آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
فرمون‌های زنبورعسل
فرمون‌های زنبورعسل به آن دسته از مواد شیمیایی اطلاق می شود که از غدد خارجی به بیرون از بدن ترشح می شود. این مواد که حامل اطلاعات خاصی هستند، سبب تحریک و واکنش و در افراد دریافت کننده از همان گونه می شود.
عموما فرمونها، توسط حشرات ماده تولید می شود و باعث جلب توجه حشرات نر می‌شود اما در برخی از گونه های حشرات، نرها عامل جلب ماده ها هستند. فرمونها برای این بار در سال ۱۹۶۱، تجزیه و به طور مصنوعی ساخته (سنتز) شدند.
در زنبور عسل، از ۳۱ ماده موجود که به عنوان فرمون شناخته شده اند، ۱۳ فرمون تشریح شده است. بنابراین هنوز راه درازی را برای تکمیل معلومات خود درباره این مواد مهم در پیش داریم و در این راستا، نیاز به تحقیقات بیشتر و دقیق تری داریم.
اجزای اصلی تشکیل دهنده ترشحات غدد آرواره ای ملکه (فرمون) عبارتند از : کربن، هیدروژن و اکسیژن، این عناصر به سهولت در دسترس بوده، زیرا اجزای اصلی تشکیل دهنده عسل نیز همین سه عنصرند.
ماده ملکه زنبور عسل تنها فرمونی نیست که در ارتباطات و انتقال اطلاعات درون کلنی به کار برده می شود. یکی از بهترین فرمون های شناخته شده، فرمون آژیری یا فرمون اعلام خطر است که از غدهای در نزدیکی نیش زنبور کارگر آزاد می شود.
فرمول شیمیایی این فرمون ساده بوده و شامل ۷ اتم کربن، ۱۴ اتم هیدروژن و ۲ اتم اکسیژن است. نام شیمیایی این فرمون، استات ایزوپنتیل است. این ماده بوی روغن موز می دهد. با یک آزمایش ساده به راحتی می توان بوی فرمون اعلام خطر را حس کرد؛ به این ترتیب که زنبوری نیمه مسن که در حدود سه هفته سن دارد را بین انگشتان خود به آهستگی فشار میدهیم.
اثر فرمون‌های ملکه روی زنبوران کارگر
فرمون‌های زنبورعسل ملکه، فیزیولوژی و رفتار زنبوران کارگر را تا حد زیادی تحت تأثیر قرار می دهند. از دو فرمون مهمی که از غدد آرواره‌ای ملکه ترشح می شوند، یکی به نام ماده ملکه ۱ یا «اسید ۹-أكسودک -۲-انوئیک» (از نوع ترانس) بوده که دارای سه عمل عمده در کلنی است.
(1) زنبوران کارگر با دریافت این فرمون ملکه خود را می شناسند.
(۲) از جایگزین کردن ملکه ای دیگر به جای آن اجتناب می کنند. به عبارت دیگر، تا زمانی که ملکه این فرمون را ترشح کند، زنبورهای کارگر حجره جدید ملکه نمی سازند.
(۳) احتمالا ماده ملکه از رشد ونمو تخمدان زنبوران کارگر جلوگیری می کند.
منشا ماده ملکه در غدد آرواره‌ای ملکه است. اما وقتی غدد آرواره‌ای ملکه زنده یک کندو برداشته شود، زنبوران کارگر باز هم قادر به شناسایی ملکه هستند. بنابراین به نظر می رسد که ماده دیگری نیز در شناسایی ملکه نقش داشته باشد.
فرمون دیگری که از غدد آرواره‌ای ملکه ترشح می شود، «اسید ۹- هیدروکسی دک- ۲ اتوبیک» نام دارد. مواد مترشحه از ملکه در تمام سطح بدنش بخش و سبب جلب زنبوران می شود.
هنگامی که زنبوران جوان پرستار، بدن ملکه را می لیسند، مقداری از این ماده رفته و در موقع تغذیه دو جانبه، به نوبه خود به کارگران دیگر می دهند و به این وسیله تمام افراد کلنی از این ماده که در عین حال سبب جلوگیری از پرورش ملکه جدید نیز می‌شود، بهره‌مند شده و به وجود ملکه در کندو پی می برند.
وقتی به طور ناگهانی، ملکه زنبور عسل تلف شود و/یا عمدا برای مدتی از کلنی جدا شود، به زودی زنبوران کارگر که فاقد این ماده شده اند، اقدام به پرورش ملکه جدید می کنند.
همان طور که می دانیم تمام زنبوران کارگر ماده هستند و از تخم های تلقیح شده پدید می آیند و تنها فرقی که باعث کارگر یا ملکه شدن یک تخم تلقیح شده می‌شود، وجود حجره ملکه و تغذیه از ژل شاهانه است که موجب به وجود آمدن ملکه می شود.
این وضعیت به زنبورداران اجازه می دهد که با انتقال (پیوند) لارو یا تخم هایی که در سلول های کارگر وجود دارند به حجره هایی که مصنوعا برای ملکه می سازند و در کندوهای بدون ملکه (یتیم) قرار می دهند، ملکه های زیادی پرورش دهند. در این صورت واضح است که اختلاف بین ملکه و کارگر ژنتیکی نبوده بلکه بستگی به مراقبت خاص و از همه مهم تر بستگی به کیفیت تغذيه لارو ماده دارد.
برای مشاهده تاثير ماده ملکه روی زنبوران کارگر، فرد می تواند ماده ملکه (مصنوعی یا طبیعی) را روی یک قطعه چوب و غیره قرار دهد. در این حالت زنبوران کارگر درست به همان ترتیبی رفتار می کنند که با ملکه انجام می‌دهند؛ یعنی، اطراف جسم حاوی ماده ملکه جمع می شوند و به لیس زدن و تیمار آن می پردازند.
در سال ۱۹۶۲، کشف شد که ماده ملکه از لحاظ جنسی نیز عامل جلب زنبوران است. زنبوران نر در داخل کلنی هیچ تمایلی به ملکه نشان نمی دهند و تنها در بیرون از کندو به دنبال آن راه می افتند. لذا جفتگیری زنبوران نر با ملکه همیشه در بیرون از کندو و عموما در ارتفاع بالاتر از ۶ متر انجام می شود.
ماده ملکه مصنوعی را می توان مجددا برای جلب زنبوران نر به کار گرفت. به این ترتیب که مقداری پنبه، یک قطعه چوب یا هر جسم دیگری را می توان به ماده ملکه آغشته کرد و از یک بالن معلق که از گاز هلیم پر شده باشد، آویزان کرد. در این موقع به وضوح می توان دید که زنبوران نر به بوی ماده ملکه پاسخ می دهند و نیازی به وجود ملكه زنده نیست.
این واقعیت که یک ماده شیمیایی (فرمون) می تواند در کلنی زنبور عسل چندین نقش داشته باشد، نباید حیرت آور باشد، زیرا ضمن تکامل تدریجی موجودات اجتماعی، موثرترین روش برقراری ارتباط حاصل می شود. در سال ۱۹۶۲، فرمون اعلام خطر با نام شیمیایی استات ایزوامیل در زنبور عسل کشف شد.
در بیشتر حشرات اجتماعی نیز این فرمون وجود دارد. زنبور عسل به خاطر داشتن دشمنان طبیعی زیاد، باید ارتباطات فرمونی خود را برای تقویت مکانیسم های دفاعی کندو افزایش دهد.
از این رو زنبوران کارگر در مواقع خطر، این ماده شیمیایی را از کنار نیش خود ترشح می کنند و به این ترتیب زنبوران را از خطر آگاه کرده، سبب بروز رفتار تدافعی در آنها می شود. این فرمون در زنبوران کارگر جوانی که تازه متولد شده‌اند وجود ندارد و تنها در زنبوران ۱۵ الی ۳۰ روزه یافت می شود.
جالب توجه است که فرمون اعلام خطر، یک ماده شیمیایی معمولی است که تقریبا در تمام آزمایشگاهها یافت می‌شود، ولی هیچکس به فکر نیفتاده است که آن را به عنوان یک فرمون اعلام خطر تجربه کند. این نکته نیز گفتنی است که زنبور عسل، تنها در مجاورت کندوی خود به فرمون اعلام خطر پاسخ می دهد و حالت دفاعی به خود می گیرد.
با اندکی تامل، قابل درک است که این رفتار زنبور کاملا منطقی است، زیرا آنها باید از کندوی خود محافظت کنند. اگر فرمون اعلام خطر در کنار زنبوری در مزرعه و دور از کندوی خود رها شود، فورا پا به فرار می‌گذارد، زیرا در مزرعه، هیچ چیزی به جز خودش وجود ندارد تا از آن دفاع کند.
در سال ۱۹۶۶، دومین فرمون‌های زنبورعسل اعلام خطر به نام ۲-هپتانون در زنبور عسل کشف شد. این فرمون زنبورعسل از غدد آرواره‌ای زنبوران کارگر ترشح می شود.
زنبور عسل به وسیله این ماده، دشمن خود را علامت گذاری کرده تا زنبوران دیگر آن را شناسایی کنند و نیش بزنند. وقتی این فرمون از ترشحات غدد آرواره‌ای کارگران جداشود و جلوی سوراخ ورودی کندو قرار داده شود، زنبوران دیگر واکنش تهاجمی به خود می گیرند.
زنبورعسل برای نشان دادن منبع غذایی به دیگر افراد کلنی از غده بویایی خود به نام نازونوا استفاده می‌کند. در این عمل، زنبور عسل شکم خود را بالا می آورد و از این غده که بین دو بند انتهایی شکم قرار دارد، بوی مخصوصی خارج می کند.
زنبوران کارگر مزرعه رو نیز پس از مراجعت به کندو، در جلوی درب ورودی این عمل را انجام می‌دهند و فرمون غده نازونو را با عمل بال زدن در هوا پخش می کنند. در این حال زنبوران کارگر دیگری که از مزرعه به کندو برمی گردند راه خود را به راحتی پیدا می کنند. این موضوع هنگام غروب آفتاب که زنبوران قدرت بینایی خود را تا حدودی از دست می دهند، اهمیت بیشتری دارد.
از آنچه گفته شد، چنین بر می آید که فرمون های زیادی دست اندرکارند تا نظم اجتماعی کلنی زنبور عسل برقرار شود. در این راستا، محققین بسیاری روی کلنی‌های زنبور عسل تحقیق می کنند و گه گاه یکی از این مواد و نقش آن را شناسایی می کنند و به اطلاع عموم می رسانند. اما چون این مواد به مقدار فوق العاده جزیی ترشح می شود، تحقیقات روی آن ها با کندی پیش می رود.
