رساله ذهبیه امام رضا (نامه امام رضا (ع) به مامون راجع به سلامتی)

رساله ذهبیه : بحث امام رضا (ع) و مامون راجع به سلامتی

نقل نحوه‌ی تهیه و نامگذاری رساله ذهبیه منتسب به امام رضا (ع) بدین صورت است که ابومحمد هارون بن موسى تلعکبری که از محمد بن همام بن سهيله از حسن بن محمد بن جمهور روایت کرده است که گفت: پدرم که از آشنایان ابوالحسن علی بن موسی الرضا (ع) و از خواص و ملازم خدمت آن حضرت بود و در سفر آن جناب از مدینه به خراسان که به شهادت ایشان در طوس در سن چهل و نه سالگی انجامید، آن بزرگوار را همراهی می‌کرد.

برایم گفت: «مأمون در نیشابور بود و سرورم ابوالحسن الرضا (ع) و جمعی از فلاسفه و پزشکان مانند: یوحنا بن ماسویه و جبرائیل بن بختیشوع و صالح بن بهلمه هندی و عده ای دیگر از عالمان و صاحب نظران در انجمن مأمون حضور داشتند.

در آن مجلس از طب و آنچه باعث سلامت و تقویت بدن است سخن به میان آمد. مأمون و حضار غرق در صحبت شدند و از این دانش و این که چگونه خداوند تعالی این بدن را ترکیب کرده و چهار طبع متضاد را در آن تلفیق کرده، و از سود و زیان‌های غذاها و بیماریهای ناشی از آن سخن گفتند، و أبوالحسن (ع) همچنان ساکت بود و در این باره سخنی نمیگفت.

مأمون به ایشان عرض کرد: یا أبا الحسن! نظر شما درباره این موضوعی که از اول امروز ما را به خود مشغول ساخته است، چیست؟ چون موضوع برای من مهم است و این مطالب را باید دانست و شناخت غذاهای مفید و مضر و تدبیر بدن امری ضروری است.

ابوالحسن (ع) به او فرمودند: «من در این خصوص تجربیاتی دارم و امتحان و گذشت زمان درستی این تجربیاتم را برای من روشن ساخته است، به علاوه از گذشتگان هم اطلاعاتی بدست آورده ام، و اینها چیزهایی است که انسان باید بداند و در ندانستنش معذور نیست، من این تجربیات و اطلاعات خود را با مطالب دیگری نزدیک به آن‌ها که شناخت و دانستنشان لازم است برای امیر… یکجا بیان خواهم کرد.»

راوی گوید: مأمون برای رفتن به بلخ عجله داشت، از این رو جلوتر از ابوالحسن راهی بلخ شد و از آن جا به حضرت نوشت که به وعده وفا کند و آنچه را در این زمینه از دیگران شنیده و خود تجربه کرده است در خصوص خوراکی ها، نوشیدنی ها، داروها، فصد (رگ زنی)، حجامت، مسواک زدن، حمام، نوره و استفاده از این چیزها برایش بنویسد. ابوالحسن (ع) نامه ای به او نوشت که رونوشت آن این است:

«بسم الرحمن الرحيم»

با توسل به خداوند اما بعد:

نامه ای به امیر … که فرموده بود شنیده‌ها و تجربیات خودم را در خصوص خوراکی ها، نوشیدنیها، مصرف داروها، فصد، حجامت، حمام، نوره، قوه باه و دیگر چیزهایی که باعث سلامت و قوت بدن می‌شود برایش توضیح دهم، به دستم رسید.

من در این نامه آنچه را لازم است برای امیر توضیح می‌دهم و مطالبی را که در خصوص خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها، مصرف دارو، فصد، حجامت و قوه باه و دیگر چیزهای لازم برای تدبیر جسم ایشان لازم است شرح میدهم، و توفيق از خداست.

بدان که خداوند (عزوجل) برای معالجه هر دردی که در بدن می‌نهد دارویی قرارداده و برای هر نوع بیماری نوعی دوا مقرر داشته است، چون این بدن‌ها شبیه یک کشور است که پادشاه آن قلب (روح حیوانی) است، و عمال و کارگزارانش رگ‌ها، اعصاب و مغزند و قصر پادشاه، قلب اوست و قلمرو او کل پیکر است، و معاونان و دستیارانش دست‌ها، پاها، چشم‌ها، لب‌ها، زبان و گوش‌هایند، و خزانه هایش معده و شکم اوست، و سراپرده اش سينه اوست.

رساله ذهبیه : اعضای بدن و تشبیه آن‌ها

دستها دو معاونند که وسیله دور و نزدیک ساختن هستند و طبق سفارش‌ها و دستورهای پادشاه عمل می‌کنند، پاها پادشاه را به هر کجا که بخواهد جابه جا میکنند چشم‌ها آنچه را که از نگاه او پنهانند به وی نشان می‌دهند، چرا که پادشاه در سراپرده است و اخبار جز با اجازه به او نمی رسند. همین چشمها به منزله دو چراغ پادشاه نیز هستند. دژ و قلعه بدن گوشهایند، و تنها به چیزهایی اجازه ورود بر پادشاه را می‌دهند که او موافقت کند، زیرا این دو عضو قادر نیستند چیزی را وارد کنند مگر آنگاه که پادشاه به آن‌ها اشاره کند و اذن دهد، پادشاه به آن دو گوش می‌دهد و سپس پاسخ دلخواه خود را به آن‌ها می‌دهد.

زبان با ابزارهای چندی سخن پادشاه را ترجمه می‌کند از جمله با ریح الفؤاد و بخار معده و کمک لب‌ها؛ ولب‌ها را قدرتی نباشد مگر با حرکت زبان و این دو از یکدیگر بی نیاز نیستند؛ و سخن گفتن جز با گرداندن صدا در بینی، نیکو صورت نگیرد؛ زیرا همان گونه که نی زن با دمیدن در نی صدایی نیکو در می‌آورد، بینی نیز سخن را نیکو می‌سازد. سوراخ های بینی نیز این گونه اند و

سوراخ های بینی به پادشاه می‌رسانند بوهای خوش را که او دوست می‌دارد اگر بوی ناخوشی باشد پادشاه به دو دست فرمان می‌دهد دستها (باکنار شیء بد بو یا گرفتن سوراخ های بینی) مانع رسیدن آن بو به پادشاه شوند.

رساله ذهبیه : کیفر و پاداش بدن

مع هذا، این پادشاه پاداش و کیفر هم می‌دهد، کیفرش سخت تر از کیفری است ک پادشاهان قدرتمند دنیوی می‌دهند، و پاداش او نیز از پاداش این پادشاهان برتر است، کیفر آن غم و اندوه است، و پاداشش شادی و سرور. ریشه غم و اندوه در طحال (سپرز) است و ریشه شادی در ثرب( چربی شکم) و کلیه هاست. در این اعضا (طحال و ثرب و کلیه ها) دو رگ است که به صورت وصل هستند، از همین روست که آثار غم و شادی در چهره نمایان می‌شود. این رگها، تماما راههای ارتباطی کارگزاران با پادشاه و پادشاه با کارگزاران می‌باشند، دليلش هم این است که وقتی دارو می‌خوری رگ‌ها آن را به محل درد می‌رسانند.

رساله ذهبیه : تشبیه کلی بدن

بدان که بدن مانند زمین حاصل خیز اما بایری است که اگر به آن رسیدگی کنی و طوری آبیاریش کنی که نه غرق آب شود و نه قسمتی از آن آب نخورد و تشنه بماند، همیشه آباد می‌ماند و شاداب و خرم می‌شود و محصول زیادی می‌دهد. ولی اگر از آن غفلت ورزی خراب می‌شود و علفهای هرز در آن می‌روید، بدن نیز این گونه است. دقت و مراقبت در مصرف غذاها و نوشیدنی‌ها باعث سلامتی، تندرستی و عافیت بیشتر آن می‌گردد.”

دقت کن ببین چه چیز با تو و معده ات سازگار است و بدنت تحمل آن را دارد، و چه غذاها و آشامیدنیهائی را می‌گوارد همان را برای خودت برگزین و غذایت قرار ده..

هر یک از این طبایع چیزهایی را دوست دارد که با آن سنخیت و سازگاری باشد. پس چیزی را انتخاب کن که با بدنت سازگار است. هر کس بیش از اندازه غذا بخورد سودش نرسانده، و هر کس نه کم و نه زیاد بلکه به اندازه بخورد آن غذا به او سود می‌رساند. همین گونه است آب (پس راهش این است) که از هر غذایی به وقتش بخوری و هنوز که اندکی اشتها داری دست از خوردن بکشی؛ زیرا این کار به خواست خدا باعث می‌شود تا بدنی سالمتر، اندیشه ای روشن تر، و روحیه ای سبکتر داشته باشی.

رساله ذهبیه : تناسب غذا با فصول

از اینها گذشته، در تابستان غذای خنک و در زمستان غذای گرم، و در دو فصل دیگر غذاهای معتدل به اندازه توان به میزان نیروی جذب و اشتهایی که داری تناول کن. غذایت را به اندازه عادتت و مطابق با محل زندگی و نوع فعالیت و زمانی که در آن به سر می‌بری انتخاب کن و خوردنت را با غذاهای سبک آغاز بدار. باید در هر روز، هشت ساعت از روز گذشته (یک وعده) یا هر دو روز سه وعده غذا بخوری بدین ترتیب که صبح اول وقت، صبحانه می‌خوری و سپس شام، و روز دوم هشت ساعت که از روز گذشت یک وعده دیگر غذا می‌خوری، و دیگر نیازی به خوردن شام نداری.

این هم باید به اندازه باشد، نه بیشتر و نه کمتر، و در حالی که هنوز اشتها داری باید دست از غذا خوردن بکشی، بعد از غذایت از شربت مصفای کهنه ای که نوشیدنش حلال است (و بعدا طرز تهیه آن را می‌گویم) می‌نوشی.

رساله ذهبیه : طرز تهیه شربت

طرز تهیه شربت ده رطل مویز دانه گرفته را ابتدا می‌شویند و سپس آن را در یک ظرف آب صاف و زلال می‌ریزند، مقدار آب باید به اندازه ای باشد که چهار انگشت بالاتر از سطح مویزها را بپوشاند، مویزها را به همین حالت در زمستان سه روز و در تابستان یک شبانه روز باقی می‌گذراند، آن گاه در یک دیگ تمیز میریزند، آبی که مویزها را در آن خیسانده اند اگر آب باران باشد بهتر است و گرنه از آب شیرین زلالی که سرچشمه اش در سمت شرق است و آبی سفید و درخشان و سبک دارد استفاده شود، این نوع آب گرما و سرما را خیلی سریع به خود می‌گیرد و همین علامت سبک بودن آب است.

باری، آب را آنقدر حرارت می‌دهند تا این که مویزها کاملا پف کنند، بعد آن‌ها را می‌فشارند و آبش را صاف می‌کنند و می‌گذارند سرد شود، دوباره آن را به داخل دیگ می‌ریزند و مقدارش را با یک چوب اندازه می‌گیرند، و دیگ را روی آتش ملایمی می‌گذارند تا به نرمی بجوشد و دو سوم آن تبخیر شود و یک سومش باقی بماند، سپس به اندازه یک رطل عسل مصفا با آن مخطوط می‌کنند، و مقدار این آب و عسل در دیگ اندازه گیری می‌شود، و محلول را می‌جوشانند تا به اندازه ای که عسل ریخته شده تبخیر شود و محلول به اندازه قبل برگردد.

رساله ذهبیه : روش به قوام آوردن شربت

در یک پارچه ضخیم به اندازه یک درهم زنجفیل، یک درهم قرنفل (گل میخک) نیم درهم دارچین، یک درهم زعفران، نیم درهم سنبل، و نیم درهم عود هندی، نیم درهم مصطکی قرار می‌دهند، اما قبلا هر یک از اینها را جداگانه می‌کوبند و الک می‌کنند. بعد در پارچه قرار می‌دهند و آن را با یک نخ محکم می‌بندند، یک طرف نخ باید بلند باشد تا آن را به چوبی که روی دیگ قرار داده می‌شود، ببندند و بدین ترتیب پارچه ای که حالا به صورت یک کیسه کوچک در آمده به داخل دیگ آویزان شود. این کیسه را باید زمانی داخل دیگ قرار داد که عسل را در آن می‌ریزند.

آنگاه هر چند وقت یک بار کیسه را حرکت می‌دهند تا محتویات آن کم کم خالی شود، و محلول را آنقدر می‌جوشانند تا (همان طور که گفتیم) مقدار اضافه شده عسل کم شود و محلول به اندازه اولش برسد. در تمام این مدت، باید آتش ملایم باشد، بعد محلول را صاف می‌کنند و می‌گذارند سرد شود، و آنگاه در ظرفی می‌ریزند و سر آن را می‌بندند و سه ماه به همان حال باقی می‌گذارند و درش را باز نمی کنند، پس از سه ماه می‌توان از آن نوشید. هر اوقیه از این شربت را با دو اوقیه آب مخلوط میکنی.

رساله ذهبیه : میزان و نحوه‌ی مصرف شربت

حال پس از خوردن غذا به اندازه ای که قبلا توضیح دادم، سه پیاله از این شربت بنوش، که اگر چنین کنی به خواست خداوند در آن روز از درد نقرس و سردی مزاج و بادهای ناراحت کننده در امان خواهی ماند، بعد از آن، چنانچه میل به آب داشتی نصف آبی را که قبلا می‌نوشیده ای، بنوش زیرا این عمل جسمت را سالم تر، قدرت مقاربتت را بیشتر و حافظه ات را قوی تر می‌سازد.

رساله ذهبیه : توصیه‌های حفظ سلامتی

نوشیدن آب سرد بعد از خوردن ماهی تازه بیماری فلج می‌آورد.

خوردن ترنج در شب چشم را چپ می‌کند و لوچی می‌آورد.

نزدیکی کردن با زن حائض سبب متولد شدن فرزندی جذام می‌شود.

ادرار نکردن بعد از عمل جماع تولید سنگ مثانه می‌کند.

جماع کردن پیاپی بدون آن که بعد از هر جماع غسل شود به متولد شدن فرزندی دیوانه می‌انجامد.

افراط در خوردن تخم مرغ باعث بیماری طحال و ایجاد نفح در سر معده می‌شود.

زیاد خوردن تخم مرغ آب پز، تنگی و بریدگی نفس می‌آورد.

خوردن گوشت خام تولید کرم معده می‌کند.

افراط در خوردن انجیر به پیدایش شپش در بدن می‌انجامد.

آشامیدن آب سرد بعد از چيز داغ، و بعد از خوردن شیرینی دندان‌ها را از بین می‌برد.

زیاده روی در خوردن گوشت شکار و گاو باعث خشکیدگی عقل، گیجی ، کند ذهنی و فراموشی زیاد می‌شود.

هر گاه خواستی حمام بروی و در سر خود ناراحتی پیدا نکنی، هنگام ورود به حمام ابتدا پنج جرعه آب گرم بنوش، در این صورت به خواست خدای تعالی از سردرد و درد شقیقه در امان خواهی بود. بعضی گفته اند هنگام ورود به حمام پنج مشت آب گرم روی سر خود بریز.

بدان که حمام هم ترکیبی مانند ترکیب بدن دارد، یعنی همان طور که بدن دارای چهار طبع است حمام نیز دارای چهار خانه می‌باشد: خانه اول: سرد و خشک است، خانه دوم: سرد و مرطوب، خانه سوم: گرم و مرطوب، و خانه چهارم: گرم و خشک.

رساله ذهبیه : اصول حمام کردن

فایده حمام این است که بدن را معتدل می‌کند، چرک بدن را ازبین می‌برد، عصب‌ها و رگ‌ها را نرم می‌سازد، اعضای بزرگ بدن را تقویت میکند و فضولات و عفونت‌ها را می‌زداید. اگر می‌خواهی بدنت جوش، دانه و غیره نزند هنگام ورود به حمام ابتدا بدنت را با روغن بنفشه چرب کن؛ و اگر می‌خواهی بعد از نوره کشیدن بدنت مبتلا به زخم و ترکیدگی و لکه های سیاه نشود پیش از آن که نوره بکشی خودت را با آب سرد بشوی. کسی که می‌خواهد برای نوره کشیدن به حمام برود باید دوازده ساعت قبل، یعنی یک روز تمام، از مقاربت خودداری ورزد، کمی صبر زرد یا قاقيا و یا حفض در نوره بریزد و یا مقدار کمی از مجموعه آن‌ها را با نوره مخلوط کند.

اینها را زمانی به نوره اضافه کنند که نوره را با آب گرمی که در آن بابونه و مرزنگوش یا گل بنفشه خشک جوشانده شده است، به عمل آورده باشند. مقدار کمی از مجموع این سه قلم یا از هر یک جداگانه در آب می‌جوشانند به اندازه‌ای که آب بوی این گلها را بگیرد. مقدار زرنیخ نوره باید به اندازه یک‌سوم مقدار نوره باشد. و برای از بین بردن بوی نوره می‌توان از چیزهایی مانند برگ درخت هلو، تفاله گل کاجیره، حنا و سعد و گل سرخ به بدن مالید.

هر کسی می‌خواهد که نوره بدنش را نسوزاند آن را زیاد هم نزند، کمی بعد از استعمال نوره آن را بشوید و اندکی روغن گل سرخ به بدنش بمالد، و چنانچه خدای نخواسته نوره بدنش را سوزاند مقداری عدس پوست کنده را بکوبد و با سرکه و گلاب مخلوط کند و به جایی که سوخته هست بمالد. برای از بین بردن اثر نوره بر بدن، بلافاصله پس از نوره کشیدن، محل آن را با سرکه انگور و روغن گل سرخ کاملا مالش دهد.

رساله ذهبیه : پرهیزات

هر کس می‌خواهد که درد مثانه نگیرد ادرارش را حبس نکند حتی اگر سوار بر مرکب خود است.

هر کس می‌خواهد که ناراحتی معده نگیرد در بین غذا خوردن، آب ننوشد و بعد از تمام شدن غذایش آب نخورد، چون آب خوردن در بین غذا رطوبت بدن را زیاد می‌کند و معدهاش ضعیف می‌گردد، و رگ‌ها نیرو (انرژی) غذا را جذب نمی کند؛ زیرا چنانچه در بین غذا خوردن پشت سر هم آب بنوشدغذا در معده اش تخمیر می‌شود.

هر کس می‌خواهد از ابتلا به سنگ (مثانه) و عسر البول ایمن بماند در هنگام انزال، منی خود را حبس نکند و مدت جماع را طول ندهد.

هر کس می‌خواهد که از ابتلا به درد مقعد مصون بماند و بواسیر نگیرد هفت دانه خرمای برنیک (برنی) با روغن گاو تناول کند، و بیضه های خود را با روغن زنبق چرب نماید.

هر کس می‌خواهد که حافظه اش زیاد شود صبحها ناشتا هفت مثقال مویز میل کند؛ هر کس می‌خواهد که کمتر دچار فراموشی شود و حافظه ای قوی داشته باشد روزی سه قطعه زنجفیل پرورده در عسل و آغشته به خردل را با غذای خود میل کند؛ هر کس می‌خواهد که عقلش زیاد شود هر روز ناشتا سه دانه هلیله سیاه با شکر سرخ (طبرزد) میل کند.

هر کس می‌خواهد که ناخنهایش ترک نخورد و خراب نشود فقط روزهای پنجشنبه ناخن بگیرد.

هرکس می‌خواهد که به گوش درد دچار نشود هنگام خواب قدری پنبه در گوش خود بگذارد.

هر کس می‌خواهد که در سراسر زمستان زکام نگیرد روزی سه قاشق سوپ خوری عسل بخورد.

رساله ذهبیه : شناخت عسل

بدان که برای شناخت عسل مفید از مضر نشانه هایی است، بعضی از عسل‌ها هستند که وقتی بویشان به مشام انسان برسد عطسه می‌زند، بعضی از عسل‌ها سکر آوردند و مزه بسیار تند و سوزنده ای دارند، این نوع عسل‌ها کشنده اند. همچنین کسی که می‌خواهد در زمستان مبتلا به زکام نشود نرگس و نیز سیاه دانه استشمام کند. اگر در تابستان زکام شیوع یافت هر روز یک خیار بخورد و از نشستن در آفتاب پرهیز کند.

رساله ذهبیه : پیشگیری‌ها

هر کس از ابتلا به درد شقیقه و شوصه می‌ترسد بعد از خوردن ماهی تازه، چه در تابستان یا زمستان، از خوابیدن خودداری کند.

هر کس می‌خواهد که بدنی سالم و سبک بار داشته باشد. شب غدا را کم بخورد.

هر کس میخواهد که در موقع حجامت کردن درد کبد نگیرد، بعد از حجامت، کاسنی با سرکه طبیعی تناول کند.

هر کس می‌خواهد که به ناف درد مبتلا نشود در هنگام چرب کردن سر خود، نافش را هم چرب کند.

هر کس میخواهد که لبهایش نترکد و زخم نشود ابروهای خود را چرب کند.

هر کس می‌خواهد که کام و کانال حلقی گوش پایین نیفتد بعد از خوردن شیرینی با سرکه غرغره کند.

هر کس می‌خواهد که دندان‌هایش نپوسد پس از خوردن شیرینی لقمه ای نان تناول کند.

هر کس می‌خواهد که به یرقان و زردی دچار نشود در تابستان بعد از باز کردن در اتاقش بلافاصله وارد اتاق نشود و در زمستان صبح که در اتاقش را باز می‌کند بلافاصله خارج نشود.

هر کس می‌خواهد که باد نگیرد هر هفت روز یک بار سیر مصرف کند.

هر کس می‌خواهد که غذا را بگوارد در هنگام خوابیدن به پهلوی راست خود تکیه کند و سپس به پهلوی چپ برگردد.

رساله ذهبیه : رفع اخلاط غالب

هر کس می‌خواهد که بلغمش از بین برود هر روز جوارش تند(فلفل، زیره، آویشن، گلپر و..) تناول کند، زیاد حمام برود، زیاد نزدیکی کند، و زیاد در آفتاب بنشیند، و از خوردن غذاهای سرد پرهیز کند؛ که این کارها بلغم را از بین می‌برد و می‌سوزاند.

هر کس می‌خواهد که صفرا را از بین ببرد چیزهای خنک و نرم بخورد بدنش را استراحت دهد، از ایستادن زیاد بپرهیزد، و به صورت شخصی که دوستش دارد زیاد بنگرد.

هر کس می‌خواهد که سودا او را نسوزاند قی کند؛ رگ بزند و نوره بکشد.

هر کس می‌خواهد که باد سرد را از بین ببرد حقنه (تنقیه، اماله) کند، و بدنش را با روغن چرب نماید، و در آبزن آب گرم بنشیند و از خوردن هر چیز سرد و خشک بپرهیزد و از چیزهای گرم و نرم استفاده کند.

هر کس می‌خواهد که بلغمش بر طرف شود هر روز (یک مثقال) اطریفل کوچک تناول کند.

بدان که مسافر وقتی معده اش پر ویا خالی است باید از مسافرت کردن در هوای گرم بپرهیزد، و هرگاه قصد حرکت دارد در هوای گرم غذا به اعتدال بخورد و از غذاهای سرد مانند قريص، هلام، سرکه، زیتون، آبغوره و دیگر چیزهایی که طبیعت سرد دارند، تناول کند.

بدان که تند رفتن در هوای گرم با معده خالی از غذا برای بدنهای لاغر زیان بار است و برای بدنهای چاق سودمند می‌باشد.

رساله ذهبیه : آب مناسب برای مسافر

درباره آب مناسب برای مسافر هم باید گفت: مسافر به هر منزلی که می‌رسد ابتدا آب آن جا را با آب منزل قبلی مخلوط کند و سپس بنوشد، یا این که از یک آب یکدست مقداری با خود بردارد و به هر منزلی که می‌رسد از آن آب، با آب منزل بیامیزد و آنگاه بنوشد. لازم است که مسافر از خاک و گل زادگاهش مقداری با خود بردارد و به هر منزلی که رسید کمی از آن گل را در ظرف آب خود بریزد و در آب حل کند، زیرا این عمل باعث می‌شود که آن آب، خاصیت را که به آن عادت داشته است به خود بگیرد. بهترین آب شرب برای مسافر و غیر مسافر آبی است که چشمه اش در سمت مشرق و دارای آب سفید (زلال) باشد.

بهترین آب‌ها، آبی است که از بین مشرق تابستانی خورشید و مغرب داستانی آن جریان داشته باشد. بهترین و سالم‌ترین آبها آبی است که با این وصف و از زیر کوه های خاکی جریان داشته باشد، زیرا این گونه آبها در زمستان گرم و در تابستان سردند و ملين معده و برای افراد حروری (گرم مزاج) بسیار مفید می‌باشد. آب‌های شور سنگین، باعث یبوست مزاج می‌شود، و آب برف و یخ برای بدن بسیار زیان آور است. آب چاه سبک، گوارا و زلال است، و چنانچه برای مدت زیادی زیر زمین اندوخته و باقی نمانده باشد، برای بدن بسیار مفید است. آب كال‌ها و نمکزارها در تابستان گرم و غلیظ است به دلیل آن که راکد است، و آفتاب زیاد خورده است، کسی که مدت زیادی از این نوع آب‌ها مصرف کند به تلخی صفرا و بزرگی طحال مبتلا می‌شود.

در این نامه ام تو را توصیه هایی کردم که هر کس آن‌ها را به کار بندد، او را کفایت می‌کند.”

رساله ذهبیه : توصیه‌های مقاربت

و اینک توصیه هایی را درباره مقاربت یادآور می‌شوم. سلامت و استواری بدن به غذاها و آشامیدنی‌ها بستگی دارد، و ناخوشی و فساد آن نیز به این دو بسته است: اگر از غذاها و نوشیدنی های سالم مصرف کنی جسمی سالم خواهی داشت، و اگر از غذاها و آشامیدنی های ناسالم استفاده نمایی جسمت را ناسالم و فاسد می‌گردانی.

بدان که قوای نفس تابع مزاج‌های بدن‌هاست، و مزاج‌های بدن‌ها هم تابع تغییرات هواست، و با سرد و گرم شدن هوا، بدن‌ها و چهره‌ها تغییر می‌کند. پس هرگاه هوا یکسان و معتدل باشد بدن نیز، اعتدال می‌یابد؛ زيرا خداوند، عزوجل ساختمان بدن را بر پایه چهار طبع ساخته است: خون و بلغم و صفراء و سوداء که از اینها دو طبع گرمند و دو طبع دیگر سرد، و میان هر دوتای آن‌ها از لحاظ دیگر اختلاف است: گرم و خشک، گرم و مرطوب، سرد و خشک، و سرد و مرطوب. هر یک از این چهار طبع را میان چهار قسمت از اعضای بدن تقسیم کرده است: سر، سینه، بالای شکم (پهلوها يا فم المعده ) و قسمت پایین شکم.

بدان که سر و گوشها و چشمها و مجاری بینی و بینی و دهان محل خون هستند، در سینه جایگاه بلغم و باد، و بالای شکم محل تلخی صفراء، و پایین شکم جایگاه تلخی سوداء.

رساله ذهبیه : توصیه‌های راجع به خواب

بدان که خواب بر مغز سلطنت می‌کند و بدن را استواری و نیرو می‌بخشد پس هرگاه خواستی بخوابی ابتدا بر پهلوی راست دراز بکش، آن گاه به پهلوی چپ برگرد. هنگام بیدار شدن و برخاستن از بسترت نیز به همین ترتیب که خوابیده‌ای ابتدا از طرف راست خود برخیز. خود را عادت بده که، به اندازه یک سوم زمانی که می‌خوابی، در سر شب بیدار نشینی، و دو ساعت از شب مانده بیدار شو و برای قضای حاجت به بیت الخلاء برو و به اندازه قضای حاجت درنگ کن و زیاد طولش نده؛ که این کار موجب بیماری های نشیمن گاهی می‌شود.

رساله ذهبیه : مسواک زدن

بدان که بهترین وسیله برای مسواک زدن (چوبهای تر با خاصیت قبض کنندگی) است؛ زیرا این گونه چوب‌ها دندان‌ها را جلا می‌دهد، دهان را خوشبو می‌سازد، لثه‌ها را محکم و چاق میکند، و از سوراخ شدن دندان‌ها جلوگیری می‌نماید. البته به شرطی این فواید را دارد که با میانه روی همراه باشد، اما اگر در مسواک زدن افراط شود دندان‌ها را می‌ساید و لق می‌کند و ریشه آن‌ها را بست می‌گرداند.

پس کسی که می‌خواهد دندان‌هایش را سالم نگه دارد، شاخ سوخته گوزن، گز مازج، سعد کوفی، گل سرخ و سنبل الطیب، از هر کدام به اندازه مساوی، تهیه کند و به اندازه یک چهارم از این مواد، نمک ترکی فراهم آورد و هر یک از اینها را جداگانه بکوبد و با آن‌ها مسواک زند؛ زیرا مسواک زدن با اینها دندان‌ها را محکم و سالم نگه می‌دارد، و کسی که می‌خواهد دندان‌هایش سفید شود مقداری نمک ترکی را با همان اندازه کف دریا مخلوط کند و نرم بکوبد و با ساییده آن دو مسواک بزند.

رساله ذهبیه : حالات انسان

بدان حالات انسان که خداوند متعال ساختمان وجودی او را بر پایه آن‌ها ساخته و آفریده و با این حالات دوران زندگی خود را سپری می‌کند، چهار حالت است:

حالت اول: پانزده سال است که نوجوانی، جوانی، زیبایی و طراوت آدمی در این پانزده سال است و در این مدت خون بر مزاج او غالب است. .

حالت دوم: بیست سال است که از پانزده سالگی تا سی و پنج سالگی است، در این سال‌ها غلبه و چیرگی باصفراست، این دوره اوج نیرومندی و هوشیاری و لهو و لعب است، این حالت ادامه دارد تا سی و پنج سال تمام شود.

سپس وارد حالت سوم می‌شود که از سی و پنج سالگی تا پایان شصت سالگی است، در این دوره سوداء غلبه دارد (خردمندی، درایت، رازداری، دقت نظر، عاقبت اندیشی، احتیاط و محافظه کاری شدت می‌گیرد).

پس از آن به حالت چهارم قدم می‌گذارد که بلغم بر سایر اخلاط غلبه می‌یابد، و از این حالت دیگر به سایر حالات بر نمی گردد در این هنگام وارد پیری شده و جوانی‌اش را از دست داده است و دچار فراموشی می‌شود و چیزهایی را که می‌شناخته دیگر نمی‌شناسد تا به حدی که در حضور مردم می‌خوابد، و در وقتی که باید بخوابد بیدار می‌ماند، و گذشته‌ها را به یاد می‌آورد، اما آنچه را که اکنون به او می‌گویی فراموش می‌کند، با خودش زیاد حرف می‌زند، شادابی و طراوت جسمش از بین می‌رود، رویش ناخن‌ها و موهایش ضعیف می‌گردد، و تا زمانی که زنده است قوایش پیوسته رو به سستی و ادبار دارد؛ زیرا جسم او تحت استیلای بلغم قرار گرفته و بلغم سرد و خشک است، و همین خشکی و رطوبت در جسم او باعث نابودی‌اش می‌شود.

رساله ذهبیه : حجامت

تا بدین جا مطالبی را درباره تدبیر بدن و احوال آن، که دانستن آن‌ها لازم است، مختصرا بیان داشتم، و اکنون به بیان چیزهایی که لازم است امیر آن‌ها را مصرف و یا از آن‌ها پرهیز کند، و نیز کارهایی که باید در زمان معینی انجام دهد، می‌پردازم: هرگاه خواستی حجامت کنی در روزهای دوازدهم تا پانزدهم ماه حجامت کن؛ زیرا حجامت در این روزها به بدن صحت بیشتری می‌بخشد، از این روزها که گذشت و ماه رو به کاستی نهاد حجامت مکن مگر آن که ناچار به خون گرفتن باشی، علتش این است که با کوچکتر شدن هلال ماه از هیجان خون نیز کاسته می‌شود، و با بزرگتر شدن آن، هیجان خون هم افزایش می‌یابد.

حجامت باید به اندازه ستی که از آدمی گذشته است صورت گیرد، کسی که بیست سال دارد هر بیست روز یک مرتبه حجامت کند، سی ساله هر سی روز یک بار، چهل ساله هر چهل روز یک بار، و به همین ترتیب.

بدان حجامت خون خود را از مویرگهای پراکنده در گوشت می‌گیرد؛ گواه این سخن هم آن است که در حجامت، بر خلاف فصد (رگ زدن )، انسان دچار ضعف نمی شود. حجامت گودی پس گردن برای رفع سنگینی سر مفید است، و حجامت اخدعان، سر و صورت و چشم را سبک می‌سازد و برای درد دندان‌ها نافع است، گاهی اوقات هم برای علاج این چیزها به جای حجامت، فصد می‌کنند. گاه برای معالجه جوش‌ها و زخم های دهان و خرابی لثه‌ها و دیگر بیماری‌های دهان، زیر چانه را حجامت می‌کنند. حجامت میان دو شانه برای درمان تپش قلب که از امتلای معده و حرارت باشد، مفید است.

رساله ذهبیه : رفع مشکلات ناشی از حجامت

حجامت ساق‌های پا، ورم کلیه ها، مثانه و رحم را تخفیف می‌دهد و خون حیض را روان می‌سازد، منتها بدن را ضعیف و لاغر می‌کند، و گاه باعث کم سویی غالبا توأم با آبریزش چشم می‌شود؛ ولی برای افرادی که مبتلا به بثورات و دمل‌های جلدی هستند نافع است. برای کاستن از درد حجامت باید در مرتبه اول که شاخ حجامت را بر محل میگذارند آهسته و بتدریج بمکد و در مرتبه دوم و سوم بر شدت و مدت مکیدن بیفزایند. پیش از آن که نیشتر زند باید با تکرار گذاشتن شاخ حجامت و مکیدن آن کاری کند که موضع حجامت خوب سرخ شود. نیشتر باید کاملا تیز باشد، و محل حجامت نیز باید قبل از نیشتر زدن با روغن مالش داده شود.

محل فصد را هم باید با روغن بمالند، چون این کار از درد آن می‌کاهد، همچنین نیشتر را با روغن چرب کنند، بعد از تمام شدن حجامت نیز باید محل آن را با روغن مالش دهند. هنگام فصد کردن باید کمی از روغن، روی رگ بچکانند تا رگ مورد نظر ناپدید نگردد و اشتباه نشود. رگ زن باید رگی را انتخاب کند که در جاهای کم گوشت بدن است، زیرا هر چه گوشت روی رگها کمتر باشد درد آن کمتر خواهد بود. دردناکترین رگ‌ها در هنگام فصد، رگ حبل الذراع و رگ قیفال است چون گوشت زیادی روی آن‌ها را گرفته است، اما رگ باسليق و اکحل اگر روی آن‌ها را گوشت نگرفته باشد دردشان کمتر است. لازم است محل فصد را، مخصوصا در زمستان، با آب گرم کمپرس کنند تا خون در آن ظاهر شود، این کار پوست را نرم، درد را کم و فصد را آسان می‌کند.

رساله ذهبیه : توصیه‌های قبل و بعد از حجامت

علاوه بر تمام این مواردی که گفتیم، دوازده ساعت قبل از خونگیری باید از مقاربت با زنان خودداری شود، باید در روزی حجامت کرد که هوا صاف و روشن باشد و ابری و طوفانی نباشد. خون باید به اندازه‌ای خارج شود که رنگش تغییر کند و به محض روشن شدن رنگ خون، خون گیری را قطع کند در روزی که حجامت کرده‌ای به حمام مرو؛ زیرا موجب درد می‌شود، اما در همان ساعت از ریختن آب گرم بر سر و بدنت غفلت مکن. بعد از حجامت کردن از رفتن به حمام پرهیز کن که باعث تب دائمی می‌شود.

چون جای حجامت خود را شستی، تکه‌ای پارچه کرکی یا ابریشمی نرم و یا هر پارچه نرم دیگری بر محل حجامت بگذار و در زمستان پس از حجامت به اندازه یک نخود از تریاق اكبر بخور و در تابستان پس از حجامت، سکنجبین عنصلی مصرف کن. اگر این دستوررا به کار بندی، به خواست خداوند متعال، از بیماری لقوه، بهق، پیسی و جذام در امان خواهی بود. از مکیدن انار ملس غفلت مکن، زیرا این نوع انار جان را نیرو و خون را حیات می‌بخشد. تا چهل دقیقه پس از حجامت نمک وغذای‌شور نخور؛ زیرا باعث بیماری جرب می‌شود.

اگر در زمستان حجامت کردی گوشت تیهو بخور و بعد از آن از همان شربتی که برایت شرح دادم، بنوش. محل حجامت را با روغن شب‌بو، گلاب و کمی مشک چرب کن و پس از تمام شدن عمل حجامت مقداری گلاب همرا مشک بر سر و رویت بپاش و ساعتی پس از حجامت بیاسای. اما اگر در تابستان حجامت نمودی خوراک سكباج، هلام، مصوص و خامیر بخور و روغن بنفشه و گلاب و کمی کافور بر فرق‌سر وبدن خود بریز، و بعد از غذایت از آن شربتی که برایت گفتم بنوش. درروزی که حجامت میکنی از حرکت زیاد، عصبانیت و عمل مقاربت پرهیزکن.

رساله ذهبیه : متضادها

باید از خوردن همزمان تخم مرغ و ماهی خودداری کرد؛ زیرا خوردن این دو با هم تولید قولنج، بواسیر و درد دندان می‌کند.

انجیر و مشروب مویز که اهلش می‌نوشند، اگر باهم خورده شود تولید نقرس و پیسی می‌کند.

مداومت بر خوردن پیاز باعث كلف در صورت می‌شود.

خوردن غذاهای شور و گوشت های نمک سود و همچنین خوردن ماهی شور بعد از عمل حجامت و فصد رگ‌ها تولید هک و جرب می‌کند.

خوردن قلوه و تو دلی‌های آن، مثانه را تغییر می‌دهد.

حمام رفتن با معده پر قولنج می‌آورد.

رساله ذهبیه : آداب مقاربت

در اول شب، چه زمستان و چه تابستان مقاربت مکن؛ چون در این وقت معده و رگ‌ها پر هستند و با این وضع مقاربت کردن درست نیست؛ زیرا بیم ابتلا به قولنج، فلج، لقوہ، نقرس، سنگ مثانه، تقطیر بول، فتق و ضعف بینایی و مغز می‌رود. اگر خواستی عمل مقاربت را انجام دهی در آخر شب انجام بده؛ زیرا برای سلامت بدن مفیدتر است و به درست شدن فرزند امید بیشتری می‌رود و فرزندی که به دنیا می‌آید باهوش تر است.

پیش از عمل جماع با زن، مقدمتا با او بازی کن و پستان‌هایش را بمال، زیرا این کارها باعث جمع شدن آب او و آب تو میشود و به تولید فرزند می‌انجامد و هر دو آمادگی پیدا می‌کنید و نشانه های آمادگی زن در چشمهایش نمودار می‌گردد. با زنان مقاربت مكن مگر این که پاک باشند؛ زیرا اگر در حال پاکی آنان مقاربت کنی به خواست خداوند مایه آسودگی و سلامت بیشتر بدن تو میشود.

رساله ذهبیه : توصیه‌های نهایی و نامگذاری نامه

ثرب: پیه نازکی که امعاء و احشاء را پوشانده است. چادر پیه

رطل : رطل بغداد برابر ۹۰ مثقال و رطل مکی برابر ۱۰۰ مثقال و رطل مدنی ۱۲۰ مثقال می‌باشد.

قاقيا: عصاره برگ و میوه ی درخت اقاقیا.

حفض: صمغ صنوبر، تربانتین.

شوصه: درد شکم، ذات الجنب یا سینه پهلو

صفار: نوعی کرم و انگل در معده

آبزن: حوزچه ای که از چینی یا مس یا مانند آن سازند و در آن استحمام کنند و در پزشکی سنتی ظرفی چوبین یا فلزی یا سفالین به اندازه ی قامت آدمی یا سر پوشی سوراخ دار که بیمار را در آن نشانند و سرش را از سوراخ بیرون کنند.

اطرفيل صغير: معجونی از هليله

قريص: غذایی است که از گوشت های لطیف مانند گوشت ماهی و جوجه یا سرکه و ترشیجات تهیه می‌شود.

گزمازج: میوه درخت گز شاهی

اخدعان: تثنیه اخدع است و آن رگی است در حجامتگاه گردن که شعبه ای از ورید است.

خامیر: گوشتی که با سرکه و خردل میپزند.

هلام: طعامی است که از گوشت گوساله و گاو و گوسفند بعمل می‌آید باین صورت که گوشت را با آب و نمك طبخ نموده و می‌گذارند تا آبش تمام شود،

سپس سبزیجات خنك را در سرکه طبخ نموده و گوشت پخته شده را در آن قرار داده و تناول می‌کنند.

مصوص: طعامی است که از گوشت به تمامی انواعش یا از گوشت پرندگان مخوص مثل دراج و خروس بهمراه سرکه و سبزیجات خنك بعمل می‌آید.