زنجبیل شامی (Inula Helenium)

نام فارسی: زنجبیل شامی

نام علمی: Inula Helenium

نام انگلیسی: Elecampane, Inul

نام فرانسوی: Oeil de cheval, Aillaume, Enule campagne, Grande Aune e

نام آلمانی: Echter – Alant, Helenakraut

نام ایتالیایی: Erba de dolori, Occhio de cavallo, E. campana, Enula elenio

نام عربی: زنجیل شامی، جناح رومی، راسن

زنجبیل شامی گیاهی است از تیره کاسنی، علفی، پایا، زیبا و به ارتفاع ۱.۷۵ تا ۲ متر که بیشتر در چمن زارها و نواحی مرطوب، به حالت خود رو می روید. ریشه آن دراز، ضخیم، گوشت دار و ساقه اش راست و منشعب به شاخه های متعدد می باشد. برگ های قسمت تحتانی گیاه، بزرگ و دارای دمبرگ دراز، بیضوی، نوک تیز، پوشیده از کرک های پنبه ای (در سطح تحتانی پهنک) ولی برگ های دیگر آن، بدون دمبرگ، ساقه آغوش و به شکل قلب است.

رنگ آن ها عموما سبز روشن است و در موقع لمس کردن نیز، سطح فوقانی پهنک آن ها، خشن حس می گردد. کاپیتول های آن که در فاصله ماه های تیر و مرداد ظاهر می شود، از گل های زبانه ای زرد رنگ در کنار و گل های لوله ای زرد رنگ، واقع در وسط نهنج تشکیل می یابد. گل های اخیر، نر و ماده و دارای ۵ لوب، ۵ پرچم و یک مادگی است. میوه زنجبیل شامی به رنگ مایل به قهوه ای، دارای ۴ سطح نسبتا مشخص و منتهی به تارهای نامساوی به رنگ خرمایی است. تكثير آن به وسیله دانه و در اراضی نمناک و اصلاح شده انجام می گیرد.

قسمت مورد استفاده این گیاه، منحصرا ریشه آن است که پس از خارج کردن گیاه ۲ تا ۳ ساله از زمین، آن را همراه با ریزوم کوتاه و گوشت دارش، به قطعاتی تقسیم نموده و در گرمای خورشید خشک می کنند. قطعات تازه ریشه آن، رنگ قهوه ای روشن ولی خشک شده آن، رنگ زرد مایل به قهوه ای یا خاکستری مایل به زرد دارد. ریشه گیاه اگر به حالت تازه قطع گردد، داخل آن به رنگ سفید جلوه می کند.

بوی قطعات ریشه این گیاه در حالت خشک، شبیه بوی بنفشه یا بوی ریشه زنبق وطعمش معطر، تلخ و نسبتا تند است. از مشخصات ریشه خشک شده گیاه آن است که با قرار گرفتن درهوای مرطوب، نرم می گردد.

ترکیبات شیمیایی زنجبیل شامی

ریشه زنجبیل شامی دارای ۴۰ درصد اینولین است که مقدار آن در پاییز به حداکثر می رسد. اینولین چون نخستین بار در این گیاه کشف گردید، از این جهت به نام Inula نام گذاری شده است. از تقطیر ریشه این گیاه مقدار کمی اسانس، مخلوط با توده چسبنده ای، مرکب از آلانتولاکتون alantolactone، ایزوآلانتولاکتون و آلانتول alantol حاصل می شود.

هله نين (helenine) يا Camphre d’ Aune ماده ای است (به مقدار ۱ تا ۲ درصد) که به غلط هتروزیدی تصور می رفت، ولی از ایزوآلانتولاکتون مرکب می باشد. هله نین در برخی منابع مترادف ماده اصلی گیاه مذکور که آلانتولاکتون می باشد، ذکر شده است.

آلانتولاکتون Alantolactone (هله نین، Eupatal، inula camphor، elecampane camphor، alant camphor)، نوعی ترپن به فرمول C_۱۵H_۲۰O_۲ و به وزن ملکولی ۲۳۳.۳۱ است. از ریشه .Inula Helenium L استخراج شده و فرمول منبسط آن توسط Marshall و Kohen تعیین گردیده است. آلانتولاکتون، به حالت متبلور در الكل به دست می آید. در گرمای ۷۸-۷۹ درجه ذوب می شود. در آب غیر محلول ولی در الكل، کلروفرم، بنزن، اتر و اسانس ها محلول است.

آلانتولاکتون اثر ضد کرم دارد و برای دفع آسکاریس ها، Enterobius vermicularis (Threadworm)، نوعی نماتود که در روده انسان و جانوران زندگی می کند (Hookworm) و کرم دیگری به نام Trichuris trichuira (Whip warm) می تواند به کار رود. مقدار مصرف آن برای دفع کرم، روزانه ۳۰۰ میلی گرم به مدت ۵ روز و تکرار دوره آن به فاصله ۱۰ روز در اشخاص بالغ ولی در اطفال به مقدار ۵۰ تا ۲۰۰ میلی گرم بر حسب سن است.

باید توجه داشت که در بعضی کتب علمی تحت نام Helenine، یک ماده دیگر با اثر ضد ویروسی معرفی گردیده که از کشت نوعی پنی سیلیوم به نام Penicillium funiculosum توسط Shope استخراج و توسط Lewis و همکارانش به صورت تصفیه شده در آمده است. این ماده احتمالا، نوعی ریبونو کلئوپروتیین (ribonucleoproteine) می باشد. آنچه که در بازار تجارت تحت نام هله نین عرضه می شود، در واقع ایزوآلانتولاکتون نیست بلکه آلانتولاکتون می باشد.

نحوه کاشت و تکثیر زنجبیل شامی

زراعت زنجبیل شامی امروزه چندان معمول نیست زیرا پایه های وحشی گیاه، رفع نیازمندی های دارویی و استخراج هله نین از آن ها را می نماید، اما اگر مورد پیدا نمود می توان به طریقیی که شرح داده می شود به این کار اقدام کرد:

چون ریشه گیاه زخیم و دراز است، از این جهت زمین زراعتی باید عمیقا شخم زده شود تا آمادگی کامل برای این کار پبدا نماید. تکثیر آن به وسیله کاشتن دانه و یا قطعات سوش جوانه دار انجام می گیرد.

در طریقه اول، دانه ها را در اسفند ماه زیر شاسی و یا در قطعه زمین آماده ای می کارند. پس از پایان ۸ روز، دانه ها جوانه می زنند و تدریجا گیاهان جوانی از رویش آن ها حاصل می گردد که پس از نمو نسبتا کامل، آن ها را در زمین اصلی که قبلا از هر حیث برای این کار آماده شده است، نشا می کنند. این عمل باید در نهایت دقت و در امتداد شیار هایی به فواصل ۸۰ سانتی متر تا یک متر از یک دیگر، به نحوی انجام گیرد که فاصله هر پایه از دیگری، لااقل ۰.۲۵ سانتی متر باشد. با این ترتیب، معادل ۳۵ هزار پایه در هر هکتار زمین کاشته می شود. اراضی آبرفتی، سبک و دارای رطوبت کافی برای رشد گیاه بسیار مناسب است.

تکثیر از طریق کاشتن قطعات سوش جوانه دار بدین نحو است که آن ها را مستقیما در زمین زراعتی، بر روی خطوطی به فواصل یک متر به نحوی می کارند که هر گیاه، فاصله کافی از دیگری داشته باشد. این عمل را می توان در پاییز و یا در بهار انجام داد. انجام عملیات اصلاحی زمین، کندن علف های هرزه و آبیاری، به تناسب مواردی که پیدا می گردد از کارهایی است که مرتبا باید انجام گیرد.

برداشت محصول در مهر ماهسال دوم تا اواخر زمستان سال سوم انجام می گیرد. برای این کار باید ریشه ها را به دقت از زمین خارج نمود سپس به خوبی شست و به قطعات کوچک تقسیم کرد. خشک کردن این قطعات معمولا به سهولت در هوای آزاد و یا به کمک دستگاه های خشک کننده در گرمای ۳۵ تا ۴۵ درجه صورت می گیرد. در هوای مرطوب و بارانی باید از قرار دادن قطعات ریشه در هوای آزاد، جلوگیری به عمل آورد.

خواص درمانی زنجبیل شامی

ریشه گیاه زنجبیل شامی دارای اثر مقوی، نیرو دهنده نسج مخاط ها، مدر، معرق، اشتها آور، ضد باکتری و ضدعفونی کننده است. اثر ضدعفونی کننده آن نیز مربوط به آلانتول و یا هلنین می باشد.

خواص درمانی زنجبیل ‌شامی در بیماری های دستگاه تنفسی

مصرف فراورده های ریشه این گیاه موجب تسکین تحریکات ناحيه حنجره، آرام شدن سرفه و رفع تشنج برونش ها می شود. ضمنا چون به طور موضعی، اثر التیام دهنده و ترمیم کننده بر روی مخاط ها دارد و به علاوه باعث تسهيل خروج اخلاط می گردد، در رفع درد گلو، برونشیت ها، گریپ، آسم مرطوب، نزله ششی، سیاه سرفه و ناراحتی های سل ریوی، اثر مفید ظاهر می نماید. استنشاق یک قاشق چای خوری از تنطور آن در آب جوش (به صورت بخور)، التهاب نای (trachéite) را درمان می کند.

بررسی های De Korab طبق اظهار Dr. H. Leclerc، نشان داد که فراورده های این گیاه از تکثیر و رشد باسیل کخ جلوگیری به عمل می آورد ضمنا به علت خشکاندن ترشحات ریه، موجبات رفع سرفه را فراهم می آورد. سایر دانشمندان نظير Yersin و Bokenham نیز به اثر باکتری کشی آن پی بردند.

با آن که عده ای برای انیدرید آلانتونیک، اثر ضد باکتری قایل نیستند و یا اثر آن را ضعیف می پندارند، اما در این که هله نین، سرفه مسلولین (افرادی که مبتلا به سل هستند) را قطع می نماید نباید در آن تردید داشت و درباره آن حتی چنین معتقدند که این ماده قوای کلی بیماران مسلول را نیز تقویت می کند.

خواص درمانی زنجبیل شامی در بیماری های دستگاه هضم

فراورده های ریشه این گیاه، اثر مقوی بر روی معده، روده ها وكبد دارد از این نظر حتی در مواردی که از داروهای مقوی دیگر نتیجه گرفته نشود، می توان از آن نتیجه مفید به دست آورد. در موارد ضعف عمومی بدن در بیماران مبتلا به سل و کم خونی، مصرف فراورده های ریشه این گیاه باعث می گردد که اشتهای بیمار تقویت شود و به علاوه گرفتگی و تیر کشیدن معده از بین برود، حالت تهوع و استفراغ تسکین یابد و به طورکلی اعمال شیمیایی و فیزیولوژیکی معده تقویت یابد و اگر به آن، فراورده های ریشه .Acorus Calamus L (گیاهی از تیره Araceae) و ژانسیان افزوده گردد، نتایج قاطع تر به دست آید.

خواص درمانی زنجبیل ‌شامی در بیماری های دستگاه تناسلی و دفع ادرار

از زمان های گذشته مردم عقیده داشته اند که ریشه این گیاه اثر درمانی مفید برروی رحم و مجاری دفع ادرار دارد. دانشمندانی نظير Vilet (درسال ۱۷۷۰) و Delens(در سال ۱۸۳۶) و در سال های اخیر، Hammoniac و Parisot، اثر درمانی آن را در رفع ترشحات زنانگی (leucorrhee) مخصوصا ناشی از لنفاتیسم و ورم رحم، به اثبات رسانیدند.

مصرف فراورده های ریشه این گیاه در موارد قطع حالت قاعدگی زنان جوان توصیه گردیده، در تنظیم این حالت در دخترهای جوان موثر ذکر شده است. در قاعدگی های دردناک و غیر کافی بودن آن، اثر مفید دارد. ریشه این گیاه به علت مدر بودن، در بیماری های کلیه و آب آوردن انساج و زردی می تواند اثر شفابخش ظاهر کند به علاوه دارای اثر دفع اوره و کلرورها است.

موارد درمانی دیگر از ‌زنجبیل شامی

ریشه این گیاه در رفع بیماری های پوستی مانند سودا، التهاب و ورم پوست، بروز دانه های جلدی و هم چنین در معالجه خنازیر، موثر تشخیص داده شده است. به علاوه به علت آن که در عین حال اثر مدر، مقوی و ضد باکتری دارد، در رفع نقرس نیز می تواند مفید باشد ضمنا بررسی های جدید سال های اخیر نشان داده است که اثر زیاد کننده ترشحات صفرا دارد.

مصرف مقدار ۱ تا ۵ گرم از ریشه این گیاه، خاصیت ضد کرم برای اطفال را دارد. در استعمال خارجی، جوشانده ۱ تا ۵ درصد ریشه، در رفع بیماری های پوستی اثر می نماید به طوری که کمپرس گرم آن سبب تسکین خارش در سودا می شود. لوسیون های آن اگر بر روی جراحات و زخم های کهنه اثر داده شود، موجب التیام و بهبود آن ها می گردد به علاوه اگزما، جرب، سودا و اسکار (escarres) را درمان می کند.

مصرف زنجبیل ‌شامی در دام پزشکی

گرد ریشه این گیاه اگر به غذای حیوانات افزوده شود، اثر مدر، مقوی و خلط آور در آنها ظاهر می کند و اگر گرد آن با عسل مخلوط گردد بهتر جذب می شود. مقدار مصرف آن در اسب و گاو، ۵۰ تا ۱۰۰ گرم در روز ولی برای گوسفند، ۸ تا ۱۶ گرم می باشد. برای رفع جرب می توان لوسیون ها و یا پماد گرد ریشه را به کار برد.

نسخه های دارویی زنجبیل شامی

1. برای رفع سرفه نیز می توان ازمخلوط ۱۰ گرم ریشه گیاه زنجبیل شامی، یک قاشق چای خوری آویشن و سرپوله (Thymus serpyllum) در یک فنجان آب استفاده کرد.
2. وشانده ۱۰۰ گرم ریشه زنجبیل شامی در یک لیتر آب به صورت لوسیون یا کمپرس گرم، مصرف دارد.
3. جوشانده ریشه این گیاه و بابا آدم اگر در سطح بدن اثر داده شود، سریعا خارش های منشا سودا را از بین می برد.

محل رویش زنجبیل شامی

این گیاه از تیره کاسنی، در مناطق زیر رشد می کند:

آذربایجان: افشار، اطراف ارومیه، کوه های سبلان، دامنه های شمالی مشکین شهر در ارتفاع ۱۶۰۰ متری، خانقاه در نزدیکی میانه. کردستان: بانه، چهل چشمه در ۴۴ کیلومتری مریوان در ارتفاع ۲۰۰۰ متری، گردنه خان حسن سالاران در ارتفاع ۱۹۰۰ متری، ۳۹ کیلومتری جنوب غربی سقز در ارتفاعات ۱۵۰۰ متری. همدان: حیدره، سیلاخور. اراک : گردو. لرستان: اشتران کوه، درود