کاهوی وحشی (Lactuca Scariola)

نام فارسی: کاهوی وحشی

نام علمی: .Lactuca Scariola L

نام انگلیسی: Prickly lettuce

نام فرانسوی: laitue sauvage، Scariole

نام آلمانی: Stachellattick، Skariol

نام ایتالیایی: Lattuga salvatica

نام عربی: خس الزیت (Khass ezzayt)

کاهوی وحشی نام عامیانه این گیاه در زبان های مختلف است. کاهوی وحشی گیاهی از تیره کاسنی، علفی، یکساله یا دوساله است که به ارتفاع متوسط ۷۰ سانتی متر و در نواحی مساعد به ۱.۵ متر هم می رسد.برگ های آن ظاهر خشن، منقسم به قطعات نسبتا باریک است و رنگ سبز مایل به آبی مات دارد.

در ضمن در مقابل تابش نور خورشید، حرکاتی مشخص از خود نشان می دهد. به طوری که در اواسط روز، مانع رسیدن نور شدید خورشید به سطح پھنک می شود. دندانه های کناره برگ ها، هر یک به خار کوچکی ختم می شود. ساقه اش نیز ظاهر خشنی دارد و در قسمت های انتهایی نیز به شاخه های باریک و دراز با ظاهر خمیده منتهی می گردد.

کاپیتول های کاهوی وحشی از گل های زبانه ای زرد رنگ تشکیل شده است و در فاصله اواخر خرداد تا پاییز شکفته می شود. میوه آن رنگ خاکستری و کناره های نسبتا تیز دارد و در انتها به تارهای کوتاهی ختم می شود. این کاهو به حالت وحشی در کنار جاده ها، زمین های سنگلاخی، تاکستان ها، گودال ها و غیره می روید و زمین آهکی را بهتر می پسندد. از این گیاه نژادهای پرورش یافته نیز وجود دارد که برگ هایی بدون بریدگی دارند. برگ های جوان آن ها به حالت خام مصرف می شود.

در تمام قسمت های گیاه کاهوی وحشی مجاری ترشحی لاتکس (شیرابه) به صورت مشبک جای دارد که در آن ها شیرابه فراوان اندوخته است و با ایجاد شکاف، از آن ها خارج می شود. این شیرابه پس از تبخیر و تغلیظ، به صورت عصاره نیمه خشک با ظاهری شبیه ترییاک به دست می آید که لاکتوکاریوم (Lactucarium) نامیده می شود. این ماده که از کاهوی خوراکی و .L. scariola L نیز به دست می آید، اثر خواب آور ولی به صورت ناپایدار دارد و چون ایجاد مسمومیت می کند، به مقادیر بسیار کم باید به کار رود. لاکتوکاریوم مسکن تحریکات عصبی و درد های زمان قاعدگی است.

ترکیبات شیمیایی کاهوی وحشی

از شیره کاهوی وحشی، لاکتوکاریوم به دست می آورند. مصرف مقادیر خیلی زیاد اعضا این گیاه، اثر سمی ظاهر می کند و این حالت گاهی با مصرف زیاد کاهوی معمولی نیز پیش می آید و علت آن به طوری که در کتب علمی نیز استناد شده است، مربوط به مواد تلخ و الكالوئيد آن هاست، که اثرات آن ها مشابه هيوسيامين تشخیص داده شده است.

نحوه کاشت و پرورش کاهوی وحشی

پرورش آن با همه پراکندگی وسیعی که در نقاط مختلف دارد، به علت استخراج ماده موثر یعنی لاکتوکاریوم که مورد تقاضای بازار های دارویی است، در بعضی نواحی معمول است. پرورش این گیاه از طریق کاشتن دانه (میوه) به شرح زیر صورت می گیرد:

میوه های رسیده را در بهار در سطح زمین آماده ای که دارای کود و خاکبرگ کافی باشد، می پاشند و به ملایمت آبیاری می کنند و پس از آن که از رویش آن ها گیاه جوان ۳ یا ۴ برگی حاصل شد آن ها را به زمین اصلی و در امتداد خطوطی به فواصل ۶۰ سانتی متر به نحوی نشا می کنند که هر گیاه جوان از دیگری معادل ۳۰ سانتی متر فاصله داشته باشد.

استخراج شیره گیاه کاهوی وحشی به منظور تهیه لاکتوکاریوم بدین نحو صورت می گیرد که ساقه گیاه را با دقت به قطعاتی تقسیم می کنند و شیرابه آن ها را درون ظرفی وارد می سازند. این شیرابه به سهولت سفت می شود و بدون مداخله گرما، خود به خود خشک می گردد. و با این ترتیب لاکتوکاریو از آن به دست می آید.

خواص درمانی کاهوی وحشی

اعضا کاهوی وحشی دارای اثر مدر، آرام کننده، ضد تشنج، نرم کننده و به طور ملایم خواب آور است. از آن در رفع التهاب ها و تحریکات مختلف و هم چنین حالات دیگر منشا عصبی، مانند سرفه های تشنجی، درد معده منشا عصبی، ضعف اعصاب و مالیخولیایی استفاده می شده است.

در تاریخچه مداوای بیماری ها با کاهوی وحشی، چنین ثبت شده است که از آن به علت مدر بودن، در رفع ناراحتی های کلیه، خیز عمومی بدن و زردی استفاده می شده و نتایج مثبت گرفته شده است. در استعمال خارجی از اعضای له شده گیاه، به صورت ضماد در رفع باد سرخ، التهاب های سطحی، ورم حاد چشم و از جوشانده آن به صورت تنقیه در رفع تحریکات روده می توان استفاده کرد.

محل رویش کاهوی وحشی

پراکندگی کاهوی وحشی در اغلب بخش های اروپا، به خصوص منطقه مدیترانه، آسیا و آفریقا است. این گیاه از تیره کاسنی، در مناطق مختلفی از ایران رویش دارد. از جمله نواحی زیر:

گرگان: در ۱۰۰ کیلومتری مغرب بجنورد در ارتفاع ۸۰۰ متری. مازندران: دره هراز (گزنک در ارتفاع ۱۷۰۰ متری)، زردمن سیاه بیشه در ارتفاع ۷۰۰ متری. آذربایجان: در۲۰ کیلومتری مشرق ارومیه، مغرب مرند. فارس: دشت ارژن، تل خسروی، جنوب شرقی شیراز، لار، میناب. لرستان: شهبازان، بیشه در ارتفاع ۱۲۰۰ متری، بروجرد و درود در ارتفاعات ۱۵۰۰ متری.

کاشان: قمصر. کرمانشاه: طاق بستان. مشرق ایران: سیستان و خراسان. سمنان: دامغان. نواحی مختلف البرز، کندوان در ارتفاعات ۲۸۰۰ متری. اطراف تهران، راه تهران به قزوین، قزوین، همدان و زنجان.

عوارض جانبی و موارد احتیاط کاهوی ‌وحشی

مصرف بیش از اندازه کاهوی وحشی ممکن است ایجاد مسمومیت کند.

گونه دیگر از گیاه کاهوی ‌وحشی

Var. Oleifera

در ناحیه علیای مصر و سودان، از این گونه از کاهوی وحشی، به منظور استخراج روغن، از دانه گیاه (میوه) پرورش می یابد. میوه اش کوچک، به رنگ مایل به سبز و دارای ۳۵ تا ۴۵ درصد ماده چرب است. روغن حاصل از آن نیز حالت روان و رنگ زرد طلایی دارد. در درجه زیر صفر منجمد می شود. فاقد بو، ولی طعم مطبوع دارد. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۲۴ و ۰.۹۲۵ و اندیس صابونی شدن آن ۱۹۱ تا ۱۹۵ و اندیس ید آن بین ۱۲۳ و ۱۲۸ می باشد. در نمونه ای که اندیس ید روغن، برابر ۱۲۳ است، اسیدهای چرب به مقادیر زیر در آن یافت می شود:

این روغن اثر خشک شونده دارد و به مصارف تغذیه می رسد.