زوفا (Hyssopus Officinalis)

نام فارسی: زوفا

نام علمی: Hyssopus Officinalis

نام انگلیسی: Hyssop

نام های دیگر: گل زوفا، گل پونه، جسمی، حسل، زوفای یابس

زوفا گیاهی پایا از تیره نعناع که به حالت خودرو می روید و در کتب طبی سنتی از این گیاه «زوفای یابس» نام برده شده است. زوفا یکی از مهم ترین گیاهان دارویی و ادویه ای به شمار می‌رود.

این گیاه درختچه ای است با ساقه های منشعب با ارتفاع متفاوت که تا ۷۵ سانتی متر نیز می رسد. ساقه ی آن چهار گوش، مستقیم و قسمت تحتانی آن چوبی و قهوه ای رنگ و از انشعاب های فراوانی برخوردار است، ولی قسمت فوقانی آن نرم و سبز رنگ است. ریشه ی زوفا ضخیم و منشعب و ساقه های آن نسبتا چوبی که از ریشه خارج شده اند که ظاهری پرپشت برای آن ایجاد کرده است.

سطح برگ ها و ساقه های این گونه، صاف و بدون کرک است. برگ‌های زوفا، نوک تیز، کوچک، متقابل، فاقد دندانه، بسیار معطر و بدون دمبرگ به حالت روی هم خارج می شود. هر دو طرف پهنک برگ پوشیده از حفره های محتوی اسانس است. زوفا دارای گل‌هایی زیبا، معطر، آبی، گاهی سفید و صورتی است که در انتهای ساقه ظاهر می شوند. اسانس این گیاه شبیه به اسانس نعناع است. گل‌های آن در فاصله ی بین تیر و مرداد در کناره برگ های قسمت های بالایی ساقه ظاهر می شوند و به صورت سنبله هایی جلوه می کنند.

لازم به ذکر است که رنگ گل تاثیری در ترکیبات تشکیل دهنده ی اسانس ندارد. این گونه زوفا دارای چهار گونه زیر مجموعه است که مهم ترین آن ها زیر گونه ی Officinalis و زیرگونه Subsp. Canescens است.

این گیاه در زمین های آهکی دارای رشد بهتری است و تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری در کوهستان ها نیز دیده می شوند. زوفا بومی کشور فرانسه، یونان و ایتالیا است و بیشتر در مناطق اطراف دریای مدیترانه می روید. این گیاه به حالت خود رو در نواحی جنوب اروپا، ایران، هند، ترکیه و روسیه می روید. تمامی قسمت های رویشی گیاه (گل، برگ و میوه) مورد استفاده قرار می گیرند.

ترکیبات شیمیایی زوفا

مقدار اسانس در پیکر رویشی زوفا متفاوت است. مهم ترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را «پینوکامفن» تشکیل می دهد، از ترکیبات مهم دیگر اسانس می توان از «آلفا و به تاپینن»، «کامفن» و الکل‌های سزکویی ترین نام برد. ترکیبات موجود در گیاه زوفا بستگی به محل رشد و رویش آن متفاوت هستند. از ترکیبات اصلی موجود در روغن زوفا می توان مونوترپن ها و سکوترپن ها را نام برد. برگ‌های زوفا دارای طعمی تند و مطبوع است. ماده‌ای شیمیایی در آن وجود دارد به نام هیسوپین.

نحوه کاشت و تکثیر زوفا

کاشت زوفا به دو شکل صورت می گیرد: ۱- کاشت مستقیم بذر (متداول ترین) ۲- به شکل کاشت غیرمستقیم (در خزانه) ۳- از طریق قلمه و یا کاشت قطعات زیرزمینی گیاه.

۱- روش کاشت مستقیم بذر:

با استفاده از ماشین ردیف کار، ردیف های لازم را ایجاد می کنند و بذر را در زمین اصلی می کارند سپس زمین را باید آبیاری کرد. اگر این گیاه در شیب کشت شود، جهت ردیف ها باید برخلاف جهت شیب زمین باشد. در شرایط اقلیمی معتدل در ایران از فروردین تا اردیبهشت اقدام به کاشت بذر باید کرد.

۲- روش کاشت غیرمستقیم (در خزانه):

ابتدا بذر را در خزانه می کارند و سپس گیاه را با فاصله های معین در زمین اصلی می کارند. مناطق گرم و خشک و نواحی جنوبی تپه ها مناطق مناسبی برای کشت زوفا است. این گیاه به خشکی مقاوم است اما در آغاز رویش هم چنین پس از اولین برداشت به آب کافی نیاز دارد. پس از اولین برداشت چنانچه شرایط آب و هوایی مناسب باشد و آب کافی در دسترس گیاه باشد (در اواخر تابستان) گیاهان مجددا به گل می روند.

زوفا به خاک خاصی نیاز ندارد و تقریبا در هر نوع خاک حتی خاک‌های شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی رشد می کند. برای کشت گیاه می توان از مناطق بیابانی استفاده کرد. زوفا ۵ تا ۷ سال عمر دارد. زوفا را می توان با گیاهانی مانند غلات، خردل، ذرت به تناوب کشت کرد. تناوب کشت زوفا با گیاهانی که بذر آن ها پس از رسیدن به اطراف پراکنده می شوند (مانند رازیانه، گشنیز) و هم چنین تناوب با گیاهان ریشه ای (مانند یونجه، شبدر و…) مناسب نیست؛ زیرا این گیاهان در گسترش بیماری ها موثرند.

زوفا را می توان ۴ تا ۵ سال متوالی در یک زمین کشت کرد. پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود. در فصل بهار قبل از کشت ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرم در هکتار ازت به خاک اضافه و زمین را آماده کشت می کنیم. هنگام کاشت، خاک باید مرطوب و زمین فاقد هرگونه پستی و بلندی باشد. از این رو شخم در فصل بهار مناسب نیست زیرا رطوبت خاک به شدت کاسته می شود و رویش گیاه را با مشکل مواجه می سازد.

نیمه دوم اسفند بهترین زمان برای کشت زوفا است و دیر و زود انجام دادن آن در جوانه زنی گیاه تاثیر دارد و باعث کاهش جوانه زنی بذرها می شوند. فاصله بین ردیف ها معمولا بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر مناسب است. عمق بذر زوفا در موقع کاشت باید ۱تا۲ سانتی متر باشد. مبارزه با علف های هرز را همیشه باید مورد توجه قرار گیرد. قبل از کاشت و یا پس از کاشت و قبل از رویش بذر می توان از علف کش استفاده کرد.

چنانچه فصل بهار هوا گرم و باران کم باشد باید از علف کش های مناسب استفاده کرد. در سال اول هنگامی که ارتفاع گیاهان به ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر رسید، می توان مجددا از علف کش مناسب استفاده کرد. البته پس از استفاده از علف کش رشد و نمو گیاه مدتی کند می شود اما پس از مدتی به حالت عادی برمی گردد. زمان مناسب برای وجین مکانیکی علف‌های هرز، هنگام گل دهی است. سوزاندن علف‌های هرز از آلودگی و گسترش گیاه جلوگیری می کند.

اگر می خواهیم از گیاه به عنوان ادویه استفاده کنیم زمان برداشت (پیکر رویشی آن)، اوایل گل دهی است. اگر می خواهیم از اسانس گیاه استفاده کنیم، زمان برداشت هنگام گلدهی کامل اوایل تابستان است. در سال اول رویش، اولین گل ها در اواخر خرداد و اوایل تیرماه ظاهر می شوند. گیاهان از سال دوم از اوایل خرداد به گل می روند.

برداشت باید از ناحیه فوقانی ساقه های چوبی انجام گیرد. اگر هنگام برداشت هوا خشک باشد و آفتاب شدید وجود نداشته باشد پیکر رویشی برداشت شده را می توان برای مدتی روی زمین قرارداد و پس از کاهش رطوبت، آن ها را با خشک کن الکتریکی در دمای ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتی گراد خشک کرد.

اگر هدف جمع آوری بذر باشد در اواخر تابستان (اوایل شهریور) هنگامی که بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد بذرها رسیدند زمان مناسبی برای جمع آوری بذرها است که باید توسط خشک کن الکتریکی در دما و زمان دقیق خشک کرد؛ زیرا درجه حرارت زیاد و زمان زیاد در خشک کن سبب کاهش قوه رویشی بذرها می شود. البته توصیه می شود بذرها به همراه پیکر رویشی خشک شوند. سپس بذرها را بوجاری، تمیز و بسته بندی کنید.

طرز استفاده و مقدار مصرف زوفا

از گیاه زوفا می توان به شکل شربت، اسانس، دم کرده (چای)، جوشانده، تنتور، چاشنی و ضماد استفاده کرد.

شربت:

این گیاه برای کاهش خلط، بسیار مناسب است. هم چنین، برای مشکلات ناشی از سرما خوردگی یا بیماری‌های قفسه سینه و ریه مناسب است. شربت زوفا برای سرفه از قسمت هوایی با گل های زوفا تهیه می شود.

اسانس:

این اسانس در صنایع کنسرو سازی، نوشابه سازی و هم چنین در صنایع آرایشی و بهداشتی، کاربرد فراوان دارد.

دم کرده:

مقدار ۵۰ گرم برگ و شاخه های گل دار زوفا را در ۱ لیتر آب جوش بریزید و به مدت ۱۵ دقیقه دم کنید. مقدار مصرف این دم کرده ۱ فنجان و ۳ بار در روز است. مقدار ۵۰ گرم برگ و شاخه های گلدار زوفا را، در یک لیتر آب جوش ریخته و بمدت ۱۵ دقیقه دم کنید. مقدار مصرف این دم کرده، یک فنجان، سه بار در روز است. این دم کرده، برای درمان تب خال مفید است. کسانیکه تب خال دارند، باید از دم کرده زوفا استفاده کنند.

جوشانده:

مقدار ۵۰ گرم برگ و سرشاخه های گل دار زوفا را در ۱ لیتر آب جوش به مدت ۰.۵ ساعت به آرامی بجوشانید، این جوشانده را برای کمپرس استفاده کنید.

چاشنی:

زوفا اگر چه تلخ مزه است ولی، به عنوان طعم دهنده مواد غذایی و تهیه سس، مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسانس زوفا، خاصیت ضد قارچی و باکتریایی دارد.

تنتور یا روغن:

نوعی از این تنتور را می توانید از فروشگاه های گیاهان دارویی و یا برخی از داروخانه ها خریداری کنید. مقدار مصرف آن ۵ تا ۱۰ قطره و ۳ بار در روز، مخلوط با آب است.

ضماد: ( مرهمی که “غالبا” بر روی زخم مالیده می‌شود)

برای التیام زخم، برگ‌های زوفا را له کرده و روی زخم بگذارید. مالیدن پماد آن به سر شپش را از بین می برد.

خواص درمانی و طبیعت زوفا

طبیعت زوفا گرم و خشک است. خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: رفع چین و چروک پوست، ضد سرماخوردگی، عفونت‌های تنفسی، آسم و برونشیت، نیش حشرات، خراش‌ها و سوختگی ها، اسپاسم ماهیچه ای و اسپاسم تنفسی، کرامپ، درد شکم، کم اشتهایی، سوهاضمه، آنفلوانزا گوش درد و گلودرد، تب، روماتیسم و آرتریت، نقرس و التهابات مفصلی، کم خونی، محرک سیستم عصبی و هورمونی، گردش خون، سیستم دفع، افت ناگهانی فشار، ضد افسردگی.

آسم، خستگی و کوفتگی بدن، ضد عفونت، ضد باکتری و قارچ، تسکین درد قاعدگی، نامنظم بودن قاعدگی، بهبود علایم یائسگی، اضطراب و عصبانیت، بهبود افسردگی، نرم کننده سینه و خلط آور، اشتها آور، تقویت معده، نفخ شکم، ادرارآور، درمان صرع، تبخال، مرهم سینه، سقط جنین .

شربت زوفا برای سرفه از قسمت هوایی یا گل های زوفا تهیه می شود. و برای سرفه های مقاوم و ضعف ریه، آن را با شیرین بیان یا گل ماهور مخلوط می کنند.
زوفا نه تنها ضد سرماخوردگی است، بلکه از عفونت‌های تنفسی، آسم و برونشیت پیشگیری می کند.
روغن زوفا برای برطرف کردن مشکلات پوستی مثل چین و چروک‌ها کاربرد دارد. این روغن را روزی ۲ بار بر روی پوست صورت خود بمالید.
زوفا در زمینه بیماری‌های مفصلی مانند آرتریت روماتیسم، نقرس و انواع التهابات مفصلی بسیار مفید است.
برای تخفیف علایم سرماخوردگی و آنفلوانزا مانند سرفه، گلودرد، گوش درد و تب بسیار و مفید است.
برای بهبود اسپاسم ماهیچه ای، کرامپ، دردهای شکمی حاد، کمبود اشتها، نفخ و سوهاضمه کاربرد دارد.
درد شکستگی را می توان با کمپرس جوشانده یا روغن آن آرام کرد.

هم چنین اسانس این گیاه برای نیش حشرات، خراش‌ها، سوختگی ها بسیار مفید است و باعث محو شدن اثر این زخم ها بر روی پوست می شود.
برای رفع کم خونی مفید است.
روغن زوفا تحریک کننده ی سیستم عصبی، سیستم هورمونی، گردش خون و سیستم دفع است.
افرادی که از افت ناگهانی فشار خون رنج می برند، اثردرمانی این گیاه را تجربه کنند.
زوفا گیاهی است ضد افسردگی.
داروی مفیدی برای مداوای آسم است.
چند قطره روغن زوفا را در آب موجود در وان حمام بچکانید تا خستگی، کوفتگی و درد بدن را رفع کند.
روغن زوفا دارای اثرات آنتی بیوتیکی است. ضد باکتری و ضد قارچ است. زوفا به عنوان یک ضد عفونی کننده شناخته شده است و برای درمان عفونت های خفیف کاربرد دارد.
زوفا از از ایجاد عفونت در محل زخم جلوگیری می کند.
روغن زوفا برای متوقف کردن اسپاسم در سیستم تنفسی، سیستم عصبی، سیستم ماهیچه‌ای و روده ها کاربرد دارد.

روغن زوفا برای تسکین دردهای قاعدگی، نامنظم بودن قاعدگی و بهبود علایم ناشی از یائسگی موثر است.
زوفا برای آرام کردن اضطراب و عصبانیت مناسب است و در زمینه بهبودافسردگی کارآمد است.
نرم کننده سینه و خلط آور است.
اشتها را زیاد، معده را تقویت، نفخ شکم را برطرف می کند و ادرار آور است.
برای درمان صرع مفید است.
از آب دم کرده‌ی زوفا برای درمان تبخال استفاده می کنند.
از عصاره روغنی آن به عنوان مرهم سینه استفاده می شود، به این شکل که مقدار ۱۰ قطره در ۲۰ میلی لیتر روغن بادام می ریزیم.
همچنین از داروی فوق در برونشیت و سرفه های شدید استفاده می شود. این دارو با آویشن و اکالیپتوس به خوبی قابل ترکیب است.
در قدیم از زوفا برای سقط جنین استفاده می کردند.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف زوفا

مصرف بیش از اندازه این گیاه برای کبد مضر است. افراد مبتلا به فشار خون بالا باید از مصرف این گیاه اجتناب کنند. زیرا این گیاه فشار خون را افزایش می دهد. هم چنین ممکن است باعث تب و تشنج در کودکان کم تر از ۵ سال شود. لازم به ذکر است که مادران باردار و شیرده نباید از روغن یا چای زوفا استفاده کنند. لذا باید برای مصرف این گیاه حتما با پزشک خود مشورت کنید.

مصرف زیاد این این گیاه خصوصا روغن آن می تواند باعث مسمومیت شود. در نتیجه حتما باید در مصرف آن احتیاط کرد. استفاده از اسانس های خالص این گیاه (رقیق نشده) احتمال واکنش های آلرژیک و التهاب های پوستی را افزایش می دهد. پیش از استفاده از روغن زوفا، آن را با یک روغن حامل مانند روغن بادام یا روغن زیتون مخلوط کنید. اگر احساس می کنید ممکن است به روغن زوفا حساسیت داشته باشید ابتدا یک قطره از آن را بر روی قسمت خاصی از پوست خود بریزید و هرگونه عکس العملی را با دقت بررسی کنید.