وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران

با بررسی کشاورزی ایران طی دهه های اخیر می توان فهمید که تا چه حد استفاده از کودهای شیمیایی و هورمون ها و سایر مواد سبب وارد آمدن خسارت های زیان باری به بخش کشاورزی و از همه مهمتر سلامت مردم شده است. اما با تغییر کشت و کار در دنیا در ایران نیز شاهد تغییرات مثبتی هستیم. در این مقاله وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران را بررسی میکنیم.

کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات تایید شده

اندیشه دستیابی به منابع تغذیه و همچنین تهيه ملزومات زندگی از محصولات متنوع کشاورزی، هر چند معضلات فراوانی را برای بشریت و چرخه تنوع زیستی به بار آورده است، ولی به تدریج محدودیت ها و نگرانی هایی نیز مبنی بر عدم امکان مستمر و فراوان تولید و عرضه محصولات و بازدهی گیاهان، در افکار اکثریت اقشار عمومی از جوامع به دنبال داشته است.

این تردیدها و نگرانی ها که به طور عمده بازتابهایی را در کشورهای مختلف و در سازمانهای بین المللی صورت داده است، هشدارها و زنگ خطر جدی را برای هرگونه تردید در امکان کامل تغذیه و امنیت غذایی جوامع (و به ویژه جوامع سوم و دوم و کشورهای از رشد بازمانده) به صدا در آورده است.

به طوری که همه این تهدیدها را می توان ناشی از اختراع صنعت و تولید فرآیندها و فناوری های جدید و مخاطره آمیز و دسترسی گروههایی از انسانهای زیاده خواه و گروههای اقتصادی و صنعتی تخریب کننده محیط تلقی نمود. در کنار آسیبهای وسیع و همواره رو به افزایش انتظارات غلط انسان را نیز نباید از نظرها دور داشت.

با درک مطالب فوق و همچنین ارزیابی شرایط جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان بخشی از جامعه جهانی، می توان کشاورزی را به عنوان محور برنامه های توسعه کشور قرار داد. در این صورت، ساختار کشاورزی به عنوان اساس اقتصاد و اشتغال جامعه ایرانی و ارزیابی وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران دارای اهمیت بالایی است.

وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران

اینک بیش از 83 میلیون نفر جمعیت در 1،648،195 کیلومتر مربع خاک و آبهای سرزمین جمهوری اسلامی ایران زندگی می کنند. به دلیل نوع بافت فرهنگی، تنوع سنتها و فرآیندهای بومی، وضعیت پهنه خیزی و آب، همواره اشتغال و اقتصاد بخش کشاورزی و زیربخشهای آن، سهم ویژه ای در اقتصاد ملی کشور ایفاء نموده است.

تراکم زیست شناختی سرزمین با ۴ نفر در هکتار و تراکم جمعیتی با ۴۳ نفر در کیلومتر مربع، از جمله آمارهای قابل استناد در این مبحث میباشد.

بر اساس نتایج بررسی های انجام شده درباره وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران ، در حدود ۵۱ میلیون هکتار از مجموع ۱۶۴ میلیون هکتار اراضی کشور از قابلیت فعالیتهای کشاورزی برخوردار می باشد، که از این میزان ۳۲ میلیون هکتار آن را اراضی مستعد کشت و 17.7 میلیون هکتار را اراضی زیر کشت تشکیل می دهند.

میانگین بارش سالیانه نزولات در کشور ۴۱۳ میلیارد متر مکعب گزارش شده است، که حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آن، مدیریت و جمع آوری شده و در تمامی بخش ها مورد استفاده واقع می شود. بخش کشاورزی با حدود ۹۲ درصد، بیشترین سهم را در استفاده از بارش نزولات آسمانی به خود اختصاص داده است.

مجموع تولید محصولات کشاورزی (زراعی، باغی، دامی و شیلاتی) بین ۷۵ تا ۹۰ میلیون تن در سال در نوسان می باشد که سهم کشاورزی ارگانیک در این آمار هنوز چشم گیر نیست. بر این اساس، برای تولید هر یک میلیون تن محصولات و فرآورده ها، حدود 1.2میلیارد مترمکعب آب ناشی از بارشهای سالیانه به مصرف میرسد.

سهم اشتغال بخش کشاورزی ایران در سال های مختلف از تغییراتی برخوردار بوده است. در سال ۱۳۸۵ با 3.8 میلیون نفر نیروی کار و 3.4 میلیون نفر فعال کشاورزی، در سال ۱۳۳۵ با ۶ میلیون نفر نیروی کار و 3.3 میلیون نفر فعال کشاورزی، در سال ۱۳۶۵ با 8.12 میلیون نفر نیروی کار و 3.2 میلیون فعال کشاورزی و در سال ۱۳۷۵ با 14.6 میلیون نفر نیروی کار و 3.4 میلیون فعال کشاورزی از جمله تغییرات آماری این بخش را بیان می دارد. در سال ۱۳۸۶ تعداد بهره برداران (نیروی فعال) حدود ۴/۳ میلیون گزارش شده است.

بر همین اساس، تولید ناخالص ملی بخش کشاورزی در سال ۱۳۷۰ معادل 17.3 درصد از اقتصاد و در سال ۱۳۸۲ معادل ۱۴.۱ درصد بوده است.

همچنین سهم اشتغال این بخش در سال ۱۳۸۲ حدود ۲۰ درصد گزارش شده است. از طرفی، درصد ضریب اطمینان از تامین غذا در داخل کشور که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برای جمعیت ۳۶ میلیون نفری حدود ۷۰ درصد در نوسان بوده، در سال ۱۳۸۲ به ۹۳ درصد و در سال های اخیر برای جمعیت ۷۲ میلیون نفری به حداقل ۹۰ درصد افزایش یافته است.

تامل در ارزیابی آمار فوق، نشان از ارتقای ضریب امنیت غذایی جامعه را مطرح می کند. ضمن آن که ضرورت دارد برنامه ریزی های خردمندانه و تلاشهای هر چه بیشتر و عملیاتی تری نسبت به موضوع صورت پذیرد. همین آمارها، نشان دهنده سهم ۲۴ درصدی بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی در سال ۱۳۶۵ می باشد. پنج سال بعد آن (یعنی در سال ۱۳۷۰)، این میزان به ۱۷.۳ درصد، در سال ۱۳۷۵ به ۱۴.۵ و در سال ۱۳۷۹ به 12.9درصد کاهش یافته است.

عوامل مهمی در کاهش و یا افزایش درصد اشتغال و درصد سهم از اقتصاد ملی موثر می باشند، که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• کم بارانی
• خشکسالی
• عدم توازن در میزان بارش و در نواحی
• سرمازدگی
• آفات و بیماریها
• ضریب پایین ایمنی سکونتگاه های روستایی و لذا تخلیه تدریجی آنها
• عدم تامین مالی خانوارها
• امکانات ضعیف بهداشتی، درمانی و آموزشی
• سطوح مناسب طبیعی و اراضی کشاورزی و تولدی محصولات

بر مبنای آمارهای منتشر شده، وضعیت مناطق مورد اشاره به شرح زیر است:

سطح/میلیون هکتار	سال 1349	سال 1369	میزان کاهش/ افزایش
جنگل	18	12	-6
مراتع	90	50	-40
کویر و اراضی بیابانی و شنی	12	15	+3

همچنین توابع اراضی کشاورزی در چند سال به صورت زیر گزارش شده:

سال	هزار هکتار	زراعت های سالانه	آیش
1356	15.7	8.6	6.1
1361	14.8	9.2	4.9
1367	16.9	10.3	5.6
1382	17.7	13.3	4.4

میزان برداشت محصولات نیز در سال های مختلف، متفاوت گزارش شده است. به عنوان نمونه، برداشت ۴۴ میلیون محصولات زراعی در سال ۱۳۷۹ به 62.5 میلیون تن در سال ۱۳۸۲ افزایش یافته است.

ضمن آن که برداشت ۵۴ میلیون تن محصولات بخش کشاورزی در سطح کشور در سال ۱۳۵۵ به حدود ۸۶ میلیون تن در سال ۱۳۸۶ رسیده است، که نشان از ۳۱ میلیون تن رشد تولید طی ۳۱ سال دارد.

عمده ترین دلایل کاهش یافتن سهم اشتغال و سهم اقتصاد بخش کشاورزی در اقتصاد ملی کشور را می توان موارد ذیل عنوان نمود:

• انفجار جمعیتی (۳۶ میلیون نفر طی ۳۱ سال) و نیاز به زیرساختهای جدید
• پیشرفت صنعت و فناوری های جدید، بدون الزام به تعهدات اخلاقی نسبت به محیط
• ظهور فناوریهای IT و ایجاد مشاغل مرتبط
• گرم شدن کره زمین، بر اثر فعالیتهای ناسالم صنعتی (مغایر با ضوابط زیست محیطی)
• صنعتی شدن درون زا و کاهش توجه به بخش کشاورزی
• معیشتی و سنتی ماندن بیشتر اراضی کشاورزی و عدم توان تامین منابع خانوار
• کم آبی و کاهش میزان بارش سالیانه (محدودیت منابع آب)
• تخلیه غیر اصولی و بیش از حد سفره آبهای زیرزمینی
• تخليه حدود ده هزار روستا طی ۳۰ سال و ایجاد مهاجرت بی رویه به شهرها
• کاهش میزان مواد آلی خاک و پوشش گیاهی و در نتیجه کاهش میزان تولید که ناشی از سخت شدن خاک میباشد.
• آلودگی آبهای رودخانه ها و آب کشاورزی، بر اثر تخریب ناشی از مواد شیمیایی
• خرد شدن اراضی و غیراقتصادی شدن تولید
• بروز آفات و بلایای طبیعی متنوع و مکرر و وارد نمودن خسارات فراوان
• خروج جوانان از روستاها و روی آوری به مشاغل جدید و رها نمودن فعالیتهای کشاورزی
• آلودگی خاک (اراضی کشاورزی) با استفاده از سموم و کودهای شیمیایی
• فرسایش خاک بر اثر عوامل بادی و خاکی

با توجه به عوامل ذکر شده در بالا، از مهمترین موانع را می توان در کاهش پوشش طبیعی، کاهش مواد آلی و کاهش میزان آب ( و یا کاهش سطح آبهای زیرزمینی) عنوان نمود.

استفاده بی رویه از سموم و کودهای شیمیانی و آثار مخرب آن

در بررسی وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران متوجه شدیم که یکی از دلایل مهم گرایش به این نوع کشوارزی مصرف بی رویه کودها بوده ه باعث بروز بحران هایی برای سلامتی خاک و محیط زیست شده است.

در توزیع ارزان قیمت و یارانه ای نهاده های کشاورزی (به خصوص سموم، آفت کشها و قارچکش های شیمیایی و همچنین انواع کودهای شیمیایی از خارج از کشور در بین کشاورزان که از سال ۱۳۳۴ با واردات ۵۰۰ تن کود شیمیایی آغاز گردید.

اثرات سوء ناشی از عدم مصرف بهینه آن در سالهای بعد، در حال حاضر نیز از مهم ترین مخاطرات وارد شده به چرخه تنوع زیستی و بخش کشاورزی به حساب می آیند. توزیع یارانه ای 1.69 میلیون تن کود شیمیایی در سال ۱۳۶۵ با ۳۱ درصد افزایش به 2.22 میلیون تن در سال ۱۳۷۵ و 9.2 میلیون تن در سال ۱۳۸۰ از جمله علل گرایش کشاورزان به استفاده از هر چه بیشتر نهاده های یارانه ای در جهت افزایش عملکرد میباشد. این میزان در سال ۱۳۸۲ به3.4 میلیون تن و در سال ۱۳۸۷ به 4.4 میلیون تن افزایش یافته است.

در زمینه توزیع انواع حشره کش ها، قارچ کش ها، علف کش ها و سموم شیمیایی نیز که در سال ۱۳۷۵ معادل 15.8 هزار تن به صورت یارانه ای بین کشاورزان اقدام شده است، پنج سال بعد، این رقم با توزیع ۲۵.۶ هزار تن و دو سال بعد (یعنی سال ۱۳۸۲) به ۲۸.۲ میلیون تن افزایش می یابد.

بر اثر هشدارهای گروه های متعهد و همچنین تعدادی از سازمانهای دولتی، فعالیتهای فرموله کردن و واردات سموم شیمیایی از سال ۱۳۸۳ روند نزولی به خود می گیرد، به طوری که میزان آن در سال ۱۳۸۴ با 19.9 هزار تن و در سال ۱۳۸۶ به 14.4 هزار تن کاهش می یابد. در سالهای اخیر مصرف سموم شیمیایی از چرخه نهاده های کشاورزی یارانه دار حذف می گردد.

از آثار تخریبی سموم شیمیایی، می توان به تخریب بافت ساختمان خاک و کاهش میزان مواد آلی مزارع، بر هم خوردن چرخه تنوع زیستی، پایداری آفات در مزارع، ضعیف شدن قدرت دفاعی گیاهان در برابر امراض و تنش های محیطی و درنهایت ناسالمی محصولات کشاورزی اشاره نمود.

با توجه به وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران و بررسی دلایل افزایش این نوع کاشت می توان گفت که یکی از علت های اصلی تغییر روش کاشت استفاده حدود ۴ میلیون تنی از مواد شیمیایی بسیار ارزان قیمت و یارانه دار که مقادیری از آنها حاوی عناصر سمی و فلزات سنگین می باشند و همراه با خود مواد سرطان زا و سمی را به خاک، آب، گیاه، محصول و به طور کلی چرخه تنوع زیستی منتقل می نمایندمی باشد که با افزایش کاشت ارگانیک این مقدار از چره کشاورزی حذف خواهد شد.

به همین دلایل، تغییر بافت و ساختمان خاک و رفتارهای شیمیایی آن که اثرات زیانباری را به همراه دارند و به فقیر و تهی شدن و نیز سخت شدن لایه های زنده خاک منجر می شوند، از اهمیت و نگاه خاصی برخوردار می باشند. لذا باید برنامه ای نو و با نگاه ساختاری غیرزیان بار به وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران داشت.

انگیزه بازگشت به کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات گواهی شده

مسائل فوق، جملگی لزوم بازگشت به کشاورزی ارگانیک، پاسداشت زمین، صیانت از آب و نگاه ممتاز به کشاورزی و جایگاه کشاورزان را با تمامی امکانات ملی طلب می نماید. بر این اساس، به نظر می رسد تمامی تلاش ها در جهت بهینه سازی مصرف آب می باید پس از اصلاح خاک و یا حداقل به موازات برنامه های اجرایی به منظور تامین مواد آلی خاک صورت پذیرد.

برای تامین مواد آلی و اصلاح و تقویت خاک که بتواند آب را به مدت بیشتری درون خود ذخیره و حفظ نموده و از هدر رفت و تبخیر بیش از حد آن نیز جلوگیری نماید، موضوع بسیار مهم برگردان ضایعات کشاورزی و استفاده از فضولات مزرعه، فضولات دامی و مرغی، پسماند میوه و تره بار و تبدیل مواد آلی پسماند خانگی به کودهای آلی نیز از درجه بالای اهمیت برخوردار می باشد.

بی تردید جداسازی و تصفیه بیولوژیکی مواد فوق، در فرآیند تولید ضروری می باشد، تا اراضی کشاورزی، گیاه و آب را همانند بسیاری از سموم و کودهای شیمیایی مورد تهدید و تخریب قرار ندهد.

در این صورت خاک که در واقع مخلوطی از مواد جامد آلی و غیر آلی است و هوا (اکسیژن)، میکروارگانیسم ها و آب را در درون خود پذیرا می باشد، با سالم و زنده شدن و ازدیاد میکروارگانیسم ها و کرم های خاکی، واکنشها و تبادل را افزایش می دهد و لذا به تنظیم و جذب بهینه مواد غذایی توسط گیاه کمک موثر می نماید.

با تغییرات مثبت وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران ، میزان تخریب و فرسایش خاک به شدت کاهش می یابد و عملکرد گیاهی از افزایش کمی و کیفی برخوردار می شود. اقتصاد کشاورز و سهم اقتصاد بخش کشاورزی ارتقاء یافته و از مهاجرت بی رویه اجتناب می گردد. همچنین امنیت منطقه ای نیز افزایش می یابد.

بی تردید باید به این نکته توجه شود که یک اصل کلی در زمینه وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران وجود دارد که چنانچه مواد اولیه (شامل نهاده ها و بذر) و نیز آب ورودی به چرخه کشاورزی، ناسالم و مخاطره آمیز باشد، خاک، آب هوا، دام و غذای سالم نیز از دسترس انسان حذف می گردد. بنابراین سلامت جامعه به خطر می افتد.

به این سبب است که روی آوری به کشاورزی به روش ارگانیک و تولید محصول سالم تر، در برنامه کاری دولت ها و فعالیت حرفه ای ملت ها قرار می گیرد.

راهکار اجرایی کشاورزی ارگانیک

کشاورزی ارگانیک ، یکی از مهمترین گام ها در کشاورزی پایدار است که بر پایه گروهی از فرآیندهای هدایت کننده به سمت غذای سالم و مغذی، بسط عدالت اجتماعی، حمایت از حیوانات و نهایتا توازن منطقه ای و اکوسیستم گام بر می دارد.

این یک برنامه مدیریت اکولوژیک است که چرخه های تنوع زیستی و فعالیتهای زیستی خاک را تقویت و افزایش میدهد. این روش، عدم استفاده از مواد ورودی بیرونی ساخت انسان (به خصوص مواد شیمیایی، سنتزی و آفت کشها) را برای تولید غذای غیر آلوده با کیفیت غذایی شامل می شوند.

کودهای نیتروژنی و فسفره منجر به تباهی کیفیت آب به دلیل پوتریفیکاسیون تسریع یافته می گردند. پوتریفیکاسیون آب سطحی به مشکل در کاربرد آن برای استفاده های شیلاتی، تفریحی، صنعتی یا آشامیدنی در نتیجه افزایش رشد جلبک های ناخواسته و علفهای فراوان ختم می شود. آلودگی خاک با فلزات سنگین به ویژه ناشی از کادمیم موجود در کودهای فسفاته بر روی محصولاتی مانند برنج است.

تمام این موارد تاثیر مستقیم بر سلامت بشر داشته و بیماریهایی مثل ناراحتی عصبی و فلج، وجود پروتئین در ادرار، نرمی استخوان و سرطان را به وجود می آورند. اکسید نیتروژن حاصل از کودهای همچنین عامل تخریب لایه ازن و در نهایت افزایش گرمایش کره زمین می باشد. کاربرد گسترده آفت کش ها نه تنها اثر نامطلوب بر فرآیندهای زیستی خاک داشته، بلکه به کاهش تنوع زیستی هم منجر می شود.

بنابراین برای پیشگیری از این چرخه سمی، تاکید بر سه مفهوم اساسی ذیل الزامی است :

• استفاده کردن از کودهای ارگانیک (درجه اول) و سپس کودهای زیستی
• کنترل معیارهای حفاظت گیاه
• حفاظت از منابع و حفظ تنوع زیستی

استفاده از کودهای ارگانیک

کودهای ارگانیک، مواد غذایی شامل ریزمغذیها را تامین می کند. آنها برای بهبود وضعیت فیزیکی خاک، موثرتر هستند. سپس درجه حرارت خاک، ظرفیت نگهداری آب و فعالیتهای میکروبی برای رشد محصول و تولید در مدت زمان طولانی بسیار مطلوب خواهد بود؛ در حالی که کودهای شیمیایی در زمان کوتاه موثر بوده و مواد آلاینده را به خاک، آب، هوا وارد کرده و معضلاتی بسیار را در رابطه با شرایط فیزیکی خاک به وجود می آورند. در نتیجه، باید از کودهای ارگانیک به جای انواع کودهای شیمیایی استفاده نمود.

کودهای ارگانیک عبارتند از: کود حیوانات مزرعه، کرمهای خاکی (ورمی کمپوست)، لجن بیوگاز، فضولات دام های بزرگ و کوچک، فضولات مرغی و ماکیان، تفاله ها، کود سبز و … همچنین کودهای زیستی مجاز

معیارهای حفاظت گیاه

روشهای متفاوتی برای کنترل آفات مانند فیزیکی، مکانیکی، زراعی، زیستی و شیمیایی وجود دارند. در هر حال، کشاورزان به صورت معمول ترجیح میدهند از روش شیمیایی برای اجتناب از خسارت به محصولات استفاده نمایند. اما ضرر روش شیمیایی این است که آلودگی زیست محیطی و خطرات سلامتی ایجاد می نماید، حشرات مفید را از بین می برد، علاوه بر آن که سیستمی بسیار پر هزینه می باشد.

در نتیجه، کشاورزان باید از روش زیستی با چند روش دیگر به جای معیارهای شیمیایی برای تولید غذای خالص، سالم و ارزشمند استفاده کنند. باید خاطر نشان کرد که عدم استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی، گام موثری در سلامت محیط، حفاظت گیاه و چرخه محصول سالم می باشد، که ضرورت دارد مورد توجه و حمایت همه جانبه قرار گیرد. با ترکیب یک محیط نامطلوب برای آفت و افزایش جمعیت دشمنان طبیعی آفت، می توان از گیاه حفاظت نمود.

محصولات و رقمها باید در زیستگاه طبیعی خود پرورش یابند، تا در نتیجه بهتر عمل نمایند و از انتقال احتمالی هرگونه بیماری به مناطق دیگر جلوگیری شود.

راهبردها

تقاضا برای غذای ارگانیک باید با آگاه سازی مشتریان در مورد ارزش واقعی «غذای ارگانیک سالم و پاک» به وجود آید. برای این هدف، باید نمایشگاههای مواد ارگانیک و محصولات آن به صورتی متراکم و گسترده برگزار شوند.

تولیدکنندگان و تجار ارگانیک با تجمیع و اتفاق آراء، به تسهیل بازاریابی و تهیه کردن محصولات کشاورزی ارگانیک با قیمت مناسب برای تولیدکنندگان مبادرت ورزند.

کشاورزان، روش کشاورزی ارگانیک را بدون پشتوانه تحقیقاتی و علمی نمی پذیرند. بنابراین باید تلاش های بیشتری برای سازماندهی برنامه های تحقیقاتی برای روش های خاص منطقه ای صورت بگیرند. پس از اثبات کارآمدی، آنها، باید با کشاورزان از طریق برنامه های ارتباطی مناسب رابطه برقرار نمود.

چرخه تنوع زیستی می باید با پذیرش فناوری توزیع آب و روشهای زراعی مختلط در مزارع و در اراضی عمومی دولتی با استفاده از روش مشارکتی مصوب حفظ گردد.

حلقه های مفقوده در کشاورزی و صنایع تبدیلی آن باید حذف گردد تا راندمان فعالیت ها و همچنین تولید افزایش یابد.

به جایگزین نمودن کشاورزی تجاری و اقتصادی نسبت به کشاورزی سنتی و معیشتی و انجام تغییرات لازم، به نحوی که از تخریب منابع اجتناب ورزیده و ضمن افزایش کارایی و بهره وری این بخش بسیار مهم، رفاه نسبی کشاورز و رضایتمندی وی فراهم گردد.

در این صورت با دستیابی به رفاه نسبی، شتاب در گسترش بهسازی و عمران روستایی، مهاجرت بی رویه به شهرها نیز از توقف و یا حداقل، رکود برخوردار می گردد. این موضوع به بازدارندگی از تخليه سكونت – گاهها و جلوگیری از ایجاد نواحی جدید منجر خواهد شد.

مشخصات و ویژگی های کشاورزی ارگانیک

پس از نگاه اجمالی به کشاورزی ایران و ارائه مزایا و معایب کشاورزی به روش شیمیایی، این طور به نظر می رسد که نظام اقتصادی و سیاسی جامعه ضرورت می یابد تا به انتخاب راهکارها و شرایط جدید برای رویکرد کشاورزی بپردازد.

این ضرورت را می توان آشتی با کشاورزی سنتی، ولی با این تفاوت که بهره گیری از فناوریهای نوین، غیر مخاطره آمیز، سالم، مبتنی بر فرآیندهای بومی و اقتصادی ضرورت یافته، ذكر نمود.

رهیافتی که با عقلانیت و خرد و توان ملی و با استفاده از منابع و مزیتهای نسبی می تواند همراه گردیده و ارتقاء رشد بخش مهم کشاورزی و عناصر مرتبط با آن را پدید آورد. ضمن آن که بی تردید رشد این بخش، سهم بسیار ارزشمندی در ادامه تثبیت استقلال کشور و نیز افزایش درآمد خانوارها به همراه می آورد.

در حال حاضر، واژه «ارگانیک» تحت قوانین برچسب زنی نمی باشد. فعالان صنعت ارگانیک طی سالها برای رفع این بی عدالتی آشکار در مورد مصرف کننده، تلاش و مباحثه کرده است، هر چند تا به امروز هیچ قانونی به عنوان واژه «ارگانیک» وجود ندارد.

به همین دلیل است که به عنوان یک مشتری آگاه همیشه باید به دنبال خرید کالاهای ارگانیک تایید شده باشیم. بدین طریق یک اطمینان برای طرح این مسئله وجود خواهد داشت که کشاورز در محدوده اصول به طور دقیق طرح شده بر پایه شاخصها، ضوابط فنی و سپس استانداردهای ملی و بین المللی، به کشاورزی سالم می پردازد.

در طی چند سال اخیر، ارگانیک تایید شده» و «محصول سالمتر» روشهای تولید در خاک های با فعالیت زیستی افزایش یافته است، بر اساس مقدار هوموس و ساختار ریشه توصیف می شود. بنابراین گیاهان به صورت انتخابی مواد مغذی را برای رشد سالم از طریق اکوسیستم خاک و نه از طریق نمکهای محلول در آب موجود در خاک تامین می کنند.

این روشهای تولید، کاربرد کودها، آفت کش ها، هورمون های رشد یا آنتی بیوتیک های سنتزی را شامل نشده و به شدت از آن اجتناب می کنند. به تدریج غذای رشد یافته به صورت ارگانیک در برنامه های کشاورزی طبیعی که به محیط زیست صدمه نمی زنند، تهیه می شود.

پرورش دهندگان ارگانیک، باروری طولانی مدت خاکها را توسط ایجاد امکانات تهیه هوموس از طريق فساد ماده آلی، متعادل سازی سطوح مواد معدنی و افزایش حیات میکروبی کسب می نمایند.

در کشاورزی ارگانیک نباید از موارد زیر استفاده شود:

• کودهای سنتزی
• آفت کش ها یا علف کشهای سنتزی
• آنتی بیوتیکها یا هورمون های رشد در تولیدات حیوانی

اصل کشاورزی ارگانیک این است که یک گیاه، سالم رشد کرده و مقاومت بیشتری در برابر بیماری ها داشته باشد. در مواردی که کشاورز تجربه معضلات آفات را دارد، احتمالا از روشهای کشت همراه، رهاسازی صیاد، بیماریهای میکروبی، اسپورهای گیاهی قابل تجزیه، گونه های مقاوم، تله های مکانیکی و فرمونی و غیره استفاده خواهد کرد.

این روش مدیریت پیچیده، نیازمند مهارت بیشتر و کاری سخت تر از سمپاشی ساده یک مزرعه می باشد؛ در ضمن به یک همکاری و همگونی عمیق کشاورزان با تولید اکولوژیک احتیاج دارد.

در زمینه وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران یکی از آشکارترین تفاوتهای میان یک کشاورز سنتی و یک کشاورز ارگانیک گواهی دار، روش آنها در برابر طبیعت می باشد، به ویژه این که چگونه محصولات و حیوانات را در سلامت خوبی نگه می دارند. اکثر کشاورزان سنتی از یک روش پیشگیرانه استفاده می کنند، در حالی که کشاورز ارگانیک، به سادگی به دنبال کار با طبیعت است، به این دلیل که ما در زمین، قصد تولید سوخت غذایی فراوانی را برای بدن های انسانهای جامعه داریم.

ضرورت تولید ارگانیک محصولات کشاورزی

آمارهای وزارت بازرگانی نشان می دهد در سال ۱۳۸۸ مبلغی بالغ بر ۲ میلیارد دلار از کشور خارج شده و در مقابل روغن، مواد اولیه روغنهای نباتی و کنجاله دانه های روغنی وارد کشور شده است.

از طرف دیگر، متاسفانه سرانه مصرف این غذای عمومی در مدت ۳۰ سال گذشته از ۵ کیلوگرم برای هر نفر به ۲۰ کیلو افزایش یافته است و این در حالی است که معاون وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی در سال گذشته اعلام کرد که ایرانیان سالانه یک میلیارد دلار برای درمان بیماریهای قلب و عروق پرداخت می کنند و در سال جاری نیز اعلام کرده است که میانگین سن ابتلا به سکته های قلبی و مغزی در کشور به ۳۲ سال کاهش یافته است و این «زنگ خطری است برای اقتصاد کشور و سلامت ملت».

البته عامل شیوع بیماری ها و سکته های فوق الذکر، تنها مصرف روغن های نباتی نبوده و عوامل دیگری از قبیل رژیم های غذایی نامناسب، استرس ها و تا حدودی هم مسائل ژنتیکی دخالت دارند ولی آن چه مسلم است این وضعیت سلامت جامعه است.

چه باید کرد و راه چاره چیست؟ آن چه بلافاصله در اذهان خطور می کند غذای سالم و محيط سالم دو عبارت ظاهرا ساده ولی باطنا بسیار پیچیده است. خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید:

«او شما را از خاک آفرید و عمران و آبادی در آن را به شما واگذاشت».

از این رو لازمه «استثمار» (بهره برداری کردن)، «استعمار» (عمران و آبادی کردن) است.

اما بشریت امروز به گونه ای عمل می کند که گویی لازمه بهره کشی از زمین تخریب آن است و این عملکرد ناشی از یک نگرش ناصوابی است که ساکنین کره زمین دارند و فکر می کنند. اولا مالک آن هستند و ثانيا این قرن پایان زندگی بشر و نابودی کره زمین است ولی باید پذیرفت که ما مالکین کره زمین نیستیم و مستاجرين آنیم و مستاجر حق تخریب مورد اجاره را ندارد و موظف است ضمن بهره برداری (استثمار) از آن، مورد اجاره را در پایان مدت اجاره، سالم و صحیح به مالکش تحویل دهد.

با توجه به نگرش کامل به مباحث وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران ، تولید محصولات ارگانیک معنا و مفهوم دیگری پیدا می کند و صرفا استفاده نکردن از مواد شیمیایی در تولید غذا به معنای تولید محصول ارگانیک نیست، شاید تفاوت محصول سالم و محصول ارگانیک در رعایت و به کار بستن ملاحظات فوق باشد.

سالم سازی محیط چه از نظر آلودگیهای هوایی و چه آلودگی های صوتی و بصری و چه از نظر ایجاد آرامش و امنیت و آسایش آحاد مردم، اگرچه بیان آن ساده به نظر می رسد ولی در عمل، مشکلات عدیده ای دارد که نه تنها کشورهای در حال توسعه در جهان امروز قادر به حل کردن آنها نیستند بلکه ما شاهد نابسامانی های محیطی حتی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و توسعه یافته جهان هستیم که حکومتها و دولت های امروز در کنفرانسهای جهانی و ملی در مورد آن بسیار صحبت کرده اما کمتر عمل می کنند؛ چرا که رسیدن به این اهداف هم سرمایه های هنگفتی را می طلبد و هم زمان بر است و معمولا حكومتها در جهان به دنبال نتایج زودبازدهی هستند که ظهور و بروز داشته و ملموس باشد.

سالم سازی غذا و تولید محصولاتی که ضمن تغذيه کافی، برای انسان و محیط زیان بخش نباشد، کاری است عملی، که ما شاهد انجام آن در جهان هستیم. درصد تولید محصولات ارگانیک و غذای سالم از ۱ تا ۱۲ درصد در کشورهای مختلف اعلام شده است و خوشبختانه روز به روز در حال افزایش می باشد.

در کشور ما نیز اخيرا اندیشه اهمیت مصرف غذای سالم مطرح شده و به آن رو آورده اند، اما فرصتها و محدودیتهایی در وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران وجود دارد.

شرح عملیات تولید محصولات ارگانیک

توضیح مراحل مختلف کاشت ارگانیک با روش کانال کود به صورت کاربردی به شرح زیر است:

• حفر کردن کانالی به طول دلخواه و ابعاد ۱۲۰ سانتی متر عرض و ۱۰۰ سانتی متر عمق (برای محصول زیتون)
• قرار دادن تنه و شاخ و برگ درختان از هر نوع، به ارتفاع ۳۰ سانتی متر از عمق کانال
• پرکردن باقی مانده عمق کانال (۷۰ سانتی متر) از علفهای مزرعه (از هر گونه)
• اضافه کردن کود حیوانی به میزان ۹۰-۴۰ تن در هکتار با توجه به بافت خاک خروجی از کانال و میزان مواد آلی در آن به بخشی از خاک درون کانال
• مخلوط کردن کود حیوانی با خاک سطح الارضی خارج شده از کانال و پر کردن کانال از این مخلوط که خود موجب فشرده کردن علفهای موجود در کانال می شود.
• صاف کردن روی کانال و ایجاد نهر روی آن
• آبیاری ثقلی به منظور ممزوج کردن کود حیوانی با خاک و همچنین نشست مخلوط خاک و کود و همچنین متراکم کردن علف های داخل کانال و فراهم کردن فعالیتهای میکروارگانیسم ها در خاک به دلیل وجود رطوبت و دمای ناشی از تجزیه کودهای حیوانی در کانال
• پر کردن مجدد کانال به دلیل نشست موضعی، و صاف کردن مجدد آن
• حفر گودال به ابعاد ۳۰*۳۰ سانتی متر وسط کانال پرشده جهت کاشت نهال در آن
• نصب قیم برای نگهداری نهال کاشته شده و راستایی آن
• اجرای سیستم آبیاری قطره ای که بر اساس مشخصات فنی و اقلیمی باغ محاسبه شده باشد.
• کاشت نهال های دو ساله و استاندارد و سازگار با محیط در وسط گودال و بستن نهال ها به قيم.

توضیح مختصر در مورد دلیل علمی علیات فوق

در گذشته این چنین فکر میشد که اندام خاکی درختان و گیاهان تنها به تغذیه و آب نیاز دارند. به همین دلیل برای داشتن باغی پرمحصول به تغذیه باغ میپرداختند و آن را آبیاری می کردند. در سالهای اخیر طرحهای تحقیقاتی مختلف و متعدد نشان داد عوامل فوق برای عملکرد خوب لازم هستند ولی کافی نیستند و بهتر است در هنگام عملیات کاشت درختان، مسئله نیاز به هوا در اندام خاکی را در نظر بگیریم تا به عبارتی اکسیژن کافی در اختیار ریشه قرار گیرد.

آن چه در این شیوه مورد نظر است و عملیات کاشت را متفاوت از طرق دیگر می نماید، بررسی نیاز چهارم برای اندام زمینی است که ضمن تامین نیاز غذایی، آبی و هوایی، این نیازمندی ریشه در دل خاک نیز مرتفع گردد. و آن این که بسترسازی به گونه ای اجرا می گردد که زمینه «تخلیه کربن دی اکساید» از ناحیه ریشه نیز فراهم گردد.

آنچه بدیهی است اینکه ریشه به عنوان جزئی از گیاه و درخت به عنوان یک موجود زنده نیازمند به تنفس بوده و طبیعتا اکسیژن را جذب و گاز کربنیک را دفع می کند، فشردگی خاک اطراف ریشه به دلیل رشد ریشه ها و افزایش دانسیته خاک نه تنها جذب اکسیژن را برای ریشه محدود می کند بلکه در تخلیه گازهای ناشی از تنفس و همچنین فعل و انفعالات شیمیایی در خاک نیز محدودیت زیاد ایجاد می نماید. در این شیوه ابداعی، مکانیزم عملیات اجرایی به گونه ای است که:

• اولا: ظرفیت نگهداری اکسیژن خاک را بالا برده و تهويه لازم برای تنفس ریشه را ایجاد می کند.
• ثانيا : در اثر رشد ریشهها از فشردگی خاک اطراف ریشه ها و افزایش وزن مخصوص آن جلوگیری می کند.
• ثالثا : امکان خروج گازهای مضر در خاک از ناحیه ریشه گیاه را فراهم می سازد.

توضیح این که در اعماق زیاد خاک مثلا پایین تر از ۶۰ سانتی متر، اگر هوای لازم برای تهویه خاک وجود نداشته باشد غلظت دی اکسید کربن افزایش یافته و نهایتا چون محل خروج از خاک وجود ندارد برای تعادل، این گاز در آب حل شده و اسید کربنیک تولید شده با کربنات کلسیم مقدار زیادی بی کربنات تولید می نماید که باعث محدودیت رشد می گردد در نظر داشته باشیم در اعماق زیاد خاک در صورت فراهم بودن شرایط، غلظت دی اکسید کربن ممکن است به صدها برابر افزایش یافته و موجب کاهش غلظت اکسیژن شود و این شرایط برای تنفس ریشه خطرناک و یا حداقل محدودکننده است.

در شرایط کانال، کود به دلیل وجود هوای کافی و خلل و فرج ایجادشده توسط شاخه ها و تنه درختان در انتهای کانال از یک طرف امکان خروج گاز دی اکسید کربن از عمق خاک وجود داشته و از طرف دیگر اکسیژن کافی برای تنفس ریشه وجود دارد خروج گاز کربنیک از خاک و عدم امکان ترکیب شدن آن با آب در عمق خاک از تولید اسید کربنیک جلوگیری کرده و در نتیجه زمينه تشکیل بی کربنات از بین می رود و در نهایت محیط رشد و پیشرفت ریشه ها، سالم تر و مطلوب تر می گردد.

نکته قابل ذکر این که در خاکهای شور چنانچه برای پایین آوردن pH خاک بخواهند از گوگرد استفاده کنند، وجود اکسیژن کافی در اعماق خاک همراه با رطوبت و دمای حاصله از فعالیت میکروارگانیسم ها و همچنین کود حیوانی موجود در خاک، موجب اکسیداسیون گوگرد شده و تولید گاز SO₂ می کند که در اثر ادامه اکسیداسیون بیشتر به SO₂ تبدیل شده و در نهایت ترکیب آن با آب ایجاد اسید سولفوریک می کند که واکنش آن با NaCl کلرور سدیم که برای گیاه مضر بوده، آن را به سولفات سدیم که ضرر کمتری دارد تبدیل می نماید و باز هم به لحاظ پایین بودن دانسیته خاک در کانال کود، زمینه خروج گاز سمی کلر (CI) از خاک و ناحیه ریشه فراهم میشود.

نتیجه عملی تمامی این فعل و انفعالات در وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران به وجود آمدن یک بستر سالم و محیطی بهداشتی برای زندگی ریشه درختان است که طبعا اثرات مطلوبی در کمیت و کیفیت محصول خواهد داشت؛ چرا که محصول سالم، نتیجه تغذیه سالم بوده و تغذیه سالم، تنها در بستر خاک سالم امکان پذیر می باشد و ما قادر نخواهیم بود که از یک بستر آلوده، محصولی سالم برداشت کنیم و این مهمترین اساس و بنیان تولید یک محصول ارگانیک می باشد، بنابراین به اعتقاد ما محصول ارگانیک تولیدش از خاک سالم و مصرفش از عقل سالم نشات می گیرد.

کلام آخر در خصوص وضعیت کشاورزی ارگانیک ایران

در سالهای اخیر اقداماتی در جهت حمایت از کشاورزی ارگانیک آغاز شده است، هرچند که سرعت آن خیلی زیاد نمی باشد. این در حالی است که در کشور ما به دلیل شرایط خشک محیطی و فراوانی نیروی کار، تولید محصولات ارگانیک اقتصادی تر و آسان تر از بسیاری از مناطق دیگر جهان به نظر می رسد. 

ارکان اصلی در پایه گذاری نظام کشاورزی ارگانیک در کشور شامل تولید کنندگان، مصرف کنندگان (داخلی و خارجی)، موسسات دولتی برنامه ریز و هدایت کننده و نیز سازمان های مردم بنیاد (NGO) محلی و خارجی و سازمانهای بین المللی تسهیل کننده هستند. 

به منظور پایه گذاری نظام کشاورزی ارگانیک در کشور باید همگام با تلاش جهت تولید این محصولات، برنامه ریزی برای ایجاد زمینه های عرضه مطمئن در شبکه توزیع نیز صورت گیرد. افزون بر این، همان گونه که در آمریکا، کشورهای اروپایی، ژاپن و… اعمال می شود.

سیاستهای حمایتی دولت مانند پرداخت یارانه و تخصیص وام های بلندمدت، تشویق و تامین اعتبارهای پژوهشی و اختصاص مرکز تحقیقاتی برای این موضوع ضروری است. نظارت بر استانداردها، ایجاد آزمایشگاهها، اندازه گیری سطح سموم و آفت کشها در محصولات و فرآورده های کشاورزی و به طور کلی ایجاد نظام غذای سالم نیز لازم است.

همچنین برای توسعه فرهنگ استفاده از فرآورده های ارگانیک و نقش مهم آن در سلامتی جامعه، نقش رسانه های جمعی زیاد است که همگی مستلزم مدیریت قوی در کشاورزی ارگانیک است. 

بیشتر تولیدات باغبانی، سرمایه گذاری بلندمدتی را نیاز دارند. از سوی دیگر فرآورده های باغبانی بیشتر فسادپذیر و تازه مصرف هستند و بیشتر از سایر فرآورده ها در بازار موجود هستند و به فروش می رسند. از این رو تولید ارگانیک آنها بیشتر مورد توجه است. 

با توجه به این که امروزه رویکرد جهانی به سوی کشاورزی ارگانیک است و هر ساله میزان قابل توجهی به سطح زیر کشت محصولات ارگانیک افزوده میشود، لذا پیش بینی می شود که در آینده، حضور در بازارهای جهانی به خصوص در رابطه با فرآورده های باغبانی، مستلزم عرضه فرآورده های ارگانیک و بدون مواد شیمیایی باشد. 

بعضی از تولیدات کشاورزی در ایران مانند زعفران، انجیر و گیاهان دارویی در شرایط طبیعی بدون کمترین افزودنیهای شیمیایی به دست می آیند که از نظر صادرات اهمیت زیادی دارند. در این گونه از تولیدات کشاورزی بایستی روش های سنتی را که از روشهای ارگانیک هستند کاملا حفظ کرده و گسترش داد.

همچنین روشهای ارگانیک در تولیدات گلخانه ها و کشتهای متمرکز قابلیت کاربرد دارند. در این موارد می توان از فن آوری ارگانیک در تولید گلخانه ای بهره گرفت و مصرف مواد شیمیایی را تحت کنترل در آورد.