آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر 21 
نام فارسی: زنبق
نام علمی: .Iris florentina L
نام فرانسه: Iris – armes – de – France، Iris de Florence، Flambe – blanche
نام انگلیسی: Florentine orris، Florentine Iris، Iris، White – Flag
نام آلمانی: Veilchensch – Wertel، Weisse – Iris، Florentinische Iris
نام ایتالیایی: Fiamma bianca، Giglio bianco، Iride Florentina، Iride
نام عربی: زنبق، دهق (Dahaq)، سوسن ابیض
زنبق ، گیاهی است از تیره زنبق، چند ساله و دارای ساقه راست به ارتفاع ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر که غالبا به علت گل های زیبایی که دارد در باغچه ها کاشته می شود و از طریق ریزوم خزنده و ضخیم خود نیز که رنگ سفید و بوی بنفشه دارد، تکثیر حاصل می کند. از مشخصات آن این است که برگ های سبز مات، به شکل تیغه هایی به عرض ۲ تا ۳ سانتی متر دارد. گل های آن درشت، سفید رنگ، معطر و دارای وضع منفرد یا دوتایی (گاهی ۳ یا ۴ تایی)، در قسمت انتهایی ساقه اند.
دو براکته نامساوی با کناره های نازک و غشایی نیز در قاعده هر یک از گل های زنبق دیده می شود. کاسبرگ های آن در انتها مدور و در ناحیه وسطای سطح فوقانی خود دارای زواید ریشک مانند به رنگ زرد می باشند. گلبرگ های آن، طولی برابر کاسبرگ ها دارند. سه پرچم آزاد و مادگی منتهی به کلاله کوتاه تر از کاسبرگ ها و منقسم به ۲ لوب نوک تیز دارند. میوه آن بیضوی، دارای ۳ زاویه نسبتا مشخص و محتوی دانه های متعدد است.
گونه های .I. pseudacorus L. ،I. germanica L و .I. pallida Lam، که در آسیا و اروپا پراکنده اند نیز مانند گونه ای که شرح داده شد، اثر درمانی دارند و ریزوم آن ها به مصارف مشابه می رسد. برای این کار ریزوم ها را در ماه مرداد از زمین خارج کرده، ریشه های آن ها را قطع و قسمت خارجی آن ها را می تراشند و سپس با استفاده از گرمای خورشید و یا اجاق های مخصوص، خشک نموده به مصارف درمانی می رسانند.
ریزوم خشک شده زنبق به صورت قطعاتی به طول ۵ تا ۱۲ سانتی متر، به عرض ۲ تا ۳ سانتی متر و به قطر 1.5 سانتی متر (قطر ریزوم یکسان نیست) در معرض استفاده قرار می گیرد. این قطعات، سطح ناصاف و برجسته داشته، به رنگ سفید (در صورتی که قسمت خارجی ریزوم تراشیده شده باشد و دارای بوی ملایم و مطبوع شبیه بوی بنفشه و طعم نشاسته ای کمی تند می باشند.
ترکیبات شیمیایی زنبق
برگ I. germanica دارای مقادیر زیاد اسید آسکوربیک (۶۰۰ میلی گرم در هر ۱۰۰ گرم برگ تازه) است، به طوری که در سال ۱۹۳۰، Baumann و Metzger، روش ساده ای برای استخراج ویتامین C از برگ گیاه پیشنهاد کردند.
ریزوم زنبق دارای ماده رزینی تلخ، تانن، آمیدون و گلوکزیدی به نام ایریدین (iridine) است که اگر تجزیه شود تبدیل به گلوکز و ایریژنین (iri genine) می گردد به علاوه دارای اسانسی معادل ۰.۱۰ تا ۰.۲۰ درصد، مرکب از اسیدهای میریستیک، اولئیک و اترهای متیلیک آن ها هم چنین یک ماده معطر با بوی بنفشه به نام ایرون (Irone) به فرمول C۱۴H۲۲O است.
ایرون، به حالت خالص و به صورت بلوری های کوچک بی رنگ و با بوی بسیار مطبوع به دست آمده است. نقطه ذوب آن ۱۴۴ می باشد. در آب، تقريبا حل نمی شود ولی در اتر، الكل، بنزن و اتردوپترول به مقادیر زیاد حل می گردد.
ایری ژنین (Iri genine)، به فرمول C۱۸H۱۶O۸، به وزن ملکولی ۳۶۰.۳۱ و ماده ای است که از ریزوم .Iris florentina L توسط de Laire و Tiemann استخراج و فرمول گسترده آن توسط Baker تعیین شده است. سنتز آن در سال ۱۹۶۰ توسط Baker و همکارانش، هم چنین محققین دیگر انجام گرفته است.
ایری ژنین، به صورت ورقه های کوچک یا بلوری های سوزنی شکل، در الكل اتیلیک رقیق به دست می آید. در گرمای ۱۸۵ درجه ذوب می شود. در الكل گرم، بنزن و کلروفرم محلول است ولی در آب، اتر و اتردوپترول، عملا غیر محلول می باشد. تترااستات آن، به فرمول C۲۴H۲۲O۱۱ است و به صورت بلوری های منشوری شکل در اسید استیک متبلور می گردد. در گرمای بین ۱۲۷ و ۱۲۸ درجه نیز ذوب می شود.
ایریدین (Iridine)، گلوکزیدی به فرمول C۲۴H۲۶O۱۳ است و به حالت انیدر نیز در گرمای ۲۱۷ درجه ذوب می گردد. هر گرم آن اگر به حالت انیدر باشد در ۵۰۰ میلی لیتر آب و ۴۳ میلی لیتر استن حل می شود. در الكل گرم نیز محلول است ولی در اتر، استات اتيل، بنزن و کلروفرم، عملا حل نمی گردد. تحت نام ایریدین، موادی از جمله نوعى اولئورزین نیز وجود دارد که از گونه ای به نام .Iris versicolor L، به کمک الکل ۶۰ درجه استخراج می شود.
از انواع دیگر زنبق نیز مواد مختلف به دست آمده است مانند آن که از نوعی از آن ها به نام .Iris nepalensis D. Don، ماده ای به نام ایریزولون (Irisolone)، به فرمول C۱۷H۲۲O۶ و به وزن ملکولی ۳۱۲.۲۷، توسط Gopinath و همکارانش استخراج گردید که بعدا توسط محققی دیگر در سال های بعد سنتز شده است.
ایریزولون، به صورت بلوری هایی به رنگ زرد روشن در استات اتیل به دست می آید که در گرمای ۲۶۹ – ۲۷۰ درجه ذوب می شود. این ماده از ریزوم نوع دیگر زنبق به نام .Iris caroliniana S. Wars که در امریکای شمالی می روید نیز به دست آمده است. برای آن اثر درمانی خاص ذکر نشده است.
اسانس زنبق
این اسانس از ریزوم گیاه به وسیله تقطیر با بخار آب به دست می آید ولی چون این عمل به علت آمیدون فراوانی که در ریزوم وجود دارد به اشکال صورت می گیرد، باید تحت اثر اسیدها، نشاسته آن را به مواد محلول تبدیل کرد و یا پس از آن که قطعات ریزوم تخمیر حاصل نمود، عمل تقطیر را انجام داد. با این ترتیب الكل معطری به دست می آید که از آن به مقدار بسیار کم، اسانس استخراج می شود. از این نظر است که اسانس زنبق به علت ارزش زیادی که در عطرسازی دارد معمولا به طريقه سنتز تهیه می گردد.
نخستین اسانسی که از تقطیر ریزوم زنبق حاصل می شود دارای فورفورول، ترپن های مختلف، الدئیدهای بنزوئیک ونونی لیک است. چون ریزوم تازه زنبق، بو و طعم ناپسند دارد از این جهت اسانس گیری، از ریزوم های خشکی که یک سال از جمع آوری آن ها گذشته باشد و بوی مطبوع و ملایم بنفشه به خود گرفته . باشند، صورت می گیرد.
اسانس زنبق از .I. pallida Lam نیز تهیه می شود. برای این کار از ریزوم گیاه به روشی که ذکر شد اقدام به استخراج اسانس می کنند. این اسانس که در گرمای اطاق، به صورت توده ای به رنگ زرد روشن تا قهوه ای مایل به زرد است، در گرمای ۳۸ تا ۵۰ درجه ذوب می شود. در حالت مایع، به رنگ زرد تا زرد مایل به قهوه ای است ولی تدریجا از این حالت خارج شده به صورت توده غير مایع در می آید. در روغن های ثابت و معدنی حل می شود ولی در گلیسرین غیر محلول است. این اسانس، به روغن های سالاد خوراکی برای جلوگیری از پیدایش حالت تبلور مانند در آن ها، افزوده می شود.
خواص درمانی زنبق
ریزوم تازه زنبق به مقادیر کم اثر مدر، خلط آور و دفع کرم ظاهر می کند. مقادیر زیاد آن، مسهلی قوی و قی آور است به طوری که موجبات تحریک دستگاه هضم، درد شدید در روده، استفراغ و دفع زیاد مدفوع را فراهم می آورد. از مصرف مقادیر کم و مناسب ریزوم زنبق، نتایج رضایت بخش در درمان خیز عمومی، استسقاء و سایر اشکال آب آوردن انساج به دست آورده اند.
برای این منظور شیره تازه ریزوم را به مقدار ۱۵ تا ۳۰ و حتی در مواردی تا ۶۰گرم، به طور ساده یا مخلوط در عسل یا آب رازیانه یا شربت بنفشه، کربنات پتاسیم، دم کرده ختمی و یا مخلوط در آب جوجه به منظور کاهش دادن اثر مسهلی قوی آن به کار می برند. گرد ریزوم زنبق به طور محسوس اثر درمانی کم تر ظاهر می کند اما از آن نیز در رفع آسم مرطوب، سیاه سرفه، نزله مزمن ریه، گریپ های مداوم و غیره نتایج خوب به دست می آید. از ریزوم زنبق در تهیه بعضی ليکورها، ورموت ها و برخی انواع نوشیدنی استفاده می گردد.
صور دارویی زنبق
شیره تازه به مقدار ۱۵ تا ۳۰ و حتی بیشتر (تا ۶۰گرم)، مخلوط باموادی که ذکر شد – جوشانده ۱۵ تا ۶۰ گرم ریزوم تازه در یک لیتر آب به عنوان مدر و خلط آور به مقدار یک فنجان – جوشانده ۶۰ تا ۹۰ گرم آن در یک لیتر آب به مقدار یک فنجان به عنوان مسهل و قی آور – گرد خشک ریزوم به مقدار ۰.۲۵ تا ۲ گرم مخلوط در عسل.
گرد خشک ریزوم زنبق عطسه آور است و ترشحات آب دهان را افزایش می دهد. در فرمول برخی گرد دندان ها نیز وارد می شود. ضماد گرم برگ های تازه زنبق جهت رفع تومورها، سوختگی ها، بواسیر و سودا، بر روی عضو اثر داده می شود.
محل رویش زنبق
I. germanica در نواحی شمالی ایران، گرگان، موستان های قزوین و در لرستان و کرمان می روید به علاوه پرورش هم می یابد. I. florentina، در مغرب ایران: رزاب در قصرشیرین (در ارتفاعات ۹۰۰ متری) و I. pseudacorus در نواحی شمالی ایران مخصوصا در کنار جاده واقع در ۲ کیلومتری رشت به رودبار می روید.
.Iris ensata Thunb
گونه ای از زنبق که برگ های باریک و بسیار دراز و گل های یاسی رنگ یا سفید و منقوش به تزیینات ارغوانی دارد. در نواحی غربی هیمالیا، در ارتفاعات ۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ متری می روید. ریشه آن دارای اثر نیرو دهنده و تقویت کننده عمل دستگاه های بدن است به علاوه در فرمول داروهای تصفیه کننده خون وارد می شود. از آن به عنوان یک داروی ارزنده جهت رفع ناراحتی های کبدی و استسقاء استفاده می گردد. در ایران نمی روید.
.I. foetidissima L
گونه ای از زنبق که در برزیل می روید و ریزوم آن اثر مسهلی دارد. از آن به عنوان مسکن و آرام بخش نیز در موارد بحرانی هیستری استفاده به عمل می آورند.
.I. versicolor L
گونه ای از زنبق در کانادا و اتازونی می روید و به Iris vraie نیز موسوم می باشد. ریزوم آن دارای اثر مدر و مسهلی قوی است ولی اگر به مقادیر زیاد مصرف می شود، اثر قی آور ظاهر می کند. در ریزوم این گیاه به طوری که در بعضی کتب دارویی ذکر شده، ماده ای به نام ایریزین (irisine) به فرمول C۵H۶O۵ یافت می شود که نوعی هیدرات کربن است. محلول آن لووژیر می باشد و اگر با اسید سولفوریک حرارت ببیند، به فروکتور تبدیل می شود. ایریزین نوعی هیدرات کربن مشابه فلئين (Phle ine) است که در .Rheum pratensis L نیز یافت می شود.
در ایران نمی رویند.
به طور کلی، از برگ تعدادی از انواع Iris و Gladiolus، در صنعت جهت تهیه اسید آسکوربیک استفاده به عمل می آید. دانه .I. pseudacorus L، که در نواحی شمالی ایران می روید و در ردیف انواع دارویی زنبق ذکر گردیده، دارای ۱۴ درصد مواد چرب است ولی مورد شناسایی مردم نیست تا بتواند مورد استفاده قرار گیرد. در ایران به مصارف دارویی نمی رسد.
