زهر زنبورعسل

زهر زنبور عسل که توسط غده تولید زهر زنبور کارگر ساخته می شود در داخل کیسه ای به نام کیسه زهر ذخیره شده و در هنگام نیش زدن زنبور، از طریق مجرای داخل نیش به بدن شخص نیش خورده وارد می گردد.

زنبور کارگر در این سن معمولا وظیفه محافظت از کلنی را عهده دار می باشد. کیسه زهر زنبورهای کارگر در بهار و تابستان حدود ۱۶ تا ۲۰ روز پس از تولد پر می شود ولی برای زنبورهای کارگر پاییزه این عمل ۴ تا ۵ روز دیرتر انجام می گردد.

زنبورهای کارگر در زمستان نیز قادر به تولید و ذخیره زهر می باشند. مقدار زهر تولید شده توسط یک زنبور کارگر حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میکروگرم می باشد که این مقدار بستگی به سن زنبور، مقدار گرده گل موجود در کلنی، نژاد، و زمان سال دارد. بیشترین مقدار زهر توسط زنبورهای تابستانه تولید و ذخیره می شود، در صورتی که گرده گل از جیره غذایی زنبور حذف شود، زهر نیز متوقف خواهد شد.

ساختار دستگاه زهر زنبور عسل

این سلاح زهردار در قسمت انتهایی آخرین حلقه شکمی زنبور قرار داشته و شامل یک سوزن متصل به دستگاه تولید کننده زهر است که دارای دو غده اسیدی، کیسه سم و خود نیش است.

نیش شامل میله ای است به طول ۲ میلی متر و قطره ۰/۱ میلی متر است. سوزن آن دارای یک غلاف نرم و باریک است که در آن دو نیزه که دارای قلاب های تیزی (حدود ۱۰ عدد) در انتهای خود هستند وجود دارد. این میله خارهایی دارد که در پوست جای می گیرند.

هنگامی که یک زنبور نیش می زند، مجموعه این سوزن ها است که توسط قلابهای خود به پوست گیر می کند. این سوزن در قسمت خروجی دستگاه زهردار قرار گرفته است. دستگاه تولید کننده زهر دارای غده قلیایی است که نحوه تاثير ماده قلیایی که از آن ترشح می شود، به خوبی شناخته نشده است. همچنین دارای یک غده اسیدی است که به وسیله یک کانال به یک کیسه کوچک بیضی شکل به نام اتاقک زهر متصل است.

وقتی زنبورعسل تن خود را پس می کشد، نیش از شکم زنبور جدا میشود. طی این فرایند، زنبور عسل همراه با نیش فرمونهای هشدار دهنده آزاد می سازد.

زنبور از نیش زدن به پرواز در می آید و دور می شود لیکن نیش کماکان بر اثر انقباض ماهیچه های بدن به پیشروی در پوست ادامه می دهد. در نتیجه، زهر از کیسه زهر وارد محل می گردد، مدت عمل نیش زنبور ۵ تا ۲۰ دقیقه است.

میزان زهر آزاد شده ۰/۳ تا ۰/۸ میلی گرم است. زنبور مدتی پس از جدا شدن نیش می میرد. میزان زهر موجود در نیش به فصل و سن زنبور بستگی دارد. فرایند نیش زدن معمولا با احساس درد آغاز میشود که دامنه آن از درد اندک تا بسیار شدید در ۳۰ تا ۴۰ ثانیه اول است.

تغییرات در اثر واکنش موضعی پس از ۵ تا ۱۵ دقیقه به شکل ناحیه ای رنگ باخته حداکثر به قطر ۲ سانتی متر (پایول) پدید می آید که با قرمزی موضعی و ورم ملایم بافتهای زیر جلدی مشخص می گردد. این فرایند، گاه ممکن است با سرگیجه های ملایم، ضعف و خواب آلودگی همراه باشد.

این واکنش ها طبیعی است و پس از BVT به تدریج کاهش می یابد، واکنش موضعی به مدت ۲ تا ۳ روز ادامه می یابد. چنانچه واکنش های موضعی و عمومی شدیدتر از چیزی باشد که به طور طبیعی انتظار میرود (اگر پایول لبه های نامنظم داشته باشد، قطر آن از ۲ سانتی متر تجاوز کند، ورم و قرمزی شدید ایجاد شود، پوست در پیرامون ناحیه نیش زده دچار خارش گردد، سردرد عارض گردد و دمای بدن بالا رود)، نشان دهنده کمی تحمل بدن نسبت به زهر است، که ممکن است مستلزم دخالتهای پزشکی باشد.

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی زهر زنبور عسل

زهر زنبورعسل مایعی است به رنگ روشن با بوی مخصوص و با مزه تلخ که خاصیت اسیدی داشته و وزن مخصوص آن ۱/۱۳۱۳ میباشد. هر قطره آن حدود ۳۰۰ هزارم میلی گرم وزن دارد. زهر زنبورعسل در مجاورت هوا به سرعت خشک شده و ۳۰ تا ۴۰ درصد وزن مایع اولیه آن کاهش می یابد.

زهر زنبورعسل از نظر ترکیب شیمیایی بسیار پیچیده است و حاوی مواد مختلفی خصوصا انواع پروتئینها و دارای مقدار زیادی آب و چندین اسید از جمله اسید فرمیک، اسید کلریدریک و اسید فسفریک می باشد. حداقل هشت نوع پروتئین مختلف در زهر زنبور عسل تشخیص داده شده که عبارتند از:

هیستامین، دوپامین، مليتين ، آپامین، پپتید، ام. سی . دی، مینامین، آنزیم، فسفولیپاز A و هیالورونیداز.

مهم ترین پروتئین های فوق الذکر ملیتین، آپامین و فسفولیپاز A میباشند. مطالعاتی که بنتون در سال ۱۹۶۵ انجام داد نشان می دهد که ترکیب شیمیایی زهر زنبورعسل از مناطق مختلف و در مواقع مختلف سال یکسان می باشد. همچنین ثابت شده که سمیت زهر زنبورعسل به مراتب بیشتر از سمیت زهر زنبورهای خرمایی از خانواده Vespidae می باشد.

زهر زنبور عسل از نظر ملیتین نیز غنی است و این ماده اسید آمینه ای است که قدرت تخریب آنزیمی آن باعث تولید هیستامین می شود که بدن را مسموم می سازد. نیش زنبور بسته به فردی که می گزد، دارای اثرات بسیار متنوعی است.

به طور کلی این زهر دو نوع واکنش ایجاد می کند:

۱- از نظر موضعی، در اطراف محل گزیدگی، بافت متورم شده و احساس درد و کرختی ایجاد می کند که باید سریعا نیش را برداشته و با اسانس روغنی اسطوخودوس موضع را ضد عفونی کرد.

۲- غالبا گزیدگی این نیش باعث ایجاد تظاهرات آلرژیکی می شود که میتواند خیلی شدید باشد. این حالت گاهی همراه با ورم کلی مخاط، تشنج، اشکال در تنفس، ادم ریه و پاره شدن گلبول های قرمز و آزاد شدن هموگلبین آنها تظاهر میکند.

در مورد چنین شوک آنافیلاکتیکی، باید سریعا یک آنتی هیستامین مثلا سولودو کادرون به کار برده شود. احتمال چنین واکنش های آلرژیکی باید متخصصین درمان کننده از طریق نیش زنبور را وادار به رعایت احتیاطهای شدیدی در اولین جلسه سازد. ولی خود زنبورداران علیه این گزیدگیها مصونیت پیدا می کنند زیرا خون آنان پادتنهایی تولید می کند که آنها را در برابر این گزیدگیها مقاوم می سازد.

خواص زهر زنبور عسل

در بین همه ی فراورده های زنبور عسل زهر زنبور برای درمان بیماریهای دستگاه قلبی – عروقی از همه کارآمدتر است. زهر زنبور عسل به خاطر ترکیباتش باعث گشادی رگها شده بنابراین سبب بهبود خون رسانی می گردد. زهر زنبور با پایین آوردن فشار خون سرخرگ و به هنجارسازی تونوس عروق در کاهش پیش بار و پس بار قلب نقش دارد. زهر زنبور به علت ویژگی ضد انعقادی و ضد انباشتگی خطر انفارکتوس میوکارد را کاهش میدهد.

علاوه بر این، زهر زنبور به عنوان ماده ای ضد درد عمل می کند. ترکیب چربیهای خون را به هنجار می سازد و به این ترتیب جلوی بروز تصلب شرایین را می گیرد. همچنین این ماده دارای آثار سازش دهنده و آنتی اکسیدان است.

زهر زنبور از طریق نیش بر نقاط فعال بیولوژیکی اثر می کند یا برای این کار از تزریق زیر جلدی و درون ماهیچه ای و یا دستگاههای الکتروفورز و فونوفورز استفاده می شود. استفاده از پمادها و کرم های حاوی زهر زنبور برای بیماران آسان است.

کرم ها معمولا بر ناحیه ی غضروف گزینوئید و نیز پس از حمله های قلبی یا در حین دوره بین حمله ای جهت پیشگیری و مراقبت های بعدی بر ناحیه بین استخوان کتف و پیشین قلب مالیده میشوند.

زهر زنبور اثرات زیر را روی سیستمهای مختلف بدن انسان می گذارد.