جو (Hordeum vulgare)

نام فارسی: جو

نام علمی: .Hordeum vulgare L

نام فرانسه: Orge cultivé e، Orge

نام انگلیسی: Common Barley، Barley

نام آلمانی: Mehrzeilige Gester، Gester

نام ایتالیایی: O. commune، Orzo

نام عربی: شعير(Shair)

جو ، گیاهی از تیره گندم، علفی و دارای ساقه ای به ارتفاع ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر و حتی یک متر است. ساقه استوانه ای، بی کرک شیار دار و برگ هایی متناوب، باریک و دراز، نوک تیز و واقع در هر بند ساقه دارد و با آن که بی کرک است اما در موقع لمس کردن، خشن است. سنبله های جو، در اردیبهشت تا خرداد به وضع فشرده و با ظاهر تقريبا چهارگوش، در راس ساقه ظاهر می شود.

هر سنبلک آن از یک گل تشکیل می یابد و هر ۳ تای آن ها نیز در یکی از تقعرهای محور مشترک جای دارند و چون وضع قرار گرفتن دسته های ۳ تایی سنبلک ها به نحوی است که به طور متناوب در تقعرها جای می گیرند، نتیجه آن می شود که مجموعه گل آذین، شامل ۶ ردیف از سنبلک ها جلوه کند. از مشخصات جو آن است که از بین این ۶ ردیف، ۲ ردیف متقابل آن ها دارای برجستگی کم ترهستند و ثانیا پوشینک تحتانی سنبلک های میانی آن همیشه منتهی به یک زایده دراز است.

ترکیبات شیمیایی جو

جو، دارای ۵۶ تا ۶۶ درصد آمیدون، ۱۳ درصد آب، ۱۰ درصد مواد آلبومینوئیدی، ۶ تا ۷ درصد انواع قندها، ۳ درصد مواد معدنی، ۳ تا ۴ درصد دکسترین، ۱.۸۷ درصد مواد چرب و آنزیم های مختلف است. رویان جو ، بر خلاف دانه جو دارای ۱۰ تا ۱۵ درصد مواد چرب است و روغن حاصله از آن نیز حالت روان، رنگ زرد تیره و بو و طعم مطبوع دارد. در دمای ۱۰- درجه انجماد حاصل می کند و دارای مشخصات زیر می باشد:

1. وزن مخصوص در گرمای ۱۵ درجه معادل ۰.۹۱۵
2. اندیس انکسار در گرمای ۴۰ درجه، ۱.۴۶۷
3. اندیس صابونی برابر ۱۸۵
4. اندیس ید برابر ۱۰۵
5. مواد صابونی نشدنی تا حد ۴ درصد

ترکیبات شیمیایی در صد گرم

اسیدهای چرب اشباع شده آن شامل اسید استئاریک، اسید پالمیتیک و نوع اشباع نشده آن، اسيد اولئیک و اسید لینولئیک است. انواع جو ، به تفاوت به مصارف تهیه مالت، عصاره مالت و غیره می رسند.

مالت

مالت (Malt)، عبارت از جو جوانه زده است منتهی تحت شرایط خاص، ادامه این عمل را در زمانی که دارای حداکثر دیاستازها مانند آمیلاز، سوکراز، پیتاز، اکسیداز و سیتاز (Cytase) می گردد، متوقف می نمایند. برای تهیه مالت، ابتدا جو را خیس می کنند تا آب لازم برای جوانه زدن را جذب نماید سپس آن را تحت اثر گرمای معتدل قرار می دهند تا این که با این عمل یعنی با مداخله آب و گرمای مناسب، یک رشته فعل و انفعالات شیمیایی، بیولوژیکی و فیزیکو – مکانیکی لازم در آن صورت گیرد. در این شرایط دیاستازها به سرعت اعمالی به شرح زیر انجام می دهند:

1. جدار سلولزی جو ، تحت اثر دیاستازهایی مانند سیتاز، حل می شود.
2. آمیلاز، مخصوصا در آغاز جوانه زدن، آمیدون را به صورت قند تغییر شکل می دهد.
3. قندهای تشکیل یافته مانند دکستروز و لوولز، تحت اثر اکسیدازها می سوزد به طوری که درجه گرمای محیط به طور قابل ملاحظه بالا می رود. بعدا گاز کربنیک، بخار آب و حتی مقادیر کمی از اسیدهای آمینه حاصل می شود.
4. مواد ازته به صورت پپتون درآمده از جدار بافت ها عبور می کند و پس از انجام عمل هیدرولیز و تراکم، موجبات به وجود آمدن آلبوموزها، پروتئوزها، اسیدهای آمینه و قليایيات – گزانتیک فراهم می شود که به نوبه خود، به طور نسبی در رشد رویان مفید واقع می گردند.
5. سلولزی که تحت اثر سیتاز متلاشی گردیده، پنتوزان ها را ایجاد می نماید.
6. لسیتین ها به طور نسبی، صابونی گردیده مورد استفاده قرار می گیرند.
7. اسیدیته محیط عمل، به علت حل شدن فسفات های خنثی و تغییر شکل آن ها به فسفات های اسید، بالا می رود.
8. در این هنگام عمل جوانه زدن باید به کندی و در درجه حرارت پایین صورت گیرد، تا با این عمل موجبات مساعد شدن تجزیه مواد نشاسته ای و کاهش یافتن مصرف مواد آلبومینوئیدی به حداقل، فراهم شود.

در موقع جوانه زدن جو ، معمولا هنگامی که ژمول به طول معینی رسید، ادامه عمل را متوقف می سازند زیرا با کیفیت پیش آمده، آمادگی کافی برای تجزیه شدن کامل مواد نشاسته ای فراهم گردیده است. در این موقع با متوقف کردن عمل جوانه زدن، مالتی به نام مالت سبز (Malt vert) به دست می آید.

مالت سبز جو را بعدا به صورت لایه نازکی بر روی صفحات آهنی سوراخ دار می گسترانند و جریان مداوم هوایی با درجه گرمای حداکثر ۶۰، از آن عبور می دهند. با این عمل مالتی به دست می آید که به Malt pale موسوم است و هنوز دیاستازهای فعال آن که ذکر گردید از بین نرفته اند.

مالت قهوه ای (Malt brun) را تحت اثر گرمای ۸۰ درجه به دست می آورند و با آن که دیاستازهای این گونه مالت ها از بین رفته اند اما در بعضی موارد، مورد استفاده قرار می گیرند. در عمل خشک کردن مالت جو باید دقت به عمل آید تا این عمل به نحو کامل انجام گیرد زیرا این تنها وسیله ای است که از ادامه عمل دیاستازها جلوگیری به عمل می آورد بدون آن که از بین بروند.

چون انرژی دیاستازی مالت، مدت زیادی دوام پیدا نمی نماید از این جهت در تهیه محصولات رژیم همیشه باید برای تهیه آن ها، مالت تازه به کار برد. مالت و آرد مالت را باید همیشه از رطوبت محفوظ نگه داشت مالت اثر ضد اسکوربوت دارد. باید توجه داشت که در تهیه مالت جهت محصولات رژیم، جوهای دارای مقادیر زیاد آلبومین محلول، مورد توجه می باشد.

عصاره مالت

عصاره مالت از دم کردن و یا جوشاندن مالت در آب و تغليظ محلول حاصل در خلاء (در گرمای حداکثر بین ۴۵ تا ۵۰) به طوری که به غلظت عصاره درآید، حاصل می گردد. ترکیبات شیمیایی عصاره های تجارتی مالت، با یک دیگر تفاوت دارد ولی در هر حال عصاره خشک مالت دارای ۴ تا ۵ درصد و عصاره های به حالت خمیری، دارای ۳۰ تا ۴۰ درصد آب است. این عصاره ها باید دارای مقادیر زیادی آمیلاز باشند.

عصاره مالت جو دارای ۶۰ درصد مالتوز، ۱۰ درصد ساکارز، ۲۱ درصد دکسترین، ۳.۳۰ درصد مواد ازته و ۰.۵۰ درصد اسید فسفریک است. عصاره مالت در آب محلول است. اگر عمل تغلیظ آن با دقت و بدون مداخله گرما در خلاء صورت گرفته باشد، به رنگ سفید کرم (Blanc creme) و دارای فعالیت مناسب خواهد بود. عصاره مالت دارای اثر محلل، زیاد کننده ترشحات شیر و ویتامین های مختلف B1 ،B و .Pp است.

از جوانه جو سبز شده، جوشانده ای به نام Eau de Touraillon تهیه می گردد. دکتر رو (Dr. Roux) نخستین بار مشاهده کرد که میکروب وبا در جوشانده مذکور قادر به ادامه زندگی نیست. در تعقیب این بررسی، دانشمندی به نام Léger، جوانه جو سبز شده را مورد مطالعه قرار داد و وجود الكالوئیدی به نام هوردنین (hordenine) را در سال ۱۹۰۶ در آن محقق داشت.

هوردنین Horde nine (آنهالين anhaline) موجود در جوانه جو سبز، الكالوئیدی است به فرمول C_۱۰H_۱۵NO و به وزن ملکولی ۱۶۵.۲۳ که به صورت بلوری های ریز و بی رنگ، در سیستم ارتورومبیک، به دست آمده است. در آب به مقدار بسیار کم ولی در کلروفرم، الكل و اتر به مقادیر زیاد حل می شود. دارای اثر قلیایی قوی است به طوری که محلول تورنسل را آبی می کند.

این الكالوئيد در مصارف درمانی به حالت ملح سولفات که به صورت بلوری های سوزنی شکل و محلول در آب می باشد، مورد استفاده قرار می گیرد. از سولفات هوردنین بدون آن که تحت اثر گرما، فاسد گردد و یا تغییر شکل دهد، محلول های استریل تهیه می شود. استخراج هوردنین و تعیین فرمول گسترده آن توسط Leger و سنتز آن از tyrosine توسط Raoul انجام گرفته است.هوردنین، دارای اثر (adrenergique) است.

خواص درمانی جو

گیاه جو از نظر طب قدیم ایران سرد و خشک است.

جو ، میوه ای است مغذی که خاصیت نرم کننده و مدر دارد. جوشانده آن اثر مقوی و سازنده دارد و از نظر درمانی، نرم کننده و بهبود بخشنده ناراحتی های ناشی از بروز حالات التهابی، تب، بیماری های کبدی، اسهال، دیسانتری، بواسیر، اسکوربوت، نفریت، ورم مثانه، نقرس و غیره است. در دوره نقاهت، جوشانده حاصل از مخلوط جو، گندم و جودوسر به مقدار ۲ قاشق سوپ خوری از مجموع آن ها در یک لیتر آب که ۲ ساعت تمام جوشیده باشد)، از اغذیه بسیار خوب به شمار می آید ولی قابل نگه داری نیست و باید در مواقع لزوم تهیه شود.

جو ، به علت دارا بودن اثر مدر در رفع آب آوردن انساج، از زمان های گذشته مورد استفاده مردم قرار می گرفته است. برای این کار، جو عاری از پوسته خارجی را به مقدار ۲۰ گرم در یک لیتر آب به مدت ۷ ساعت در گرمای ملایم می جوشانند به طوری که کلیه مواد نشاسته ای آن حل گردد. جوشانده جو که بدین ترتیب تهیه می شود، بهترین غذا برای مبتلایان به تب، کم خونی، سوء هضم و غیره است.

جوشانده جو از داروهایی است که در استعمال خارج نیز مورد استفاده قرار می گیرد مانند آن که اگر بر روی اولسرهای چرکین اثر داده شود، در بهبود آن ها موثر واقع می گردد.

سولفات هوردنین موجود در جو دارای خاصیت ضد عفونی کننده روده است و بر روی ویبریون وبا، باسیل ابرت و کلی باسيل اثر می کند. از این ماده در اپیدمی وبا و درمان اسهال های ساده، دیسانتری، حصبه و غیره می توان استفاده به عمل آورد. سولفات هوردنین از تغییر دهنده های ترشحات روده در اسهال است و از آن در رفع اسهال اطفال و هم چنین اسهال منشا های مختلف و بالاخره دیسانتری اشخاص بالغ و هم چنین ورم روده ها (آنتریت و کولیت) استفاده به عمل می آید. کولیر سولفات هوردنین به عنوان ضدعفونی کننده در ورم ملتحمه چشم به کار می رود.

هوردنین اثر مقوی قلب نیز دارد زیرا موجب تقویت سیستول و افزایش ترشح ادرار می شود و در نتیجه می توان از آن در موارد هیپوسیستولی، ضعف قلب در دوران نقاهت و برای مبتلایان به کم خونی استفاده به عمل آورد. این ماده، جهت درمان تنگی نفس و اولیگوری (کمی دفع ادرار) منشا قلبی نیز می تواند به کار رود.

ضمنا گیاه جو دارای مقدار بسیار کمی آرسنیک می باشد. خواص دارویی آن به طور کلی در طب سنتی به سه صورت مختلف استعمال میشود:

• جوی کامل که دانه با سبوس روی آن باشد و فقط دنباله آن را کنده باشند.
• جوى مقشر یا پوست گرفته که عملا قسمتی از پوست آن گرفته شده است.
• جوی سفید کرده که تمام پوست و سبوس آن را گرفته و به صورت جوی سفید در آمده باشد که در اصطلاح به آن جوی مرواریدی می گویند.

مواد مقوی آن کم تر از گندم بوده ولی قابض و خشک کننده است. برای نقرس مفیداست. ما الشعیر برای درمان سل، زخم های ریوی و سر درد گرم مفیداست. ما الشعیر خون ساز است و زود هضم می شود. برای درمان نقرس پماد پودر جو را بر روی قسمت های دردناک بگذارید. پودر جو را با شکر مخلوط کرده غذای خوبی برای اطفال است. بیسکویت جو بهترین دارو برای درمان یبوست است و حتی نفخ و شکم درد را از بین می برد. سرد مزاجان باید جو را با شکر بخورند.

کشک الشعیر برای مزاج های گرم و اسهال های صفراوی مفید است.برای برطرف کردن گلو درد و ورم گلو کشک الشعیر را غرغره کنید. برای پایین آوردن کلسترول از جو استفاده کنید. جو چون دارای پروتئاز می باشد بنابراین از سرطان جلوگیری می کند. مالت جو کمک به هضم غذا می کند و مغذی است و سینه را نرم می کند، برای معالجه سوءهاضمه تجویز شده است. خوردن دانه جو تشنگی را فرو می نشاند و به عنوان مقوی و تونیک عمل می کند.

پماد آرد جو، ورم های سخت را تحلیل می برد، دمل های گرم را سرباز می کند به تنهایی و یا مخلوط با هم وزن آردجو و تخم پنیرک، برای سل، الجنب، ورمهای زیر بغل، سینه، پستان، پشت گوش و سایر اعضا مفید است.پماد آن با ریوند چینی برای ورم هایی که حرارت آن ها در کمال حدت نباشد، بسیار مفید است. با سرکه برای ورم های صفراوی و مخملک مفید است. اگر آرد جو نباشد، جو مقشر را با آب و یا عصاره برگ های مناسب ساییده و استفاده کنید. پماد آرد جو با آب برای نقرس گرم مفید است.

با آب گشنیز تازه برای تحلیل خنازير و ورم های گرم سفت و ورم گلو مفید است. آب پخته آن با سرکه برای جرب و خارش و آب برگ کاهو و نظایر آن برای سردرد، ورم چشم، باد سرخ و محکم کردن عضو شکسته مفید است. خوردن آرد جو با شکر غذای خوبی برای اطفال و مسکن عطش و التهاب است. اگر خمیر آرد جو را بگذارند که ترش شود و در دوغ حل کنند و یک شب بگذارند بماند و بخورند برای تسکین غلیان خون صفراوی، تشنگی مفرط، قي صفراوی، تب های گرم، اسهال صفراوی و خارش بسیار مفید است.

مالت در هضم غذاهای نشاسته ای خیلی کمک می کند و برای کاهش ترشح شیر کاربرد دارد. غلیان صفرا و تب های گرم و تب های سل را تقلیل می دهد. مضرات سنگین است و نفاخ است. جو برای سرد مزاجان مضر است. برای مثانه مضراست، باید با روغن و انسيون خورده شود. نانش ثقیل الهضم است. برای سرد مزاجان مضر است از این نظر باید با شکر خورده شود.

نسخه جهت درمان کم خونی

اعضای گیاهان مذکور راباید نسبتی که تعیین شده مخلوط کرد و سپس مقدار ۱۰۰ گرم آن را در یک ونیم لیتر آب وارد کرده جوشانید به حدی که مایع به حجم اولیه تقلیل یابد. بعد باید آن را از گرما دور کرد و پس از به هم زدن، به حال خود باقی گذاشت تا مواد درون آن کاملا ته نشین شود به طوری که بتوان مایع درون ظرف را به طریق کج کردن در ظرف دیگری وارد نمود.

در این موقع مایع حاصل را مجددا حرارت می دهند تا بجوشد و پس از دور کردن از گرما، مقداری برگ خشک نعناع و یا گیاه معطر دیگر که مورد پسند باشد به آن اضافه می نمایند و ظرف محتوی مایع و عضو گیاه معطر را به حال خود می گذارند تا دم کند (به مدت ۱۰ دقیقه). بعدا مایع را صاف کرده در صورت تمایل مقداری قند یا عسل، جهت شیرین کردن مایع، به آن می افزایند. مایع حاصل را می توان در شبانه روز، در چند مرتبه مصرف کرد.

صور دارویی جو

سولفات هوردنین در مصارف داخلی به مقدار ۱ تا ۳ گرم به صورت حب یا مخلوط در یک پوسیون در اشخاص بالغ ولی به مقدار ۰.۰۵ گرم برحسب هر یک از سنین عمر در اطفال – تنقيه محلول های دارای ۰.۲۵ تا ۰.۷۵ گرم از هوردنین – تزریقات زیرجلدی محلول های استریل آن به مقدار ۰.۲۵ تا ۰.۷۵ و حتی یک گرم که جمعا در ۱ یا ۳ بار در روز تزریق گردد. در استعمال خارج، محلول ۲۵ درصد آن به صورت کولیر به کار می رود.

محل رویش جو

در گیلان: آستارا، آذربایجان: تبریز. مشرق اصفهان. لرستان: درود. خوزستان: اهواز، فارس: بوشهر، پرسپولیس، کرمان: در ۱۹۰۰ متری، جیرفت. خراسان: تربت حیدریه و اطراف آن می روید و پرورش می یابد. علاوه بر گونه مذکور، میوه نمونه های دیگری از این گیاهان نیز به شرح زیر تحت نام جو مورد استفاده قرار می گیرند:

1. .Hordeum distichum L، که امروزه به حالت وحشی در سواحل بحر احمر و بحر خزر می روید، از زمان های گذشته در چین پرورش می یافته است. از مشخصات آن این است که به خلاف گونه قبلی دارای ۲ ردیف از سنبلک ها است. در گرگان، تبریز، کرمانشاه، خرم آباد، فارس: كمارج، اطراف خرابه های پرسپولیس. کرمان: در ارتفاعات ۱۹۰۰ متری، خراسان. اطراف تهران: دره هفت حوض در ارتفاعات ۱۳۰۰ تا ۱۵۰۰ متری، کرج و قزوین می روید و پرورش می یابد.
2. .Hordeum hexasticum L که Escourgeon نامیده می شود، دارای ۶ ردیف سنبلک است. میوه انواع جو، از خارج به وسيله پوشینک ها محفوظ باقی می ماند به طوری که مجموعه آن ها که Balle نامیده می شود، حالت چسبنده به میوه را دارد.

جو عاری از پوشینک های مذکور به Orge monde و جو عاری از جدارهای میوه که به دانه چسبیده باقی می ماند، به Orge perle موسوم می باشد. جو در حالت اخیر، دارای ظاهر کروی نسبتا شفاف و به رنگ سفید مایل به زرد است. مصارف درمانی و استفاده های صنعتی جو، بیشتر از گندم است.