole ique ( یا لینولیک)، بیش از اسیدهای دیگر، اثر ویتامین F دارد و باید آن را یکی از اسیدهای چرب و اشباع نشده اصلی، در ترکیب ویتامین F دانست.
روغن بزرک به علت دارا بودن اسید لینولئیک در رفع بیماری های جلدی اثر مفید دارد. از این نظر روغن دانه توتون، دانه انگور و دانه سوژا نیز به علت دارا بودن مقدار کافی از اسید مذکور، خواص فوق را دارا می باشند. روغن گردو نیز دارای مقدار زیادی از اسید لینولئیک است و از این جهت در ردیف روغن دانه گیاهان فوق می تواند قرار گیرد. ولی قابل نگه داری نیست و زود تند می شود. از بین گیاهان مذکور، روغن دانه توتون بیش از سایر روغن ها، اسید لینولئیک در خود دارد.
اسید لینولئیک (اسید لینولیک)، به فرمول C۱۸H۳۲O۲ و به وزن ملکولی ۲۸۰.۴۴ است. مایعی است روغنی، به رنگ زرد روشن که در الكل، حلال های مواد آلی و روغن ها حل می شود. سریعا قابل اکسید شدن است. اسید لینولئیک سمیتی برای انسان ایجاد نمی کند. فقط به طور موضعی ممکن است در پوست بدن، ایجاد تحریکات ملایم بنماید. اگر مقادیر زیاد آن خورده شود، ممکن است ایجاد تهوع و استفراغ کند.
با آن که صفات درمانی آن، در مرحله آزمایش های عدیده است اما آن چه که مسلم می باشد آن است که، در استعمال خارج در رفع اگزما و خشکی پوست بدن اثر دارد. اثر آن بر روی پوست بدن دوجانبه است یعنی هم تاثير موضعی در رفع بیماری های پوستی دارد و هم پس از جذب از راه پوست، در بدن تاثیر می نماید. در مصارف داخلی می توان با مصرف روغن های نباتی دارای این اسید، به طوری که قبلا اشاره شد ، آن را وارد بدن نمود.
- هضم غذا را سريع تر مى كند.
- مقوى قواى مغز و اعصاب و مقوى قواى تناسلى مى باشد.
- عرق و شير را زياد مى كند.
- قاعده آور است.
- تسكين‌دهنده بعضى از دردهای قفسه سينه و درد احشا داخلى و درد مقعد است.
- خروج بول را آسان مى‌سازد.
- يک قاشق سوپ خورى از آن را در يک ليوان آب بخيسانيد و بخوريد، اسهال را بند مى‌آورد.
- شانزده تا هجده گرم از آن را در يک ليتر آب به مدت كوتاهى دم كنيد و بخوريد براى رفع ناراحتى‌‌های مجارى ادرار، ورم امعاء همچنين ورم ماهيچه معده نافع است.
- آب جوشانده ۱۵ تا ۳۰ گرم آن از طريق استعمال خارجى جهت درمان بيماري‌های جلدى به خصوص سودا‌های دردناک و با فساد نافع مى‌باشد.
تذکر: خوردن زياد يا مداومت در خوردن آن سبب شدت حرارت بدن و درد گلو مى‌شود. مصلح آن آب انار و آب ميوه های ترش مزه است.
صور دارویی کتان
دم کرده ۱۰ تا ۲۰ در هزار دانه به مقدار ۲ تا ۳ فنجان در روز – خیسانده یک قاشق آن در نصف لیوان آب سرد که مقدار کمی قند بدان افزوده باشند برای مصرف در صبح ناشتا – دم کرده مخلوط ۱۵گرم دانه کتان و ۸ گرم گرد شیرین بیان در نیم لیتر آب جوش (به مدت ۲ ساعت در ظرف سربسته). این دم کرده را بعدا باید صاف کرده کمی قند یا عسل بدان افزود و سپس مصرف کرد – جوشانده ۱۲ تا ۵۰ در هزار آن به صورت تنقیه به کار می رود.
در استعمال خارج ، گرد دانه آن که به حالت تازه به دست آمده باشد، برای تهیه ضماد به منظور رفع ناراحتی های جلدی، خارش و تحریکات جلدی به کار می رود. برای تهیه ضماد، آرد تازه دانه کتان را در آب سرد باز می کنند تا به حالت نسبتا خمیری در آید، بعدا آن را حرارت داده، قطعات پارچه را داخل آن وارد می نمایند و به حالت نسبتا گرم بر روی پوست بدن می گذارند. از الیاف این گیاه در تهیه پارچه های کتانی استفاده به عمل می آید.
نحوه مصرف کتان
می توان چندین نوع فرآورده حاصله از بذر کتان را از بازار خریداری کرد.
مصرف خوراکی:
دانه کتان را می توان به شکل مایع (برای تهیه مواد غذایی) یا به صورت ژله‌های نرم به عنوان تقویت کننده و مکمل مواد غذایی تهیه کرد.
پودر:
یک قاشق غذاخوری از دانه کتان را، به صورت کامل یا کوبیده شده (اما نه آسیاب شده) با ۱۵۰میلی‌لیتر مایعات روزانه، دو یا سه بار برای درمان التهاب معده و التهاب روده کوچک، توصیه می شود.
ضماد: (مرهمی که “غالبا” بر روی زخم مالیده می‌شود)
۱۰۰ گرم دانه کتان را در آب جوش را به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه خیسانده سپس آن را صاف کنید و وسط دو لایه پنیر قرار دهید و به صورت ضماد استفاده کنید.
جوشانده:
۱۵ گرم بذر کتان خرد نشده را، در یک لیوان آب به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بجوشانید.
توصیه های مصرفی کتان
دانه کتان منبع خوبی از لعاب است که، مانند ملین عمل می‌کند. در صورتی که از کتان کوبیده شده، خرد شده یا آسیاب نشده استفاده می‌کنید حتما، مایعات به ویژه آب کافی مصرف کنید. اگر مقدار مصرفی روغن کتان را رعایت کنید، با هیچ گونه عارضه ای مواجه نخواهید شد. اما اگر، میزان مصرف آن بالا باشد و آب کافی نخورید، ممکن است با ناراحتی‌های داخلی مواجه شوید.
اگر باردار یا شیرده هستید، می توانید کتان و روغن کتان را به غذایتان اضافه کنید اما، اطمینان یابید که بیشتر از مقدار توصیه شده، مصرف نکرده باشید. این موضوع را ابتدا با پزشک معالج خود در میان بگذارید.
از مصرف همزمان دانه کتان با سایر داروها یا تقویت کننده های غذایی اجتناب ورزید. کتان می تواند روند جذب سایر داروها، ویتامین‌ها و مواد معدنی را کاهش دهد. قبل از مصرف این گیاه در صورتی که، دارویی را به طور مرتب استفاده می‌کنید، با پزشک معالج خود مشورت کنید.
محل رویش کتان
آذربایجان: تبریز، جنوب ایران، لار: بندرعباس. کتان به علت مصارف مهمی که در صنعت دارد غالبا پرورش می یابد.
